Tarih Twlğalar

AĞAYINDI BİRİMJANOVTAR- ALAŞ QAYRATKERLERİ

kerey.kz

 |  Apr 10, 2017

«Alaş partiyası men Alaşordanıñ qwrılğanına 100 jıl

surette  Dumanıñ deputatı Ahmet Birimjanov Duma deputattarımen twrğan säti (sol jaqtan birinşi)

Jwmat ÄNESWLI

AĞAYINDI BİRİMJANOVTAR- ALAŞ QAYRATKERLERİ

1905-jılı bükil Reseydi qamtığan Orıs revolyuciyası men imperator Nikolay II-  niñ 1905-jıldıñ tamızında qol qoyğan Manifestindegi 1-şi tarauındağı «Söz, jeke twlğanıñ bostandığı,jiındar men qoğamdıq wyımdardıñ bostandığı» turalı tarauı Qazaq dalasına ülken özgerister äkeldi. HH- ğasırdıñ basında -aq, el qamın jep otarşılarğa qarsı sayasi közqarası qalıptasa bastağan Qazaq ziyalıları endi eldiñ basın qosıp, imperiyanıñ ozbırlığına birigip küresudi bastağan edi. Ä.Bökeyhanov, A.Baytwrsınov. M.Dulatov, J.Aqbaev wyımdastırıp,mıñdağan qazaq aymaqtarınıñ ökilderi qol qoyıp, patşanıñ atına, prem'er ministr Stolıpinniñ atına, İşki ister ministriniñ atına jazılğan joldanğan PETICIYA osı Alaş qozğalısınıñ bastauı bolatın.Ol peticiyalarda atap körsetilgen on tört bap patşa Manifesinde jazılğan zañdıq baptarğa säykes, qazaq halqınıñ sol kezdegi bilikke jetkizilmey jürgen mwñ müddesi edi.

Osı tarihi kezeñ turalı ötken jıldıñ ayağında birneşe sayttarda jariyalanğan «Alaş tuın kötergender» attı zertteu maqalamda jazğan bolatınmın. Onı qaytalağannıñ jöni bolmas. Degenmen, ALAŞ QOZĞALISIN osı jıldarı bastağan Ä.Bökeyhanov, A.Baytwrsınov,M.Dulatov, J.Aqbaev, M.Tınışpaev, H.Dosmwhamedov, J.Dosmwhamedov tärizdi twlğalarmen birge, ağayındılar Ahmet,  Ğazımbek BİRİMJANOVTARDA osı Alaş qozğalısınıñ ortasında jürdi.

Orınbor gimnaziyasın, Qazan universitetiniñ Zañ fakul'tetin Altın medal'men bitirgen Ahmet Birimjanov  1906-jılğa deyin Orınbor, Tom qalalarında sot salasında qızmet etip jürdi. Bwl kezde A.Birimjanov halıqşıldığımen el qwrmetine ie bolıp ülgergen zañger edi. Sondıqtan ol  1906-1907-jıldardağı Reseydiñ jäne  I-II-şi Dumasına Torğay oblısı atınan deputat bolıp saylandı.Eki Dumanıñ da ğwmırı qısqa bolğanmen deputat Ahmet Birimjanov Dumadağı Mwsılmandar frakciyasınıñ belsendi müşesi bolıp, Reseydiñ  otar elderde jürgizip otırğan  ozbır agrarlıq sayasatın şekteu, qazaq jerindegi äskeri dala sottarın joyudı, qonıstanuşılardı şekteudi, olarğa jer bölu jöninde is äreket tek Duma qabılğan Zañdar boyınşa jüzege asuı talap etti.

Ortalıq Aziyada jer bölu isteri turalı keybir zañdardı Dumada qabıldauğa ıqpal etken Mwsılmandar frakciyasınıñ beldi müşeleri işinde B.Qarataev (Oral oblısınan),A.Qalmenov (Batıstan) ,M.Tınışpaev, J.Qwlmanov(Jetisu oblısınan) tärizdi deputattar boldı.
I-şi jäne II-şi Duma müşeleriniñ qatarında eser, men'şevikterdiñ, socialistik halıq partiyasınıñ da ökilderi boldı. Osı partiyalar men Duma deputatı Ahmet Birimjanov pen mwsılmandar frakciyası wsınğan zañdardıñ köbisi Prem'er ministr Stolıpinge jaqpadı. Öytkeni, joğarıda atı atalğan partiyalardıñ talabı boyınşa işki äleumettik jağdaydı köteruge imperiyanıñ ekonomikalıq mümkindigi de joq edi. Sonday aq,Orta Aziyada otarşıldıq bağıttağı sayasatın keri özgertuge patşalıq Reseydiñ oyı da bolmağan tın.

YAğni, bwl kezeñde Reseydiñ köptegen şaruaları, qara şekpendileri Orta Aziyağa, onıñ işinde Qazaq jeriniñ eñ şwraylı jerlerine jappay ornalastırıla bastağan kez edi. 1906-1907-jıldardağı eki birdey Dumanıñ qızmet merziminiñ öte qısqa boluı orıs socialistik partiyasınıñ jäne Mwsılmandar frakciyasınıñ wsınğan Zañdarı prem'er ministr Stolıpinge jaqpay qaluınan boldı. Sosın patşa Nikolay II- öz jarlığımen Dumanıñ qızmetin toqtattı.

Al, qazaq eliniñ mäselelerin Dumada kötergen deputat Ahmet Birimjanovqa  kelesi Dumağa öziniñ kandidaturasın wsınuğa jäne eline qaytuğa tıyım salınıp, oğan tek Reseydiñ Bwzılıq qalasında qızmet etuge rwqsat berdi.

Al,  III-şi Dumağa Orta Aziya ökilderine deputat boluğa şek qoyıldı.  Osı III-şi Duma eñ wzaq «ömir sürgen» Duma BOLDI.  III-şi Dumada qazaq deputattarınıñ bolmauı Alaş qayratkerlerin alañdattı. Sosın kelesi  IV-şi Dumağa  qazaq Orınbordan deputat ötkizu maqsatımen Ahmet Baytwrsınov 1912-jılı «Qazaq, häm, Duma» attı maqalasın jazğan. A.Baytwrsınov  odan bwrın da «Ayqap»jurnalı arqılı Türkistan jwrtınan, başqwrt, noğay, tatar jwrttarınan IV-şi Dumağa qazaqtan deputattıqqa bir ökil ötkizuge kömek swrağan eken. Ahañdı Türkistan, noğay, tatar jwrtınıñ ökilderi qoldap, qol wştarın beruge keliskenimen Resey biligi IV-şi Dumağa da qazaq deputattarın ötkizbey qoyğan. Söytip jürgende, Birinşi düniejüzilik soğıs bastalıp, Resey işinde alasapıran oqiğalar bolıp jattı.

1917-jılı patşa Nikolay II- tağının küştep tüsirilip, onıñ ornına kadet partiyasınıñ beldi müşesi Kerenskiy bastağan Uaqıtşa ükimet keldi.

Bwl kezde belgili zañger bolıp atağı şıqqan Ahmet Birimjanov Orınborğa köşip keldi. Sol  künnen bastap Alaş qozğalısına belsene aralastı.  Orınbordağı 1917-jılı säuir ayınan bastalğan Jalpıqazaqtıq birneşe siezge qatıstı. Küzde ötken siezde Uaqıtşa ükimettiñ Torğay uezindegi komissarı, odan keyin Qostanay uezindegi komissarı qızmetterin atqardı. Alaş partiyasınıñ jäne ükimetiniñ saylanbalı müşesi boldı.  1919-jılı Keñes ökimeti Alaş orda qayratkerlerine  resmi keşirim jasalğannan keyin, Ahmet Birimjanov Qazaq avtonomiyası Joğarğı Sotınıñ müşesi, odan keyin de Joğarğı sot salasında jauaptı qızmetter atqardı. Qızılorda respublikanıñ astanası bolğanda qazaqtıñ ziyalı twlğaları A.Baytwrsınovpen, Ä.Bökeyhanovpen, M.Dulatovpen, olardıñ otbasımen aralasıp, sıylasıp twrğan. Ahmet Birimjanov 55 jasında qauipti keselge wşırap, sodan Leningradta, (qazirgi Peterburgte) 1927-jılı qaytıs bolıp, sonda jerlengen. Soñğı saparğa Ä.Bökeyhanov, M.Äuezov, Ä.Marğwlan şığarıp salıptı.

surette Alaş qayratkerleri (oñ jaqtan) Ğazımbek Birimjanov, Mirjaqıp Dulatov,  Ahmetsafa YUsupov 

A.Birimjanovtıñ jastıq şağına qısqaşa şolu

Ahmet Birimjanov Qazan universitetiniñ zañ fakul'tetinde V.Ul'yanovpen (Lenin) birge oqığan. Biraq kişi Ul'yanov soñğı kursta ağasınıñ terroristik wyımğa qatısıp, sottalğanı sebepti,  universitetten şığarğandıqtan, ol diplomdı ekstrenno ekzamen tapsırıp alğan. Al, Ahmet Birimjanov Qazan universitetiniñ zañ fakul'tetin Altın medal'men bitirgen.A.Birimjanov gimnaziyada oqıp jürgen kezinde aq Orınbor jandarmeriyasınıñ baqılau tizimine engen. Onıñ eki sebebi bar edi A.Birimjanov gimnaziyada oqıp jürgende halıqşıl sözder aytıp, orıs otarşılarınıñ qazaqtardıñ jeri tartıp alıp jatqan äreketterine narazılıq pikirlerin aytqan. Bwl birinşiden, ekinşiden, A.Birimjanov ataqtı tarhan Şaqşaq Jänibek batırdıñ wrpağı edi.  Şaqşaq Jänibek batır Tarhan atağın Ahmettiñ atası Däuitbayğa mwra etip qaldırğan. Däuitbaydan Mwsa, Mwsadan Şegen, Şegennen Birimjan, Birimjannan Qorğanbek, Qorğanbekten Ahmet, Ğazımbek jäne t.b. 1868-jılı Torğay uezi qwrılğannan beri Şegennen bastap, onıñ wrpaqtarı Däurenbek, Jaqıp, Qorğanbek Resey patşalığı qwlağanğa deyin Tosın bolısın basqardı. Solay desek te, el arasında öte bedeldi Şegen wrpaqtarınıñ  bärin uezdik jandarmeriya ünemi baqılauda wstap, aytqan sözderin, istegen isterin tirkep otırğan. Ahmet Birimjanovtıñ da jandarmeriya baqıluında boluınıñ da osınday sebepteri bar edi.

Ğazımbek BİRİMJANOV -ALAŞ QOZĞALISINIÑ QAYRATKERİ

1917-jılı säuir ayında Orınbor qalasındağı Jalpıhalıqtıq qazaq siezine qatısqanda Ğazımbek bar bolğanı 21 jasta edi. Bwl kezde Ğazımbek Birimjanov Orınbor gimnaziyasın üzdik  bitirgen, başqwrşa, orısşa  tilderdi meñgergen jan jaqtı wltşıl jas edi. Oğan birden bir sebep, Ğazımbek bala kezinen ağası Ahmettiñ qolında, tärbiesinde bolıp, Bwzılıq, Orınbor qalasında oquı.

Mamır ayında OrınbordağI Jalpıhalıqtıq siezde Alaş partiyası men Alaş ordanıñ belsendi müşesi boldı. Sol jiında başqwrt tobınıñ atınan söz söylegen. Alaş avtonomiyasın qwru jönindegi ideyanıñ jaqtauşısı retinde, Älihan Bökeyhanovtıñ jağında bolğan. Alaş orda ükimetiniñ äskerin qwruğa biraz ülesin qosqan.  Ol qazaqtardıñ mıqtı äskerin qwrudı armandaydı.  Ğ.Birimjanov osı mäselemen naqtı aynalısqan M.Dulatovpen köp keñesken.  Olar Alaş orda äskerin qwru üşin qazaq jastarın äsker tärtibine, mıltıq atu maşığına üyretudi uaqıt wttırmay, tez arada qolğa alu kerektigin tüsingen.            Sol jılı olar Alaştıñ qolına tüsken qarjığa vintovkalar, oq däriler alıp, keybir orıs äskerilerin jaldap, jastardı äskeri tärtipke üyrete bastağan.

Alaş orda basşıları  tek vintovkamen, oq därimen qazaq äskeri därmensiz bolatının tüsinip, Kolçaktan zeñbirekter, pulemetter, vintovkalardı köptep berudi swrau üşin, elşilikke orısşa, qazaqşa şeşen söyleytin Ğazımbek Birimjanovtı elşi etip, kelissözge jiberedi. Biraq,Sibirdi «aqtar» dep atalıp ketken Sibir äskerin basqarıp twrğan  Kolçak monarhist edi, ol eski monarhiyanı qayta ornatudı közdep jürgen adam edi. Bwrınğı bwratana elderdiñ «avtonomiya» boluına mülde qarsı pikirdegi äskeri tin. Alaş orda atınan kelissözge kelgen Ğazımbek  Reseyde Uaqıtşa ükimet pen bol'şevikter men arasında ülken şayqastar jwrip jatqanın aytıp, Alaş orda äskerine mol qaru jaraq bölip, äskeri mamandar berudi swrağan. Biraq Alaş orda men Kolçak arasındağı kelissöz sätsiz ayaqtalğan. Öytkeni, Kolçak sol jerde Aziya elderiniñ Reseyden bölşektenuine mülde qarsı ekenin aytıp, äskeri qaru jaraqtar beruden mülde bas tartqan. Bwl 1918- jıl edi. Bwl köptegen sayasi küşterdiñ arpalısıp, jan berisip, jan alısıp twrğan zamanı edi.  Qazaq jerine birese Kolçak äskeri köktep kirip, birese bol'şevikter jeñip, qwbılıp twrğan jıldar edi.

Al, arada bir jarım jıl ötkennen keyin, 1919-jılı Keñes äskeri  Kolçaktıñ äskerin birjola Qıtayğa ısırıp, barlıq jerde öz ökimetin ornattı.  1920-jılı Qazaq avtonomiyası qwrıldı. Osı kezderi sözge şeşen, dilmar, publicist Ğazımbek Birimjanov «Aq jol» gazetiniñ redaktorı qızmtin atqarğan. Wlt wstazı Ahmet Baytwrsınovtıñ elu jıldıq merey toyı Täşkende atalıp ötkende,Ahañnıñ halqına siñirgen eñbekteri turlı maqala osı «Aq jol» gazetinde jariyalanıp, keyin ol maqala talay zertteuşi ğalımdardıñ eñbekterinde körsetildi.1922-jılı Täşken institın bitirip, däriger mamandığın alğan Ğazımbek Birimjanovtı Ükimet basında jürgen Twrar Rısqwlov Berlinniñ Mal şaruaşılığı universitetine oquğa jiberedi. Ğ.Birimjanov onı 1928-jılı öte jaqsı ayaqtap, «mal därigeri» mamandığın alıp kele jatqan jolda, Mäskeude twtqındıydı. Onı sol jerde sottap, Kareliyağa lager'ge aydap jibergen. Ğazımbek Birimjanov sol aydauda jürip, «Aq teñiz Baltıq» kanalın qazuğa qatısqan. Birer jıldan soñ. YAğni, 1937-jılı tağı türmege qamalıp, üştiktiñ sotımen Alaş qayratkeri retinde atu jazasına kesilgen. «Keñes wkimetine qarsı küres(Täşkende twsirilgen suret)ti, Kolçakpen baylanıs jasağan, kontrrevolyucioner» degen ayıptar taqqan.Ükim 1938-jılı orındalğan.

Jwmat ÄNESWLI,jazuşı tarihşı