Tarih Qazaq handığına 550 jıl Qazaq şejiresi
KÜYTİN jobası:Alda qıtaydıñ äkimşilik aumağı men äkimşilik kartası özgerui mümkin
kerey.kz
1966-76 jj arasında qıtayda wlttıq avtonomiyalı regiondar men oblıs, okurgterdiñ äkimşilik jwmısı uaqıtşa toqtap qalğan edi. Toqtap qalu bılay twrsın qwldırap ketken edi. 1979-83 jj arası wlttıq avtonomiyalı regiondar men äkimşilik qwrlımdar qayta jandanıp qayta jasaqtalıp jattı. Bwl kezeñ qazaqtar üşin Şıñjañ regionınan bölinudiñ soñğı orayı edi, öytkeni 1983-şı jıldarı wlttıq territoriyalı avtonomiya mäselesi tıñnan talqığa tüsken, ärtürli wsınıstar qaulıda qabıldanıp jatqan kezeñ edi, osı orayda ortalıq bilik qazaqtardıñ arman-tilegin qabıldaydı dep sengen bir top at töbelindey qazaq ziyalıları “qazaq regionın” qwrudıñ wsınıs-jobasın ortalıq ükimetke wsınğan-dı. Ökiniştisi, Saypiden Äzezi ortalıqta bolğandıqtan Şıñjañ mäselesi turalı sın-pikir ortalıqqa jetu üşin aldımen onıñ aldınan ötui tiis-ti. Saypiden qazaqtardıñ jeke region bolıp şığuın qalamadı, sonımen birge qazaqtar arasında da birtwtas birlik te bolmadı, bwl is aqırı ayağı ayaqsız qaldı. Osı twsta qazaqtar sonda da “Küytin jobasın” maqwldap jeke wlttıq region qwrudıñ barısın bastap ketken edi, Şıñjañ regionınan tıs jerdegi Cinxay qazaqtarın köşirip qazaq sanın astırtın molaytıp, qalağa qazaqtardı jappay şaqırıp jwmıspen qamtamasız etip ülken dayındıq jürilip edi. Qazaqtıñ ruxani, mädeni, sayasi küşi KÜYTİN-ge jinalıp qısqa uaqıtta äjeptäuir jwmıs atqarılıp jatqan-tın. Nege ekeni belgisiz KÜYTİN jobası küşin joydı, Küytinge ornığıp jatqan qazaq baspasöz, telearnası men qazaq universiteti, qazaq mäneni ortalığı, äkimşilik qwrlımı ayaqsız qaldı, qazaq ziyalıları KÜYTİN, ÜRİMJİ, QWLJA üşeuiniñ arasında sendelip qaldı. Küytin jobası otız jıldan beri saqtalıp twra bergende:
Birinşiden Üş aymaq (İle, Altay, Tarbağatay) pen Ürimji, Erenqabırğa qazaqtarı (Manas, Qwtıbi, Sanjı, Böken, Miçuan, Jemsarı, Şonjı, Mori aud) jäne Qwmıl ualayatı qazaqtarı KÜYTİNde şoğırlanar edi. Küytinge Qazaqtıñ töl baspasözi, mädeni körkemöneri, wlttıq telearnası, äkim-qara şendileri men Qazaqtıñ töl universiteti jinalıp twtas soltüstik Şıñjañğa ıqpal jasaytın küşke aynalıp jatqan-dı. Ol twsta qıtay sanı az, ıqpalı kemşin edi. 
Ekinşisi, Küytin Ürimjiniñ qasında, biraq jeri Ürimjidey tauğa sığılısqan ığı-jığı emes, miday jazıq-tı, Küytin ortalıq aziya, batıs aziya men evropağa şığuğa eñ üylesimdi orın bolğandıqtan twtas Şıñjañda asa mañızdı boldı. Qazaq ziyalıları osı mümkindikti osıdan qırıq jıl aldın tüsinip Küytindi qazaq avtonomiyasınıñ astanası qıp aludıñ qamına kirisken. Küytin küşeygen kezde Ürimjiniñ mädeni, ekonomikalıq ıqpalı älsirey bastağan. Bılayşa aytqanda, Ürimji aydalada taudıñ sağasında qañğırap bos qalarday boldı. Küytinniñ geografiyalıq ornı miday jazıq, üş jaqqa ( İle arqılı Almatını basıp ortalıq aziyağa, Tarbağatay arqılı Qazaqstan men Reseyge, Altay arqılı Mwñğoliya men Reseyge) jol kartası tiimdi, qarım-qatınas qamtamasız äri jıldam-dı. Ürimji bolsa taudıñ añğarı, astau ispetti, qala aumağı keñeie almaydı, jer aumağı tar, tiimsiz. Qay jağınan bolsın Küytin Ürimjini jolda qaldıradı. 
Üşinşisi, Soltüstik Şıñjañda ol kezde qazaq sanı birşama basım-dı, Ürimjiniñ ekonomika äleueti älsiz bolğandıqtan damımağandıqtan Ürimjige ornığıp qalğısı keletin qıtay men wyğırlardıñ sanı tım az edi. osı orayda Qazaqtar Küytindi ortalıq qala ğıp twtas soltüstik şıñjañğa ıqpal jasauına sayasi mümkindik tolıq jetkilikti edi. Tipti, sayasi ıqpalınıñ jemisi qısqa uaqıtta körine bastağan edi.
***
KÜYTİN jobası küşin joyğan soñ qazaqtar Qwlja, Küytin, Ürimji arasında ruxani, sayasi, mädeni küşin bölek-bölek ğıp ıdıratıp aldı. Sol otız jıldıñ aldındağı ıdırau bügingi küni qazaq avtonomiyasınıñ atı bar zatı joq jasandı küyge tüsirip qoydı.
***
On, on bes jıldan beri Qıtay wltşıldarı qıtaydıñ äkimşilik aumağın qayta jasaqtau turalı pikir talastı öte qızu talqığa salıp keledi. Alda qıtaydıñ äkimşilik aumağı men äkimşilik kartası özgerui mümkin, bwl tek uaqıttıñ enşisinde. Alda jalda özgerse Şıñjañ regionında qanday äkimşilik özgeris boladı, jalpı qıtaydağı wlttıq avtonomiyalı regiondar küşin joya ma? Bwl tım kürdeli şarua. Al, bwl özgeris Qazaqqa qanday payda, qanşalıq ziyan alıp keledi, ol endi uaqıttıñ enşisinde…
Eldeç Orda
Pikir qaldıru