Tarih Twlğalar

NÄZIPA QWLJANOVA- ALAŞTIÑ  QAYRATKER QIZI

kerey.kz

 |  Apr 24, 2017

Jwmat ÄNESWLI

Näzipa Qwljanova HH -ğasırdıñ bas kezinen bastap qazaqtıñ bilim salasınıñ, qazaq jurnalistikasınıñ,etnografiya ğılımınıñ, sonday aq, mädenieti men ädebietiniñ damuına zor üles qosqan qoğam qayratkeri. N.Qwljanova sonımen birge Alaş partiyası men Alaşorda ükimetiniñ qwrıluı turalı 1917- jılı Semey qalasında ötken siezge qatısıp, onıñ qızmetterine belsene aralasqan, Alaş orda partiyasınıñ Semey qalasındağı bölimşesiniñ töralqa müşesi bolğan  Alaştıñ qayratker qızı.

Näzipa Qwljanovanıñ alğaşqı tegi Segizbaeva.  1902-jılı ol Qostanay orıs qazaq gimnaziyasın bitirip, sol jılı Torğaydağı eki jıldıq orıs qazaq uçilişesiniñ mwğaliminiñ kömekşisi qızmetin atqarğan. Odan keyin Orınbordıñ eki jıldıq mwğalimder mektebin ayaqtağan.  Osı kezde Näzipa Orınbor mwğalimder mektebin bitirip, qızmet istep jürgen jerlesi, ağayını Nwrğali Qwljanovqa kezdesedi. Ekeuiniñ köñilderi jarasıp, qosılğannan keyin, olar 1905-jılı Semey qalasına kelip, ekeui de osı Semey qalasındağı seminariyada sabaq berip, wstazdıq jasağan.

Eki jas osı kezde qazaqtıñ salt dästüri, mädenieti turalı Orıs geografiyalıq qoğamınıñ vestnigine maqalaların jii jazıp twrğan. Osı eñbekteri üşin Näzipa Qwljanova men Nwrğali Qwljanov Orıs geografiyalıq qoğamına müşe bolıp qabıldanğan. Näzipa Qwljanovanıñ türli mädeni şaralar wyımdastırıp, eñbegimen Semeyde atağı şıqqanı osı kez. Semeydegi oqığan qazaq jastarınıñ

Näzipa Qwljanovadan tälim alıp, onıñ mañına üyirile bastağanı osı kez. 1910-jılı Ahmet Baytwrsınovtıñ «Abay Qwnanbaev qazaqtıñ bas aqını»maqalası  şıqqannan keyin, Abaydı qazaq oqi bastağan uaqıt edi.

1914-jılı Abay Qwnanbaevtıñ qaytıs bolğanınıñ on jıldığına oray, Näzipa Qwljanova Semey qalasında ülken mädeni, ädebi keş ötkizedi. Jastar Abaydıñ öleñderin oqıp, änderin orındağan. Sodan keyin Näzipa Qwljanovanıñ wyımdastıruımen sol kezdegi eñ jas jazuşı Mwhtar Äuezovtıñ «Eñilik Kebek» p'esasın sahnalağan. Ondağı rölderdi oynauğa M.Äuezov, Jüsipbek Aymauıtov, Q.Sätpaev, jäne basqa da sol  Semeydegi önerpaz jastar qatısqan. N.Qwljanovanıñ ülken entuazizmmen wyımdastırğan A.Qwnanbaevqa arnağan osı mädeni şarası osı künge deyin añız bolıp aytıladı.  N.Qwljanova 1915- 1919-jıldarı da osı Semey qalasında Abay şığarmaşılığına arnap ädebi keşter ötkizgen. Osı kezeñderde Semeyde dañqı şığıp twrğan N.Qwljanovağa A.Baytwrsınov, S.Torayğırov, S.Seyfullin öleñ arnap jazğan. Sol kezderi atağı şığıp jürgen jas aqın Swltanmahmwt Torayğırov N.Qwljanovağa arnağan öleñinde:

«…Neşe künde qıdırsañ da taba almaysıñ,

Semeyde odan öter adal janın…» degen joldar bar edi. Aqın bwl öleñinde N.Qwljanovanıñ adami twlğasın beynelegeni körinip twr ğoy.

A.Baytwrsınov 1910-jıldarı jergilikti ökimet qudalap jürgende Näzipa qarındasına arnap jazğan öleñinde:

«Rahatsız ötse de ömir jasım,

Bwl jönimnen qwdayım ayırmasın.

Wzaq jolğa niet qıp bir şıqqasın,

Jarım jolda qaytpaspın, qarındasım!…» dep mwñın şaqqanı bar edi.

N.Qwljanovanıñ dombıramen än aytatın öneri de bolğan. Ol Semeyge qazaq halqınıñ änderin jinauşı A.Zataeeviç' kelgende oğan qazaqtıñ  «Ğayni au, säulem», «Qadır zarı» atı änderin notağa tüsirtken.

Näzipa Qwljanova qazaq qızdarınıñ arasınan şıqqan twñğış jurnalist. Ol sonau 1913-jıldan beri «Qazaq» gazetine äyelder teñdigi jäne basqa da eldik mäselelerge maqalardı jii jazıp twrğan.  1922-jılı jaña irgesi qalanğan «Eñbekşi qazaq» gazetiniñ redakciyalıq kollegiyasınıñ müşesi bolğan. N.Qwljanovanıñ Qazaq avtonomiyası kezinde şıqqan barlıq gazet jurnaldarda maqalaları ğana emes, ädebi eñbekteri, onıñ işinde audarmaları da jariyalanıp twrğan. N.Qwljanova L.Tolstoydıñ, V.Korolen'konıñ, M.Gorkiydiñ şığarmaların audarıp, qazaq oqırmandarına tanıstırğan.

1920-jılı Qazaq avtonomiyası qwrılğannan bastap, ondağı Halıq ağartu komissariatınıñ  oqulıqtar jönindegi komissiyasınıñ müşesi qızmetin atqarğan. N.Qwljanovanıñ bala tärbiesine qatıstı birneşe metodikalıq oqulıqtarı osı kezde baspadan basılıp şıqtı. N.Qwljanovanıñ osı saladağı eñbekteri äli de bala tärbiesinde paydalanuğa bolatın qwndı eñbekter.

Näzipa Qwljanovanıñ ömiri, onıñ türli saladağı eñbekteri täuelsizdik alğannan keyin naqtı zerttelip, jazıla bastadı. Osı 2000-jıldarğa deyin Näzipa Qwljanovanıñ ömirin, şığarmaşılığın, memlekettik jäne qoğamdıq deñgeyde atqarğan qızmetterin birşama zerdelegen, äri birneşe maqalalar jazıp nasihattağan kisiniñ biri -arqalıqtıq Mwratqali Kamalov edi. Mwratqali N.Qwljanovanıñ jaqın tuısı bolatın. Äri Näzipa men Nwrğali Qwljanovtıñ ömirin büge şigesine deyin biletin adam edi. Mwkeñ qatarınan eki üş jıl qala äkimine qayta qayta kirip jürip, Arqalıq pedagogika uçilişesine Näzipa Qwljanovanıñ esimin bergizdi. Sol uçilişeniñ özinde Näzipa Qwljanova men Nwrğali Qwljanovqa arnalğan şağın mwrajay bar. Oğanda biraz qwjattar jinap bergen Mwratqali Kamalov bolatın

Alaşorda qozğalısınıñ qayratkeri, qazaqtıñ twñğış jurnalisi,etnograf, audarmaşı, wlıqtı wstazı Näzipa Qwljanovanıñ ömiri men artında qalğan mol mwrası büginde jas wrpaqqa önege bolıp twr.

Jwmat ÄNESWLI,jazuşı, tarihşı                                                                                                                                                                                           kerey.kz