Swhbattar

Terrorizm qılmıstıq industriyağa aynaldı

kerey.kz

 |  Jun 22, 2015

Terrorizm qılmıstıq industriyağa aynaldı

Erlan QARIN, qazaqstan zertteuler institutınıñ direktorı

Sayasattanuşı Erlan Qarin 2014 jılı jarıq körgen «Halifat jauıngerleri: añız ben aqiqat» (Soldatı Halifata: mifı i realnost') attı kitabında XXI ğasırdağı terrorizm turalı köptegen saualğa jauap berip, «Halifat jauıngerleri» tobı jönindegi qoğamğa jariya materialdı jüyelep qana qoymay, bwrın-soñdı eşqayda jarıqqa şıqpağan mälimetterdi de anıqtaydı. Ol «Jas qazaqqa» bergen swhbatında radikalizmniñ wlğayuı, IŞIM-nıñ qanday wyım ekeni, otandastarımızdıñ Siriyağa qanday jolmen ketetini jäne olardan qanday qauiptiñ barı jöninde keñinen äñgimeledi.

Jas qazaq: Erlan Tınımbaywlı, «terror», «terrorist», «radikal», «sodır» degen sözderdi jii estitin boldıq. Äñgimemizdiñ basında osı wğımdarğa jeke-jeke anıqtama berseñiz? Nelikten büginge deyin älemdik sarapşı, ğalım, zertteuşiler osı wğımdarğa oray jalpığa ortaq bir tüsinik qalıptastıra almay otır?
Erlan Qarin: Öytken sebebi, terrorizm öte kürdeli qwbılıs. Ol ärtürli damu satısınan ötti. Eger HİH ğasırdıñ ayağı men HH ğasırdıñ basında bwl belgili bir azamattıñ, twlğanıñ ükimetpen qarsılığınıñ forması bolsa, jaña ğasırda bwl twtastay qılmıstıq industriyağa aynaldı der edim. Atap aytarlığı, terrorizm esirtki biznesi, qaru-jaraq satu, adam saudası jäne t.b. türli qılmıstıq is-äreketterdiñ barlıq bağıttarı özara baylanısıp jatqan kürdeli industriya bolıp qalıptastı. Sol sebepten birjaqtı anıqtama beru qiın. Terroristik is-qimılğa ıqpal etetin faktorlardıñ sanı da wlğayuda. Köptegen anıqtamalıqqa üñiletin bolsaq, keybir zertteulerde terrorizmniñ osı uaqıtqa deyin 100-ge juıq anıqtaması barın köremiz. Terroristik wyımdar arasında aynalımda jürgen qazirgi qarjı kölemin bwrınğı terroristik wyımdardıñ qolında bolğan resurspen salıstıruğa müldem kelmeydi. Bwrın terroristik is-qimıldıñ maqsatı – belgili bir twlğanıñ, azğantay toptıñ wstanımın, pikirin ükimetke, qoğamğa jetkizudiñ bir jolı boldı. Mısalı, terrorist beybit adamdı kepildikke alatın nemese bir akciya wyımdastıru arqılı belgili bir top özin körsetuge, ne üşin küresip jürgenin jetkizuge tırısatın. Qazir mwnday maqsat joq. Sebebi kez kelgen adamnıñ öz oy-pikirin, wstanımın qanday jolmen bolsa da jetkizuge mümkindik mol. Sol sebepten terrorizm qwbılısı kürt özgerdi. Eñ bastısı, älemdik geosayasi ahual özgerdi. Soñğı jıldarı terrorizm töñireginde köp aytıp, köp estitin boldıq. Sebebi älemdegi geosayasi teketires şielenisip, alpauıt elder jaña ayla-amalğa köşe bastadı. Osı jağday terroristik qauip-qaterdiñ kölemin wlğayttı. AQŞ-tağı Merilend universiteti janınan qwrılğan terroristik qauip-qaterdi zertteytin ortalıqtıñ (1974 jılı qwrılğan ortalıq ärtürli elderdegi qastandıqtı tirkep, derek bazasın qwrğan) mälimetter bazasına süyensek, 2000 jıldardıñ bası men ortasında bükil älemde jıl sayın 600-ge juıq terakti orın alsa, 2010 jıldıñ ortasınan beri olardıñ sanı tez ösip, 1 jılda älemde 10 mıñğa juıq terakti tirkelgen. Demek, bwl radikaldı toptardıñ sanı köbeyip, jalpı radikalizmniñ kürt wlğayğanınıñ körinisi.
Jas qazaq: Aytıñızşı, sonda sizdiñ tüsinigiñizdegi terrorizm degen ne? Adamdardıñ zäre-qwtın qaşıratın qanqwylı is-qimıldı jasauğa ne närse itermeleydi? «Terrorist» degen sözdi qazaqşa «lañkes» dep audarğanımız dwrıs pa?
Erlan Qarin: Öz basım terrorizm mäselesin zertteu, saraptau barısında bir ğana närsege köz jetkizdim. Terrorizm qwbılısınan qanday da bir ideologiyalıq sebep izdeuge bolmaydı. Meniñ tüsinigimdegi terrorizm – bwl belgili bir is-äreketterdiñ jüyesi. Ol ideologiyalıq ädis-täsil emes, strategiya men taktikanıñ bir qwralı, forması. Mısalı, kez kelgen terakti ekinşi bir teraktige ündeu sekildi. YAğni bir jerde terakti jasalsa, sonıñ töñireginde qalıptasqan aqparattıq ahualmen basqa bir jerde (basqa bir twlğa, basqa bir ideologiyalıq ağımda jürgen kisi) sol is-qimıldı qaytalauı mümkin. Bwnıñ jarqın körinisi – Norvegiyadağı Breyviktiñ teraktisi. Radikaldıq islam toptarına narazılığı retinde solarğa qarsı terakti jasap, şın mänisinde, is-qimılın qaytalağanday boldı. Mwnday mısaldar köp kezdesedi. Sol sebepten terrorizmnen ideologiyalıq sebep izdemegen jön. Terrorizm – bwl köleñkeli sayasattıñ jalğası. Eger bayqasañız, 2000-jıldan beri osı taqırıpqa köp maqala jazıp, swhbat berip kelemin. Basında bir-eki ret «lañkes» sözin swhbatqa paydalandım. Keyinirek onıñ terrorist degen sözdiñ mağınasın tolıq bermeytinine közim jetti.

Jas qazaq: Soñğı kezderi BAQ-ta äuelde özin «Islam memleketi» dep atağan IŞIM wyımı turalı ärqilı aqparat berilude. Şın mäninde, bwl özi qanday wyım? Ol qalay jäne ne maqsatpen qwrıldı? Osı wyımnıñ artında qanday da bir memleket, jasırın qızmet organı twr ma?
Erlan Qarin: Aldımen aytarım, bwl toptı «Islam memleketi» dep ataudan aulaq boluımız kerek. Tipten osı ataudı qoldanuğa tıyım salınu kerek. Olay atasaq, terrorizmdi islam dinimen sanalı türde baylanıstıruğa ıqpal etken bolamız. Sodan soñ, bwl top özin osılay jariyaladı eken dep, solay atauğa mindetti emespiz. Olar özin Iraq jäne Şam memleketi (IŞIM) dep jariyalap edi. Biz IŞIM dep atadıq. Meniñşe, bwl jerde sayasatkerler, sarapşılar jäne BAQ ökilderi bir ğana atau­dı qoldanudı kelisip alu kerek. Negizinen, köp qoldanılatın atau – DAIŞ. Bwl qanday wyım jäne ne maqsatpen qwrıldı degenge keleyik. Terrorizmniñ negizgi qauip közi bwrın «Äl Qaida» wyımı bolatın. Qazir DAIŞ alğa şıqtı. Atap aytayın, bwl ekeui eki türli wyım. «Äl Qaida» jelilik qağidat türinde qwrılğan jüye bolsa, DAIŞ belgili bir aumaqta, belgili bir maqsatpen qarulı jasaq retinde äreket etip jürgen top. YAğni DAIŞ-tıñ forması säl bölekteu. Bwl wyımnıñ qwrıluına Iraqtağı Amerika äskeriniñ basqınşılığınan keyin qalıptasqan jağday sebep boldı. YAğni sunnittik radikaldı toptardıñ kelispeuşiligi men «Äl Qaidanıñ» ıqpaldı toptarınıñ äseri jäne bwrınğı Iraq äskeri twlğalarınıñ qosıluı DAIŞ-tıñ qwrıluına äkeldi. Äueldegi älsiz top Siriyadağı soğıstıñ arqasında kenet küş jinadı. Meniñşe, bwğan birneşe faktor äser etti. Birinşiden, Iraqtağı twraqsızdıq. Ekinşiden, Siriyada azamat soğısı bastalğanda batıs elderi Başar Asad biligine qarsı şıqqan toptardı aşıqtan-aşıq qoldadı. Äskeri de, qarjılay da kömek körsetti. Biraq köbinese ol «kömek» basqa toptardıñ qolına tüsti. Bwl sanalı türde me, älde, kezdeysoq pa, bäribir osınday jağday orın aldı. Tüptep kelgende, DAIŞ-tıñ kenetten küşeyuine äkeldi. Ayta keteyin, kez kelgen terroristik top ol qaşanda geosayasi oyındardıñ qwralı. Demek kez kelgen terrorlıq toptıñ artında qanday da bir memlekettiñ sayasi jäne t.b. müddesi jatadı. Sondıqtan DAIŞ-tıñ artında naqtı kim twrğanın bilmeymiz. Onı bir arnaulı barlau qızmeti qwrdı ma, joq pa, eşkim döp basıp ayta almaydı. Biraq qanday da bir eldiñ arnaulı qızmeti bwl toptıñ qızmetin, odan tönetin qauip-qaterdiñ barın bilse de, közin jwmıp otırdı. «Köleñkeli sayasattıñ jalğası» degenim osı. Demek sayasattıñ qwralı retinde mwnday toptardı öz maqsatına paydalanadı. Bwl da bir geosayasi oyındardıñ jobası ma degen kümänim bar.
Jas qazaq: Ötken jılı bizdiñ qwzırlı organdar «Siriyada soğısıp jürgen 300-ge juıq jerlesimiz bar. Sonıñ işinde 150-i äyel men balalar» degen aqpar tarattı. Büginge deyin olardıñ naqtı qanşası opat boldı? Balalar ol jaqqa qanday jolmen ketedi, yağni «jihadşılardı» jinau qalay jüzege asadı? Eger olar elge qaytıp oralatın bolsa, qoğamğa qanday qauip töndiredi?
Erlan Qarin: Bwl elimizge ğana emes, basqa memleketterge de tönip twrğan qauip. Bügingi tañda Siriyada is jüzinde älemniñ barlıq elderinen barıp, soğısıp jürgender bar. Tipti olardıñ arasında wltı japon, käris azamattarı kezdesedi. Endeşe, bäri tek islam dinimen, ideologiyasımen baylanıstı deuge bolmaydı. Wltı, näsili bölek azamattardı qızıqtıratını – soğıs, küş, aqşa jäne t.b. Endi sol jaqqa ketken qazaqstandıqtarğa keleyik. Aytarlığı, Qazaqstan men Qırğızstannıñ qwqıq qorğau organdarı bwl mäselede aşıqtıq qağidatın wstanıp, jii-jii qoğammen aşıq aqparatpen bölisude. Mısalı, WQK bıltır Siriyada 300-ge juıq adam jürgenin habarladı. Biz sol jaqqa otandastarımızdıñ ketuine baylanıstı zertteuler jürgizuimiz kerek. Köp närseni bile bermeymiz. Sol sebepten ötken jılı täuel­siz sarapşılardıñ basın qosıp, zert­teu jürgizip, monitoringti qolğa aldıq. Ondağı köz jetkizgenimiz mınau: Siriyağa ketip jatqan azamattarımızdı şarttı türde üş topqa böluge boladı. Birinşi top – äleumettik jağdaydıñ qat­tı qiın­dığınan şetelderge (Türkiya, Europa elderine) jwmıs izdep barıp, biraq taba almay, bireulerdiñ arbauımen Siriyadan biraq şıqqandar. Ekinşi top – din jolına tüskende adasıp, teris uağızdıñ ıqpalımen barğandar. Üşinşi top – sanalı türde soğısqa attanğan kädimgi fanatikter. Ketkenderdiñ köpşiligi birinşi jäne ekinşi sanatqa jatatındar. Sondıqtan deni elge oraluda. Olar ana jaqta şınımen jihad emes, öz-öziñmen esep ayırısu, bireudiñ müddesi üşin soğısu ğana ekenine közin jetkizip, rayınan qaytqandar. Endeşe, bäri birdey qauipti deuge bolmaydı. Al­danıp qalğandarı jeterlik. Sondıqtan, mümkindiginşe jağdayın eskerip, basqaşa bir şara qoldanğan jön şığar. Bir jağınan qwqıq qorğau organdarı osını tüsingenge wqsaydı. Sebebi elge oralğan­dar­dıñ isin qarağan­da şarttı türde jaza beriledi. Al qolı­na qaru wstap, qaqtığısqa aralasıp, qolın qanğa bılğağandar qatañ jazalanadı. Bwl jerdegi bastı mäsele – basqa azamat­tardıñ baruına jol bermeu. Sebebi ğalam­tor­dağı radikaldıq bağıt­ta­ğı aqparattıñ emin-erkin taraluınan Siriyağa ketip jatqandar köp. DAIŞ-tıñ basqa wyımdarmen salıstırğanda erekşe qauip tuğızatını osında. Wyım ügit-nasi­hatqa bwqaralıq aqparat qwral­darın (äleumettik jelidegi akkaunttar, arnayı jurnaldar) tiimdi paydalanuda. Mısalı, bıltır ağılşın tilinde «Tabih» attı jurnal şığardı. Biıl sol jurnaldıñ orıs tilindegi eki sanı şıqtı. Eki apta bwrın türik tilinde jeke jurnal jarıq kördi. Eñ qauiptisi – ädeyilep soğısuğa attanıp jatqandar. Olardıñ arasında opat bolğandarı da köp. Mısalı, soñğı bir derekte 80-ge juığı köz jwmğanı aytıladı. Ärine, Siriyağa öz otbası, balaların birge alıp ketip jatqandar bar. Ötkende jwrttı soğısqa ügittegen 6 jasar bala turalı beynerolik – sonıñ däleli.
Terrorizmniñ bastı maqsatı – qoğam­da­ğı üreydi wlğaytu. Sonday maq­sat­pen: «Mına aymaqqa kiremiz. Memle­ket qwramız» dep ädeyi aqpar taratadı. Sondıqtan ärdayım ob'ektivti, salmaq­tı pikir aytıp otıruı­mız kerek. Meniñ­şe, DAIŞ, «Äl Qaida», «Taliban» jäne t.b. wyımdardıñ tarapınan Qazaq­stanğa tikeley tönetin qauip joq! Şekara­da äl­sin-äl­sin äskeri qaqtığıs boluı mümkin. Ter­rorizm degenimiz – soğıstıñ virusı. Sol virustı qoğamdı ulauğa ädeyilep jiberedi. Ökiniştisi, keybir sarapşı, sayasatkerler pikir bildiremin dep, sol virustı qoğamğa jayadı. Osığan saq bolğanımız abzal. Bwl jerdegi jauapkerşilik qoğamğa ortaq. Mısalı, eñ aldımen, qajeti otbasındağı jauapkerşilik. Eger balasınıñ nemen aynalısıp, ne oqıp-jazıp jürgenin öz äke-şeşesi bilmese, onıñ adasuına WQK-i de, İİM-gi de tosqauıl qoya almaydı.
Jas qazaq: «Juırda aqparat qwraldarı DAIŞ qwramında Qazaqstannan barğan bir mıñnan astam adam bar» degen mälimet tarattı. Siz bwğan qanday bağa beresiz?
Erlan Qarin: Meniñ aytarım, mwnday mälimetke saqtıq kerek. Key kezderi DAIŞ jäne t.b. wyımğa qatıstı pikir aytıp, taldau jasağan sarapşılar adam sanına köbirek män beredi. Eñ aldımen, resmi organnıñ deregine jügingen abzal. «Bir mıñnan astam adam bar» degen aqparattıñ anıq-qanığın bilmek bolıp, Amerikadağı äriptesterimen skayp jüyesi arqılı habarlastım. Olar eşqanday da rastağan joq. Demek, bwl aqparat aqiqattan alıs degen söz. Bälkim, bwl aqparattıq jaulaudıñ bir äreketi şığar. Endeşe amerikalıq ortalıq tarattı eken dep, oğan imanday senudiñ qajeti joq.