سۇحباتتار

تەرروريزم قىلمىستىق يندۋسترياعا اينالدى

kerey.kz

 |  Jun 22, 2015

تەرروريزم قىلمىستىق يندۋسترياعا اينالدى

ەرلان قارين، قازاقستان زەرتتەۋلەر ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى

ساياساتتانۋشى ەرلان قارين 2014 جىلى جارىق كورگەن «حاليفات جاۋىنگەرلەرى: اڭىز بەن اقيقات» (سولداتى حاليفاتا: ميفى ي رەالنوست) اتتى كىتابىندا XXI عاسىرداعى تەرروريزم تۋرالى كوپتەگەن ساۋالعا جاۋاپ بەرىپ، «حاليفات جاۋىنگەرلەرى» توبى جونىندەگى قوعامعا جاريا ماتەريالدى جۇيەلەپ قانا قويماي، بۇرىن-سوڭدى ەشقايدا جارىققا شىقپاعان مالىمەتتەردى دە انىقتايدى. ول «جاس قازاققا» بەرگەن سۇحباتىندا راديكاليزمنىڭ ۇلعايۋى، يشيم-نىڭ قانداي ۇيىم ەكەنى، وتانداستارىمىزدىڭ سيرياعا قانداي جولمەن كەتەتىنى جانە ولاردان قانداي قاۋىپتىڭ بارى جونىندە كەڭىنەن اڭگىمەلەدى.

جاس قازاق: ەرلان تىنىمبايۇلى، «تەررور»، «تەرروريست»، «راديكال»، «سودىر» دەگەن سوزدەردى ءجيى ەستيتىن بولدىق. اڭگىمەمىزدىڭ باسىندا وسى ۇعىمدارعا جەكە-جەكە انىقتاما بەرسەڭىز؟ نەلىكتەن بۇگىنگە دەيىن الەمدىك ساراپشى، عالىم، زەرتتەۋشىلەر وسى ۇعىمدارعا وراي جالپىعا ورتاق ءبىر تۇسىنىك قالىپتاستىرا الماي وتىر؟
ەرلان قارين: ويتكەن سەبەبى، تەرروريزم وتە كۇردەلى قۇبىلىس. ول ءارتۇرلى دامۋ ساتىسىنان ءوتتى. ەگەر ءحىح عاسىردىڭ اياعى مەن حح عاسىردىڭ باسىندا بۇل بەلگىلى ءبىر ازاماتتىڭ، تۇلعانىڭ ۇكىمەتپەن قارسىلىعىنىڭ فورماسى بولسا، جاڭا عاسىردا بۇل تۇتاستاي قىلمىستىق يندۋسترياعا اينالدى دەر ەدىم. اتاپ ايتارلىعى، تەرروريزم ەسىرتكى بيزنەسى، قارۋ-جاراق ساتۋ، ادام ساۋداسى جانە ت.ب. ءتۇرلى قىلمىستىق ءىس-ارەكەتتەردىڭ بارلىق باعىتتارى ءوزارا بايلانىسىپ جاتقان كۇردەلى يندۋستريا بولىپ قالىپتاستى. سول سەبەپتەن بىرجاقتى انىقتاما بەرۋ قيىن. تەرروريستىك ءىس-قيمىلعا ىقپال ەتەتىن فاكتورلاردىڭ سانى دا ۇلعايۋدا. كوپتەگەن انىقتامالىققا ۇڭىلەتىن بولساق، كەيبىر زەرتتەۋلەردە تەرروريزمنىڭ وسى ۋاقىتقا دەيىن 100-گە جۋىق انىقتاماسى بارىن كورەمىز. تەرروريستىك ۇيىمدار اراسىندا اينالىمدا جۇرگەن قازىرگى قارجى كولەمىن بۇرىنعى تەرروريستىك ۇيىمداردىڭ قولىندا بولعان رەسۋرسپەن سالىستىرۋعا مۇلدەم كەلمەيدى. بۇرىن تەرروريستىك ءىس-قيمىلدىڭ ماقساتى – بەلگىلى ءبىر تۇلعانىڭ، ازعانتاي توپتىڭ ۇستانىمىن، پىكىرىن ۇكىمەتكە، قوعامعا جەتكىزۋدىڭ ءبىر جولى بولدى. مىسالى، تەرروريست بەيبىت ادامدى كەپىلدىككە الاتىن نەمەسە ءبىر اكتسيا ۇيىمداستىرۋ ارقىلى بەلگىلى ءبىر توپ ءوزىن كورسەتۋگە، نە ءۇشىن كۇرەسىپ جۇرگەنىن جەتكىزۋگە تىرىساتىن. قازىر مۇنداي ماقسات جوق. سەبەبى كەز كەلگەن ادامنىڭ ءوز وي-پىكىرىن، ۇستانىمىن قانداي جولمەن بولسا دا جەتكىزۋگە مۇمكىندىك مول. سول سەبەپتەن تەرروريزم قۇبىلىسى كۇرت وزگەردى. ەڭ باستىسى، الەمدىك گەوساياسي احۋال وزگەردى. سوڭعى جىلدارى تەرروريزم توڭىرەگىندە كوپ ايتىپ، كوپ ەستيتىن بولدىق. سەبەبى الەمدەگى گەوساياسي تەكەتىرەس شيەلەنىسىپ، الپاۋىت ەلدەر جاڭا ايلا-امالعا كوشە باستادى. وسى جاعداي تەرروريستىك قاۋىپ-قاتەردىڭ كولەمىن ۇلعايتتى. اقش-تاعى مەريلەند ۋنيۆەرسيتەتى جانىنان قۇرىلعان تەرروريستىك قاۋىپ-قاتەردى زەرتتەيتىن ورتالىقتىڭ (1974 جىلى قۇرىلعان ورتالىق ءارتۇرلى ەلدەردەگى قاستاندىقتى تىركەپ، دەرەك بازاسىن قۇرعان) مالىمەتتەر بازاسىنا سۇيەنسەك، 2000 جىلداردىڭ باسى مەن ورتاسىندا بۇكىل الەمدە جىل سايىن 600-گە جۋىق تەراكتى ورىن السا، 2010 جىلدىڭ ورتاسىنان بەرى ولاردىڭ سانى تەز ءوسىپ، 1 جىلدا الەمدە 10 مىڭعا جۋىق تەراكتى تىركەلگەن. دەمەك، بۇل راديكالدى توپتاردىڭ سانى كوبەيىپ، جالپى راديكاليزمنىڭ كۇرت ۇلعايعانىنىڭ كورىنىسى.
جاس قازاق: ايتىڭىزشى، سوندا ءسىزدىڭ تۇسىنىگىڭىزدەگى تەرروريزم دەگەن نە؟ ادامداردىڭ زارە-قۇتىن قاشىراتىن قانقۇيلى ءىس-قيمىلدى جاساۋعا نە نارسە يتەرمەلەيدى؟ «تەرروريست» دەگەن ءسوزدى قازاقشا «لاڭكەس» دەپ اۋدارعانىمىز دۇرىس پا؟
ەرلان قارين: ءوز باسىم تەرروريزم ماسەلەسىن زەرتتەۋ، ساراپتاۋ بارىسىندا ءبىر عانا نارسەگە كوز جەتكىزدىم. تەرروريزم قۇبىلىسىنان قانداي دا ءبىر يدەولوگيالىق سەبەپ ىزدەۋگە بولمايدى. مەنىڭ تۇسىنىگىمدەگى تەرروريزم – بۇل بەلگىلى ءبىر ءىس-ارەكەتتەردىڭ جۇيەسى. ول يدەولوگيالىق ءادىس-ءتاسىل ەمەس، ستراتەگيا مەن تاكتيكانىڭ ءبىر قۇرالى، فورماسى. مىسالى، كەز كەلگەن تەراكتى ەكىنشى ءبىر تەراكتىگە ۇندەۋ سەكىلدى. ياعني ءبىر جەردە تەراكتى جاسالسا، سونىڭ توڭىرەگىندە قالىپتاسقان اقپاراتتىق احۋالمەن باسقا ءبىر جەردە (باسقا ءبىر تۇلعا، باسقا ءبىر يدەولوگيالىق اعىمدا جۇرگەن كىسى) سول ءىس-قيمىلدى قايتالاۋى مۇمكىن. بۇنىڭ جارقىن كورىنىسى – نورۆەگياداعى برەيۆيكتىڭ تەراكتىسى. راديكالدىق يسلام توپتارىنا نارازىلىعى رەتىندە سولارعا قارسى تەراكتى جاساپ، شىن مانىسىندە، ءىس-قيمىلىن قايتالاعانداي بولدى. مۇنداي مىسالدار كوپ كەزدەسەدى. سول سەبەپتەن تەرروريزمنەن يدەولوگيالىق سەبەپ ىزدەمەگەن ءجون. تەرروريزم – بۇل كولەڭكەلى ساياساتتىڭ جالعاسى. ەگەر بايقاساڭىز، 2000-جىلدان بەرى وسى تاقىرىپقا كوپ ماقالا جازىپ، سۇحبات بەرىپ كەلەمىن. باسىندا ءبىر-ەكى رەت «لاڭكەس» ءسوزىن سۇحباتقا پايدالاندىم. كەيىنىرەك ونىڭ تەرروريست دەگەن ءسوزدىڭ ماعىناسىن تولىق بەرمەيتىنىنە كوزىم جەتتى.

جاس قازاق: سوڭعى كەزدەرى باق-تا اۋەلدە ءوزىن «يسلام مەملەكەتى» دەپ اتاعان يشيم ۇيىمى تۋرالى ارقيلى اقپارات بەرىلۋدە. شىن مانىندە، بۇل ءوزى قانداي ۇيىم؟ ول قالاي جانە نە ماقساتپەن قۇرىلدى؟ وسى ۇيىمنىڭ ارتىندا قانداي دا ءبىر مەملەكەت، جاسىرىن قىزمەت ورگانى تۇر ما؟
ەرلان قارين: الدىمەن ايتارىم، بۇل توپتى «يسلام مەملەكەتى» دەپ اتاۋدان اۋلاق بولۋىمىز كەرەك. تىپتەن وسى اتاۋدى قولدانۋعا تىيىم سالىنۋ كەرەك. ولاي اتاساق، تەرروريزمدى يسلام دىنىمەن سانالى تۇردە بايلانىستىرۋعا ىقپال ەتكەن بولامىز. سودان سوڭ، بۇل توپ ءوزىن وسىلاي جاريالادى ەكەن دەپ، سولاي اتاۋعا مىندەتتى ەمەسپىز. ولار ءوزىن يراق جانە شام مەملەكەتى (يشيم) دەپ جاريالاپ ەدى. ءبىز يشيم دەپ اتادىق. مەنىڭشە، بۇل جەردە ساياساتكەرلەر، ساراپشىلار جانە باق وكىلدەرى ءبىر عانا اتاۋ­دى قولدانۋدى كەلىسىپ الۋ كەرەك. نەگىزىنەن، كوپ قولدانىلاتىن اتاۋ – دايش. بۇل قانداي ۇيىم جانە نە ماقساتپەن قۇرىلدى دەگەنگە كەلەيىك. تەرروريزمنىڭ نەگىزگى قاۋىپ كوزى بۇرىن «ءال قايدا» ۇيىمى بولاتىن. قازىر دايش العا شىقتى. اتاپ ايتايىن، بۇل ەكەۋى ەكى ءتۇرلى ۇيىم. «ءال قايدا» جەلىلىك قاعيدات تۇرىندە قۇرىلعان جۇيە بولسا، دايش بەلگىلى ءبىر اۋماقتا، بەلگىلى ءبىر ماقساتپەن قارۋلى جاساق رەتىندە ارەكەت ەتىپ جۇرگەن توپ. ياعني دايش-تىڭ فورماسى ءسال بولەكتەۋ. بۇل ۇيىمنىڭ قۇرىلۋىنا يراقتاعى امەريكا اسكەرىنىڭ باسقىنشىلىعىنان كەيىن قالىپتاسقان جاعداي سەبەپ بولدى. ياعني سۋننيتتىك راديكالدى توپتاردىڭ كەلىسپەۋشىلىگى مەن «ءال قايدانىڭ» ىقپالدى توپتارىنىڭ اسەرى جانە بۇرىنعى يراق اسكەري تۇلعالارىنىڭ قوسىلۋى دايش-تىڭ قۇرىلۋىنا اكەلدى. اۋەلدەگى ءالسىز توپ سيرياداعى سوعىستىڭ ارقاسىندا كەنەت كۇش جينادى. مەنىڭشە، بۇعان بىرنەشە فاكتور اسەر ەتتى. بىرىنشىدەن، يراقتاعى تۇراقسىزدىق. ەكىنشىدەن، سيريادا ازامات سوعىسى باستالعاندا باتىس ەلدەرى باشار اساد بيلىگىنە قارسى شىققان توپتاردى اشىقتان-اشىق قولدادى. اسكەري دە، قارجىلاي دا كومەك كورسەتتى. بىراق كوبىنەسە ول «كومەك» باسقا توپتاردىڭ قولىنا ءتۇستى. بۇل سانالى تۇردە مە، الدە، كەزدەيسوق پا، ءبارىبىر وسىنداي جاعداي ورىن الدى. تۇپتەپ كەلگەندە، دايش-تىڭ كەنەتتەن كۇشەيۋىنە اكەلدى. ايتا كەتەيىن، كەز كەلگەن تەرروريستىك توپ ول قاشاندا گەوساياسي ويىنداردىڭ قۇرالى. دەمەك كەز كەلگەن تەررورلىق توپتىڭ ارتىندا قانداي دا ءبىر مەملەكەتتىڭ ساياسي جانە ت.ب. مۇددەسى جاتادى. سوندىقتان دايش-تىڭ ارتىندا ناقتى كىم تۇرعانىن بىلمەيمىز. ونى ءبىر ارناۋلى بارلاۋ قىزمەتى قۇردى ما، جوق پا، ەشكىم ءدوپ باسىپ ايتا المايدى. بىراق قانداي دا ءبىر ەلدىڭ ارناۋلى قىزمەتى بۇل توپتىڭ قىزمەتىن، ودان تونەتىن قاۋىپ-قاتەردىڭ بارىن بىلسە دە، كوزىن جۇمىپ وتىردى. «كولەڭكەلى ساياساتتىڭ جالعاسى» دەگەنىم وسى. دەمەك ساياساتتىڭ قۇرالى رەتىندە مۇنداي توپتاردى ءوز ماقساتىنا پايدالانادى. بۇل دا ءبىر گەوساياسي ويىنداردىڭ جوباسى ما دەگەن كۇمانىم بار.
جاس قازاق: وتكەن جىلى ءبىزدىڭ قۇزىرلى ورگاندار «سيريادا سوعىسىپ جۇرگەن 300-گە جۋىق جەرلەسىمىز بار. سونىڭ ىشىندە 150-ءى ايەل مەن بالالار» دەگەن اقپار تاراتتى. بۇگىنگە دەيىن ولاردىڭ ناقتى قانشاسى وپات بولدى؟ بالالار ول جاققا قانداي جولمەن كەتەدى، ياعني «جيھادشىلاردى» جيناۋ قالاي جۇزەگە اسادى؟ ەگەر ولار ەلگە قايتىپ ورالاتىن بولسا، قوعامعا قانداي قاۋىپ توندىرەدى؟
ەرلان قارين: بۇل ەلىمىزگە عانا ەمەس، باسقا مەملەكەتتەرگە دە ءتونىپ تۇرعان قاۋىپ. بۇگىنگى تاڭدا سيريادا ءىس جۇزىندە الەمنىڭ بارلىق ەلدەرىنەن بارىپ، سوعىسىپ جۇرگەندەر بار. ءتىپتى ولاردىڭ اراسىندا ۇلتى جاپون، كارىس ازاماتتارى كەزدەسەدى. ەندەشە، ءبارى تەك يسلام دىنىمەن، يدەولوگياسىمەن بايلانىستى دەۋگە بولمايدى. ۇلتى، ءناسىلى بولەك ازاماتتاردى قىزىقتىراتىنى – سوعىس، كۇش، اقشا جانە ت.ب. ەندى سول جاققا كەتكەن قازاقستاندىقتارعا كەلەيىك. ايتارلىعى، قازاقستان مەن قىرعىزستاننىڭ قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى بۇل ماسەلەدە اشىقتىق قاعيداتىن ۇستانىپ، ءجيى-ءجيى قوعاممەن اشىق اقپاراتپەن بولىسۋدە. مىسالى، ۇقك بىلتىر سيريادا 300-گە جۋىق ادام جۇرگەنىن حابارلادى. ءبىز سول جاققا وتانداستارىمىزدىڭ كەتۋىنە بايلانىستى زەرتتەۋلەر جۇرگىزۋىمىز كەرەك. كوپ نارسەنى بىلە بەرمەيمىز. سول سەبەپتەن وتكەن جىلى تاۋەل­سىز ساراپشىلاردىڭ باسىن قوسىپ، زەرت­تەۋ جۇرگىزىپ، مونيتورينگتى قولعا الدىق. ونداعى كوز جەتكىزگەنىمىز مىناۋ: سيرياعا كەتىپ جاتقان ازاماتتارىمىزدى شارتتى تۇردە ءۇش توپقا بولۋگە بولادى. ءبىرىنشى توپ – الەۋمەتتىك جاعدايدىڭ قات­تى قيىن­دىعىنان شەتەلدەرگە (تۇركيا، ەۋروپا ەلدەرىنە) جۇمىس ىزدەپ بارىپ، بىراق تابا الماي، بىرەۋلەردىڭ ارباۋىمەن سيريادان بىراق شىققاندار. ەكىنشى توپ – ءدىن جولىنا تۇسكەندە اداسىپ، تەرىس ۋاعىزدىڭ ىقپالىمەن بارعاندار. ءۇشىنشى توپ – سانالى تۇردە سوعىسقا اتتانعان كادىمگى فاناتيكتەر. كەتكەندەردىڭ كوپشىلىگى ءبىرىنشى جانە ەكىنشى ساناتقا جاتاتىندار. سوندىقتان دەنى ەلگە ورالۋدا. ولار انا جاقتا شىنىمەن جيھاد ەمەس، ءوز-وزىڭمەن ەسەپ ايىرىسۋ، بىرەۋدىڭ مۇددەسى ءۇشىن سوعىسۋ عانا ەكەنىنە كوزىن جەتكىزىپ، رايىنان قايتقاندار. ەندەشە، ءبارى بىردەي قاۋىپتى دەۋگە بولمايدى. ال­دانىپ قالعاندارى جەتەرلىك. سوندىقتان، مۇمكىندىگىنشە جاعدايىن ەسكەرىپ، باسقاشا ءبىر شارا قولدانعان ءجون شىعار. ءبىر جاعىنان قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى وسىنى تۇسىنگەنگە ۇقسايدى. سەبەبى ەلگە ورالعان­دار­دىڭ ءىسىن قاراعان­دا شارتتى تۇردە جازا بەرىلەدى. ال قولى­نا قارۋ ۇستاپ، قاقتىعىسقا ارالاسىپ، قولىن قانعا بىلعاعاندار قاتاڭ جازالانادى. بۇل جەردەگى باستى ماسەلە – باسقا ازامات­تاردىڭ بارۋىنا جول بەرمەۋ. سەبەبى عالام­تور­داعى راديكالدىق باعىت­تا­عى اقپاراتتىڭ ەمىن-ەركىن تارالۋىنان سيرياعا كەتىپ جاتقاندار كوپ. دايش-تىڭ باسقا ۇيىمدارمەن سالىستىرعاندا ەرەكشە قاۋىپ تۋعىزاتىنى وسىندا. ۇيىم ۇگىت-ناسي­حاتقا بۇقارالىق اقپارات قۇرال­دارىن (الەۋمەتتىك جەلىدەگى اككاۋنتتار، ارنايى جۋرنالدار) ءتيىمدى پايدالانۋدا. مىسالى، بىلتىر اعىلشىن تىلىندە «تابيح» اتتى جۋرنال شىعاردى. بيىل سول جۋرنالدىڭ ورىس تىلىندەگى ەكى سانى شىقتى. ەكى اپتا بۇرىن تۇرىك تىلىندە جەكە جۋرنال جارىق كوردى. ەڭ قاۋىپتىسى – ادەيىلەپ سوعىسۋعا اتتانىپ جاتقاندار. ولاردىڭ اراسىندا وپات بولعاندارى دا كوپ. مىسالى، سوڭعى ءبىر دەرەكتە 80-گە جۋىعى كوز جۇمعانى ايتىلادى. ارينە، سيرياعا ءوز وتباسى، بالالارىن بىرگە الىپ كەتىپ جاتقاندار بار. وتكەندە جۇرتتى سوعىسقا ۇگىتتەگەن 6 جاسار بالا تۋرالى بەينەروليك – سونىڭ دالەلى.
تەرروريزمنىڭ باستى ماقساتى – قوعام­دا­عى ۇرەيدى ۇلعايتۋ. سونداي ماق­سات­پەن: «مىنا ايماققا كىرەمىز. مەملە­كەت قۇرامىز» دەپ ادەيى اقپار تاراتادى. سوندىقتان ءاردايىم وبەكتيۆتى، سالماق­تى پىكىر ايتىپ وتىرۋى­مىز كەرەك. مەنىڭ­شە، دايش، «ءال قايدا»، «تاليبان» جانە ت.ب. ۇيىمداردىڭ تاراپىنان قازاق­ستانعا تىكەلەي تونەتىن قاۋىپ جوق! شەكارا­دا ءال­سىن-ءال­سىن اسكەري قاقتىعىس بولۋى مۇمكىن. تەر­روريزم دەگەنىمىز – سوعىستىڭ ۆيرۋسى. سول ۆيرۋستى قوعامدى ۋلاۋعا ادەيىلەپ جىبەرەدى. وكىنىشتىسى، كەيبىر ساراپشى، ساياساتكەرلەر پىكىر بىلدىرەمىن دەپ، سول ۆيرۋستى قوعامعا جايادى. وسىعان ساق بولعانىمىز ابزال. بۇل جەردەگى جاۋاپكەرشىلىك قوعامعا ورتاق. مىسالى، ەڭ الدىمەن، قاجەتى وتباسىنداعى جاۋاپكەرشىلىك. ەگەر بالاسىنىڭ نەمەن اينالىسىپ، نە وقىپ-جازىپ جۇرگەنىن ءوز اكە-شەشەسى بىلمەسە، ونىڭ اداسۋىنا ۇقك-ءى دە، ءىىم-گى دە توسقاۋىل قويا المايدى.
جاس قازاق: «جۋىردا اقپارات قۇرالدارى دايش قۇرامىندا قازاقستاننان بارعان ءبىر مىڭنان استام ادام بار» دەگەن مالىمەت تاراتتى. ءسىز بۇعان قانداي باعا بەرەسىز؟
ەرلان قارين: مەنىڭ ايتارىم، مۇنداي مالىمەتكە ساقتىق كەرەك. كەي كەزدەرى دايش جانە ت.ب. ۇيىمعا قاتىستى پىكىر ايتىپ، تالداۋ جاساعان ساراپشىلار ادام سانىنا كوبىرەك ءمان بەرەدى. ەڭ الدىمەن، رەسمي ورگاننىڭ دەرەگىنە جۇگىنگەن ابزال. «ءبىر مىڭنان استام ادام بار» دەگەن اقپاراتتىڭ انىق-قانىعىن بىلمەك بولىپ، امەريكاداعى ارىپتەستەرىمەن سكايپ جۇيەسى ارقىلى حابارلاستىم. ولار ەشقانداي دا راستاعان جوق. دەمەك، بۇل اقپارات اقيقاتتان الىس دەگەن ءسوز. بالكىم، بۇل اقپاراتتىق جاۋلاۋدىڭ ءبىر ارەكەتى شىعار. ەندەشە امەريكالىق ورتالىق تاراتتى ەكەن دەپ، وعان يمانداي سەنۋدىڭ قاجەتى جوق.