مادەنيەت

ۇلدىڭ بالاسى – نەمەرە! قىزدىڭ بالاسى – جيەن!

kerey.kz

 |  Jan 31, 2016

ۇلتتىق سالت-ءداستۇردى، ادەت-عۇرىپتى دارىپتەۋدە ورنى ەرەكشە «ءداستۇر» جۋرنالىنىڭ بىلتىرعى ءبىر سانىنداعى «نەمەرە جيەن دەگەن كىم؟ قازاقتا وسىنداي اتاۋ بولىپ پا ەدى؟» دەگەن ماقالا قولىمىزعا ەرىكسىز قالام الدىردى. نەگە؟ سەبەبى، ماقالا «ۇرپاعىنا ات قويىپ، ايدار تاققان قازاق حالقى ءاربىر ءسوزدىڭ ءمان-ماعىناسىنا، اتالۋىنا ەرەكشە ءمان بەرگەن” – دەپ باستالىپ، «… ءداستۇرلى سوزدەردى ءوز ورنىمەن قولدانعانىمىز ابزال. جۇيەلى ءسوز قاشاندا جۇيەسىن تابادى. ايتپەسە، ءسوزدىڭ كيەسىنە قالۋىمىز مۇمكىن» دەپ اياقتالادى.
دۇرىس-اق. بىراق، ماقالا سول ايتىلعان سوزگە قاراما-قايشى بولىپ شىققان. ءسوزىمىز دالەلدى بولۋ ءۇشىن «بيسميللا» دەپ، اۆتوردىڭ «…5. نەمەنە. 6. جۇرەجات. 7. تۋاجات»، ارى قاراي جۇراعات، جەكجات بولىپ كەتە بەرەدى» دەگەن ءسوزىن الايىق. «جەكجات» دەپ قۇدالار ەلىن ايتادى. اعايىنعا بارا جاتساڭىز «جەكجاتىما بارا جاتىرمىن» دەي المايسىز. «اعايىن-تۋعان، تۋما-تۋىس» دەگەن تىركەس سەكىلدى، «قۇدا-جەكجات» دەگەن تىركەس تە بار. «جەكجات» ءسوزىنىڭ ءوزى «جىك» پەن «جات» دەگەن ەكى ءسوزدىڭ بىرىگۋىنەن شىققان، جىگى بوتەن ەل دەگەن ءسوز.
ەندى ماقالاعا تاقىرىپ بولعان سوزگە كەلەيىك. اۆتور «قازاق ءوز پەرزەنتىنەن تۋعان (مەيلى ۇل، مەيلى قىز بولسىن) نارەستەنى نەمەرە دەپ اتاعان» دەگەن ءبىر اۋىز سوزىمەن قوجاناسىر سەكىلدى ايدى اسپانعا شىعارعان. ول دا از، قازاق ۇعىمىنا توڭكەرىس جاسايتىن «جاڭالىق» اشىپ وتىر! بىراق، ول جاڭالىق تا ەمەس، ونىڭ ايتىپ وتىرعانى تىكەلەي ورىس تاربيەسىنەن كوشىرىلگەن كالكا – ورىستار، وزدەرىڭىز بىلەسىزدەر، بالانى ۇلدىكى، قىزدىكى دەپ بولمەيدى، ولارعا ءبارى «ۆنۋك». سەبەبى، ولاردا «ءوز جۇرتى»، «ناعاشى جۇرتى»، «قايىن جۇرتى» دەگەن ۇعىمنىڭ ءوزى جوق! اۆتور سارسەن قارمىس «جيەن ءسوزى ۇرپاقتاردىڭ ەنشىسىندە»; «قىزدان تۋعان بالا ۇلدان تۋعاننان ەش كەم ەمەس» دەگەن ءسوز»; «قازاق «قىزدان تۋعاننىڭ قيىعى جوق» دەپ كەسىپ ايتقان» دەگەن نەشە ءتۇرلى ادەمى سوزدەرمەن ءوز ويىن دالەلدەۋگە تىرىسىپ باققان. بۇل – مۇلدە باسقا ماسەلە، بالانى كەمسىتۋ قازاقتىڭ ويىنا دا كىرمەيدى. ماسەلە – وتانعا، وشاققا يە بولىپ قالاتىن مۇراگەردە.
ۇلتىمىز مۇراگەر ماسەلەسىنە وتە تەرەڭ ءمان بەرگەن. «ۇل وسسە – ۇرپاق، قىز وسسە – ءورىس» دەگەن. (وسى ءسوزدى ءا.كەكىلباەۆ «ۇركەر» رومانىندا تولە ءبيدىڭ اۋزىنا سالادى). ءبىزدى بۇل ۇستانىمنان ايىرعان كەشەگى كەڭەس ءداۋىرى. قالاي ايىردى؟ ءبىرىنشى – ورىستاندىرۋ، ەلىكتەگىش قازاققا ورىستىڭ ءىسىنىڭ ءبارى، ءتالىم-تاربيە، ادەت-عۇرپى دا، دۇرىس ەتىپ، قازاقتىڭ سالت-ءداستۇرى ارتتا قالعان، كونەرگەن، تۇككە جارامسىز ەتىپ كورسەتۋ ارقىلى. ونىڭ ءبىر سالدارىن جوعارىدا ايتتىق. ەكىنشى – ايەلگە تەڭدىك بەرۋ ارقىلى. شىن مانىندە ايەلدىڭ ەركەكتەن قۇقىعى جوعارى بولىپ كەتتى. ونىڭ دەگەنى دەگەن، ايتقانى ايتقان بولدى. سەبەبى، ول كۇيەۋىمەن بىردەي جۇمىس ىستەپ، جالاقى تاپتى، كەيدە ودان دا جوعارى الدى. كوپ بالا تۋ ولاردىڭ قىزمەتىنە كەدەرگى كەلتىردى، قولبايلاۋ بولدى. سودان ولار بالانى 3-4-پەن شەكتەدى. ءۇش قىز نەمەسە ءتورت قىز تۋعانى كۇيەۋىنە «ۇلى نە، قىزى نە، ءبارى ءوز بالاڭ ەمەس پە؟ ۇلدان جاقسىلىق كورەسىڭ بە، قىزدان جاقسىلىق كورەسىڭ بە، ونى ءبىر قۇداي بىلەدى. قايتا قىز دەگەن اكەگە جاقىن بولادى، قامقورشىل كەلەدى، تاك چتو اللانىڭ وسى بەرگەنىنە ريزاشىلىق قىل!» دەدى. كەڭەستىڭ قاتال ءتارتىبى ەتىنەن ءوتىپ، سۇيەگىنە جەتكەن ەركەك بايعۇس اۋزىن اشا المادى. ول زاماندا ۇلى جوق جىگىتتەردىڭ مىڭنان بىرەۋى عانا «ماعان مۇراگەر كەرەك» دەپ، جۇگەن-شىلبىرىن ءۇزىپ شىعۋعا جارادى، باسقا ايەلگە ۇيلەنىپ، نەمەسە بەيرەسمي تۇردە ەكىنشىسىن الىپ، ۇل كوردى.
كەڭەس وكىمەتىنىڭ قۇلاعانىنىڭ تاعى ءبىر جاقسى جاعى – ۇل پەرزەنتى جوق ەر-ازاماتتارعا ۇرپاقتى بولۋعا مۇمكىندىك بەردى. ونى دا مىنەزدى جىگىتتەر عانا پايدالانا الدى، ەلۋدى ەڭسەرگەن، الپىستان اسقان، ءتىپتى جەتپىسكە جەتكەن تالايى ۇلىنىڭ قۇرمەتىنە جۇرەگى جارىلا جازداپ ات شاپتىرىپ، بايگە بەرىپ، توي جاسادى. قازىبەك بيشە ايتساق، ەل قاتارلى «اۋزى كۇيىپ ۇل ءسۇيۋ» دارەجەسىنە جەتتى. قازاق نەگە ەڭ ۇلكەن قۋانىشىن «ايەلى ۇل تاپقانداي قۋاندى» دەپ، وسى باقىتقا تەڭەستىرىپ ايتادى؟ ويلانايىق تا، باۋىرلار!..
مەنىڭ ءوزىم وسى جۋرناليستيكاعا كەلگەن سوڭعى 12 جىلدىڭ وزىندە عانا ۇل بالاسى جوق قازاقتىڭ قانشا جاقسى مەن جايساڭىن كوردىم… مينيستر دەيسىڭ بە، دەپۋتات دەيسىڭ بە، اكادەميك دەيسىڭ بە، تولىپ جاتىر… اللا پەندەم دەسە ادامنىڭ باسىنا بەرمەيتىن جاعداي! سولاردىڭ ايەلدەرى قىز شىققان جەردەن ۇلدىڭ دا شىعاتىنىن بىلمەيدى ەمەس، وتە جاقسى بىلەدى، بىراق «قاشان ۇل تاپقانشا تۋا بەرەمىن!» دەپ جانىن قيناعىسى كەلمەگەن ەگويستتەر. ال، ءدال سول كەزدە «كۇيەۋىڭ – ءپىرىڭ!» دەگەن قازاقى تەڭدەسسىز تاربيەنى قۇلاعىنا ءسىڭىرىپ وسكەن، «مەنىڭ ومىردەگى ەڭ باستى مىندەتىم – كۇيەۋىمنىڭ ۇرپاعىن كوبەيتۋ» دەپ بىلگەن قازاقتىڭ يبالى دا باتىر قىزدارى از بولسا دا تابىلىپ جاتتى. (جالپى، باتىرلار كوپ بولمايدى عوي). مەنىڭ جۇپاركۇل ەسىمدى مارقۇم قايىنبيكەم 5 قىزدان سوڭ، ونىڭ ءوزىنىڭ قۇربىسى 7 قىزدان سوڭ، ال، ءشامشى قالداياقوۆتىڭ تۋعان قارىنداسى راۋشان 9(!) قىزدان سوڭ قوس-قوس ۇلدارىن دۇنيەگە اكەلدى. بۇل – اللانىڭ ولاردىڭ ادالدىعى مەن توزىمدىلىگى ءۇشىن بەرگەن سىيى! (راۋشان اپايدىڭ ەكىنشى ۇلى ەرتە شەتىنەپ كەتتى…).
مىنە، قازاقتىڭ وسى قاراپايىم ايەلدەرىنە كوزىنىڭ تىرىسىندە ەسكەرتكىش قويسا ابدەن جاراساتىن جاندار! ال، اناۋ ەگويست ايەلدەر ەرتەڭ شوشايىپ شالى ەكەۋى عانا قالاتىنىن ءبىلىپ تۇرىپ، سونداي قادامعا ادەيى بارعاندار. قىزدىڭ بالاسى ساعان ەشۋاقىتتا نەمەرە بولا المايدى، ويتكەنى اللا-تاعالا قىزدى و باستا جات جۇرتتىق ەتىپ جاراتقان، سەنىڭ قىزىڭ بارعان ەلىنىڭ ۇرپاعىن كوبەيتۋ ءۇشىن تۋىپ وتىر. «مەنىڭ دە نەمەرەم!» دەپ، ولاردىڭ ۇرپاعىنا تالاسۋعا سەنىڭ قانداي حاقىڭ بار؟ سەن ونى الپەشتەپ باقساڭ دا (كۇيەۋ بالاڭ سەنىڭ مۇشكىل حالىڭە جانى اشىپ، باۋىر ەتى بالاسىن ساعان كوزى قيىپ بەرگەن كۇندە دە), ول بالا ءوزىنىڭ تەگىنە تارتقىسى كەلىپ تۇرادى. دۇرىس ونىكى، تابيعاتتىڭ زاڭى سولاي. سول سەبەپتى قازاق «جيەن ەل بولمايدى» دەيدى. ءار نارسەنىڭ ءوزىنىڭ ورنى بار. ونى باسقامەن الماستىرامىن دەۋ تۇپنۇسقانىڭ ورنىنا كوشىرمەنى قويعىسى كەلگەنمەن بىردەي بوس اۋرەشىلىك. سوندىقتان، ءوزىمىزدى دە، وزگەنى دە الداعىمىز كەلىپ، جىلتىر سوزبەن ويناعاندى قويايىق، كەلەر ۇرپاقتى جاڭىلىستىرمايىق، ارنارسەنى اشىپ ايتقان، شىندىقتىڭ بەتىنە تىكە قارايىق. ەڭ دۇرىسى – ۇلىمىز جوق بولسا، بويىمىزدا قۋات بار كەزدە، مالىمىزدى تۇگەل شاشساق تا ۇلدى بولۋدىڭ ارەكەتىن جاسايىق. ء(بىزدىڭ بيلىكتەگىلەردەن ۇلگى الاتىن جالعىز نارسە – وسى…) «ارەكەت جاساعانعا بەرەكەت بەرەم!» دەگەن اللا-تاعالا! ەرتەڭ بارماعىمىزدى شايناپ قالمايىق! ويتكەنى، «شاڭىراققا يە بولىپ قالاتىن، ۇلدىڭ اتى ۇل عوي، شىركىن، قاشاندا!»

qazaquni.kz

ومىرزاق اقجىگىت