«Tar jol, tayğaq keşudiñ» keyipkeri
CIRIM BATIRDIÑ ŞÖBERESİ
«Men 60 jastamın. Eki äyelim bar. Altı balamnıñ aldı endi 17-ge tolsa, kişisi äli tört aylıq. Qazir meniñ qolımda bar bolğanı: 7 tüye, 30 bas iri qara, eki kiiz üy men bir qıstaq qana. Malımnıñ sanı dekrette belgilegen mölşerden aspaydı. Alayda «qazaq halqınıñ azattığı üşin köterilisti bastap şıqqan Sırım batırdıñ wrpağı» dep meni qolda barımnan ayırıp, otbasımmen aydauğa jiberdi. Balalarım äli jas, eñbekke qabiletsiz. Sondıqtan qıs mezgilinde Jetisuğa jer audaru otbasımdı ölimge itermeleu bolıp sanaladı. Qalğan 10-15 malım otbasımdı jolda azıqpen qamtamasız etuge jetpeydi. Meniñ bar malımdı ala otırıp, jer audarudan jäne tärkileu tiziminen alıp tastauıñızdı Keñestik Halıq Komissariatınan swraymın…» (1928 jıl, 20 qırküyek)
Keñestik halıq komissariatına jazılğan bwl ötiniştiñ iesi – Salıq Omarov. Qazaqtıñ ataqtı bi-batırı, qoğam qayratkeri Sırım Datwlınıñ şöberesi, el işinde şeşendigimen atı şığıp, «Qanattı Qazı» atanğan polkovnik Qazı Sırımwlınıñ nemeresi. Äkesi Omar Qazıwlı da söz wstağan şeşen, el bilegen adamdar eken. Salıqtıñ qayda oqığanı turalı naqtı derek joq, alayda közi aşıq azamat bolğanı anıq. Sebebi 1917 jılı säuirde ötken Oral oblısı qazaqtarınıñ 1-s'ezine arnayı şaqırılıp, sol s'ezde Jayıq sırtı qazaqtarınıñ oblıstıq komitetine müşe bolıp saylanğan. Jımpitı uezdik atqaru komitetiniñ jaña aumaqtıq mejeleu sayasatına qarsı şığıp, bwrınğı aumaqtıq bolıstıq bölisterdi saqtap qaludı jaqtağan. Öytkeni jaña aumaqtıq bölim qazaq halqınıñ müddesine tiimsiz edi. 1918 jılı aqpanda Qaratöbede ötken üşinşi Oral oblıstıq qazaq s'ezinde Jayıq sırtı qazaqtarınıñ bölek bolıs bolu nietin qoldağan, jaña bolıstıqtıñ qwrıluına baylanıstı elge tüsetin salıqtı jwmıla köterudi wsınğan. S'ezdegi Salıq Omarovtıñ ıqpal küşi Säken Seyfullinniñ «Tar jol, tayğaq keşu» tarihi-memuarlıq romanında sol kezeñniñ ideologiyalıq talabına oraylastıra, şındıqqa birşama jaqın surettelgen.
ALAŞ ÄSKERİNE 200 AT BERGEN
1918 jılı Älihan Bökeyhannıñ mınaday süyinşi jedelhatı joldandı: «Qwrıltay uäkildiginiñ komiteti Alaştı avtonomiyalı jwrt dep tanıdı. Bar küşti wlt äskerin jasauğa salıñdar. Alaş – Rossiyadağı odaqtas memleketterdiñ biri. Sondıqtan tireudiñ bir wşı – Alaş äskeri. Alaş polkine ne keregin tauıp berip, taratpañdar. Kerek närseni, qanşama bolsın, qarızdanuğa qorğanbañdar…. Alaşorda bastığı Bökeyhanov» («Abay», 1918 j, 25 qırküyek, №10).
İle-şala bwğan jappay dayındıq bastalıp ketti. Qolında malı bar däuletti baylardıñ işinde kömek bergender boldı. Atap aytqanda, jergilikti bay, Alaş partiyasınıñ müşesi Isa Köpjasarwlı Alaş miliciyasın jasaqtauğa öz däuletinen 100 at berse, Salıq Omarwlı 1918 jılı aqpanda Oral qazaqtarınıñ Qaratöbede ötken 3-s'ezinde Alaş äskerine öz tabınınan 200 bas minis jılqı bölip bergen.
Sonday-aq Salıq Omarov qazaq jastarınıñ oqıp, bilim aluına qarjılay kömek körsetken. Mäselen, Alaş arıstarınıñ biri Jahanşa Dosmwhamedovti Oral äskeri-realdı uçilişesinde, sosın Mäskeu universitetiniñ zañ fakul'tetinde oquğa jağday jasağan osı Salıq Omarov bolatın.
JIRAQTA JÜRİP KÖZ JWMĞAN
Äygili bi, şeşen Sırım batırdıñ betke aytar tik minezi şöberesi Salıqtıñ da boyında bar edi. Wltqa jasalğan qiyanatqa şıday almaytın. Äsirese, 1916 jılı patşa ökimetiniñ tıl jwmısına qazaq jigitterin alu turalı jarlığı şıqqanda qarsı twrğandardıñ biri osı Salıq edi. Sondıqtan qızmetten quılu, türmege jabılu, tipti jer audarılu siyaqtı jazalardan köz aşpadı. Bwl turalı öz qolımen jazğan şağım hatında ol: «Men osı 60-qa kelgen şağımda eki ret (1893 jäne 1910 jj.) bolıs upraviteli bolıp saylandım. Birinşi ret uez basşısınıñ halıqqa ziyanın tigizetin bwyrıqtarın orındamağanım üşin, ekinşi ret bir jarım jıldan keyin biliktiñ aytqanımen jürmegenim üşin Oral vice-gubernatorı Mordvinov jwmısımnan şığarıp tastadı. Meni 1916 jılı jigitterdi tıl jwmısına aluğa qarsı ügit-nasihat jürgizip jürsiñ dep ayıptap, özine şaqırıp alıp, moynımnan jwlqılap «asıp qoyamın jäne türmege qamaymın» dep qoqan-loqı körsetti. Sonda üş jarım jıldıq üzilispen bolıs upraviteli bolğan qızmetim osınday auır jaza – jer audarıluıma negiz bola ala ma?» – deydi.
Bwl Salıq Omarovtıñ qartayıp, auru meñdep, tayaqqa süyenip jüretin twsı bolatın. Jäne bayağı köl-kösir baylıq ta joq. Basqan izi añdulı. Tipti birde emdelu üşin satqan jäne auırıp ölgen qoyları üşin onı türmege otırğızıp ta qoydı. Segiz aydan soñ türmede wstap otırudıñ negizsiz ekenine közi jetken ükimet Qazaq AKSR-nıñ memlekettik prokurorınıñ telegraftıq bwyrığımen onı türmeden bosatadı. Biraq köp wzamay 1920 jılı 18 säuirde onı qaytadan bes jıl merzimge bas bostandığınan ayıru jöninde ükim şığadı. Bwl jolı da Ä.Äytiev, S.Arğınşievterdiñ aralasuımen ükimniñ küşi joyıladı. Osıdan keyin ol eş närsege aralaspay, öz betinşe şaruaşılıqpen aynalısıp ketedi. Osılayşa 10 jıl zulap öte şığadı. 1928 jılı Oral okrugindegi iri baylardı tärkilep, jer audaru nauqanı bastalar qarsañında Salıq Omarov Oral okrugi boyınşa Qazaq ölkelik partiya komitetiniñ uäkiletti ökili Q.Sarmoldaevqa özin tärkileuge iliktirmeu turalı Jahanşa Dosmwhamedovtiñ jazğan hatın tapsıradı. Joğarıdağı hat osı bolatın. Alayda bwl ötinişine moyın bwrmağan ükimet onı Alaş qozğalısına belsendi qatısuşı retinde mal-mülkin tartıp alıp, Oral okrugi boyınşa tärkige tüsken 113 adamnıñ qatarında üy işimen Jetisu okrugine jer audarıp jiberedi. Tağı toğız jıldan soñ, 1937 jılı Jetisudan Çelyabige 10 jılğa jer audaradı. Salıq Omarov 1941 jılı jat jerde köz jwmadı.
Märiyam ÄBSATTAR zhasalash.kz
Pikir qaldıru