(1456-1697 jj)

Bügingi kün tärtibinde twratın mäselelerdiñ eñ märtebelisi – wlt mäselesi. Dünie älemniñ bir ülken müyisinde qazaq degen bir şoğır etnos qalıptastı. Özindik mädenieti men  mentaliteti bar, özine tağdırdan berilgen qasieti bar osı qazaqtar. Wlı şejireşi Mwhtar Mağauin bwnı «…ejelgi türik jwrtınıñ qıpşaq tektes ruların biriktirgen wlı memleket…» dedi. Küre tamırı – oñ qanatta Aq Orda, sol qanatta Kök Orda dep äspettelgen wlt öz kezeñinde etnikalıq twtastıqtı tu etip özine özi egelik etti. Wlttı eşkim qoldan jasamaydı. Bölşek emes, özine layıq twtastıqtı qoldana bilgen wlt sol kieli öñirdegi irgeli şañıraqtı aynala qorşağan Qazaq Ordasınıñ qwrılımı edi.

Büginderi sol tarihtıñ jaña jalğası täuelsiz el bolıp besigin tüzedi. Dälirek aytsaq tört ğasırdan keyin «…bürkemelenip bayandalğan isti tek kürdeli dedukciya (oylaudıñ jalpıdan jalqığa köşip nätije şığaruı) jolımen izdeuge boladı»- dedi äygili Lev Gumilev öziniñ «Qiyal patşalığın izdeu» (1892) attı eñbeginde. Socializm kösemderiniñ qiyali sandırağı boyınşa barınşa bürkemelenip bayandalıp, şettetilip, kesilip tıyım salınıp kelgen qazaq tarihı jaqın uaqıttan beri jaña sanada jandana bastadı.

(1456-1697 jj)

Bügingi kün tärtibinde twratın mäselelerdiñ eñ märtebelisi – wlt mäselesi. Dünie älemniñ bir ülken müyisinde qazaq degen bir şoğır etnos qalıptastı. Özindik mädenieti men  mentaliteti bar, özine tağdırdan berilgen qasieti bar osı qazaqtar. Wlı şejireşi Mwhtar Mağauin bwnı «…ejelgi türik jwrtınıñ qıpşaq tektes ruların biriktirgen wlı memleket…» dedi. Küre tamırı – oñ qanatta Aq Orda, sol qanatta Kök Orda dep äspettelgen wlt öz kezeñinde etnikalıq twtastıqtı tu etip özine özi egelik etti. Wlttı eşkim qoldan jasamaydı. Bölşek emes, özine layıq twtastıqtı qoldana bilgen wlt sol kieli öñirdegi irgeli şañıraqtı aynala qorşağan Qazaq Ordasınıñ qwrılımı edi.

Büginderi sol tarihtıñ jaña jalğası täuelsiz el bolıp besigin tüzedi. Dälirek aytsaq tört ğasırdan keyin «…bürkemelenip bayandalğan isti tek kürdeli dedukciya (oylaudıñ jalpıdan jalqığa köşip nätije şığaruı) jolımen izdeuge boladı»- dedi äygili Lev Gumilev öziniñ «Qiyal patşalığın izdeu» (1892) attı eñbeginde. Socializm kösemderiniñ qiyali sandırağı boyınşa barınşa bürkemelenip bayandalıp, şettetilip, kesilip tıyım salınıp kelgen qazaq tarihı jaqın uaqıttan beri jaña sanada jandana bastadı.

Qazaq tarihı bir kezde ärbir örkeniet tarihına qaray qwlşına jüytkigen otırıqşı sanalılardıñ zerikkende şığaratın oyınşığı ispetti boldı. Eger betbwrıs bolmağanda Orta Aziya tüzemindegi sahara saqınasına qoyılğan derjavalıq dramalar öziniñ tragediyalıq körinisterin nemen tämamdaytını belgili edi.

Arabtıñ wlı ğwlaması Rahman Ibn Mwhammed Ibn äl Hadrami (1332-1406j.) «…bir etnikalıq hannıñ üstemşildigi üş buınnıñ ömirinde öşpesten ömir süre aladı…» degenin eskersek qazaq wltınıñ basınan ötken tarihi kezeñderi az mezetti qamtımaydı. Qazaq tağdırı belgili bir jendettiñ qolında twrdı häm sol tağdırlardıñ kesimi şımıldıqtıñ arğı jağında kesilip, pişiletin-di. Bwl turalı bol'şevikterdiñ aylası men  kommunizm bwğauınan külli Şığıs Türkistandı qwtqarudı maqsat twtqan Mwstafa Şoqay tağdırı ayqın körsete aladı.

Wlt tağdırına qatıstı Mwstafa Şoqaydıñ twjırım-pikirlerin saralağan P'er Rensdell': «…Keñestik rejimniñ kesirinen jüz jıldağan türkistandıqtar qwrban bolıp qırılğanı jäne ol jerde sauatsızdıqtıñ qanşalıqtı beleñ alğandığın…» tilge tiek etedi [18].

Osı kesapattı jağdayattardan keyin tarihta anıqtalmağan keybir mäselelerge jauap izdeuge tura keledi. Sol derekterdiñ birsıpırası tört Oyrattıñ basın biriktirgen – Erdenebaatar huntayj (1634-1663), onıñ balası Sengee (1663-1670) hannıñ soñğı izbasarı Galdan Boşigt-hannıñ (1670-1697) zamanınan bastap Ceveenravdan (1689-1727) däuirine deyingi kezeñderdi qamtidı.

Osı kezeñderdegi Qazaq Ordasınıñ basınan ötken qilı tağdır Eñsegey boylı Esim han (1598-1643), onıñ balası Salqam Jäñgir (1643-1652), Salqam Jäñgirdiñ bel balası Äz-Täuke (1680-1715) hannıñ erlikterin, Qazaq-Oyrattıñ arasındağı eki jüz jıldı qamtitın qım-quıt jorıqtar jılnamaların özara salıstırmalı türde qısqa nwsqa qarastırudı jön sanağan edik.

Oyrat-Qazaq tarihına qatıstı mäselelerdi iriktegen kezde tömende atalatın asa qwndı jäne sirek kezdesetin eñbekterdiñ betin aşudı da mindet sanauğa tura keldi. Bir ğana mısal keltiretin bolsaq Oyrat saudagerleri 1653 jıldan Reseydiñ Tomsk qalasında jeke sauda ortalığın wyımdastırğandığı jöninde jäne Oyrattardıñ Mäskeuge ötkizetin jılqıların Astrahan' arqılı berip twrğandığı jöninde Qıtaydağı Resey elşisi Spafariy mağlwmattarı asa qwndı.

Sonday-aq Manj-Şürşit tarapınan körsetilgen ärqilı qısımdardıñ saldarınan Halha noyandarı Reseyge birigu kelisimderin jasauğa duşar bolğan kezdegi kuäger elşi V.Bubennoy, P.Kul'vinskiylerdiñ belgileuleri keleşektegi Oyrat-Qazaq tarihın tağı bir qırınan zertteuge negiz bola aladı. «Uvş (Ubaşi) huntayjınıñ Oyratpen şayqası» attı bäkene ädebi eñbek HÜİ ğasır soñı, HÜİİ ğasır basında jarıq körui – YUan' imperiyasınan keyingi kezeñderdegi dästürlerdiñ jalğası retinde bağalanuı tiis.

G.Gomboevtiñ «Altın şejire» tärjiması, «Uvş (Ubaşi) huntayj ğwmırbayanı nemese onıñ Oyrattarmen şayqası» [10] attı osı eñbekti Arheologiya böliminiñ şığıs böligi wyımdastırğan ädebiettiñ Üİ tomınan, (1858j.) tabuğa boladı. Al, B.YA.Vladimircovtıñ «Amarsanaa añızı» [6] jäne «Moñğol-Oyrat erlik añızı» [6], N.YA.Biçurinniñ «Joñğar, Şığıs Türkistannıñ köne jäne jaña jağdayatı haqındağı jazbalar» [7], G.E.Grumm-Grijmaylonıñ «Batıs Moñğol, Urianhay şebi», Orta Aziya tarihımen baylanıstı böligi, tağı da Moñğoldar qaşannan bastap «oñ», «sol»-ğa bölindi degen saualğa jauap beretin 1933 jılğı  eñbekteri [5] de eskerilgenin ayta ketu läzim.

Togoon tayşıdan (1418-1440) Galdan Boşigt hanğa (1644-1697) deyingi aralıq

Moñğoliya men Qıtay ölkesin meken etken oyrat taypaları jöninde batıs moñğoldar jäne qazaq tarihında tipten Şığıstağı Qıtay derekterinde öte köp qisındı mälimetter tañbalanğan.

«Moñğoldıñ qwpiya şejiresi»-nde 1206 j. Şıñğıs han äskeriniñ sol qanatın «züün gar» tolıqtırdı. Moñğol tilindegi «Züün gar» atauı qazaq tarihında «Joñğar» atauımen qalıptasıp qaldı. HÜ ğ. alğaşqı jartısında yağni 1368 jılı Qıtaydı bileuşi YUan' patşalığı qwlağannan keyin «batıs», «şığıs» atalatın Moñğol şonjarları İşki Qıtayğa qaray enetin «Jibek jolı»-na egelik etuge atsalıstı. Osı kezden bastap «Habula zurgaan hoşuud mongol» atalatın altı tümen Moñğoldıñ birikken taypaları osılayşa sol jaqtağı moñğoldar öz işinen «sol», «oñ» degen eki qanatqa bölinip sol jaqtağı üş tümenge Cahar, Halh, Urianhay jiktelse, «oñ» jaqtağı üş tümenge Tümed, Ordos, YUnşeebü qatarlı taypalar biriktirildi.

«Oyrod Mongolın tüühend holbogdoh survalj biçgüüd» (UB, 2001 on) attı eñbekte «Dörvön Oyrodtı Hoşuud, Torguud, Dörvöd, Şoros» dep bölinetindigi aytıladı. Qıtay tarihşısı Nığmet Mıñjannıñ «Qazaqtıñ qısqaşa tarihı» attı eñbekte: Oyrad bileuşileri Togoon tayşı (1418-1440), onıñ mwrageri Esen (Esen) (1440-1450 jj.) bükil Moñğoliyağa bilik jürgizdi dedi.

«…Batula Çinsannıñ bel balası Togoon tayşınıñ nağaşısı Elbeg han. Şeşesi Samar. Togoonnıñ şın esimi – Bagumu. «Oyrod Moñğoldıñ tarihına qatıstı şejire» (UB, 2001 İİ tom) attı eñbekte Togoon tayşını1438 j. qaytıs boldı» degen mälimet beredi.

Tarihşı Baabar «HH ğasır Moñğol köşi-qon» (1996) kitabında bılay dep keltiredi: «…Şıñğıs däuirindegi qırıq tümen jwrttan YUan' patşalığı kezinde «oñ qol» jaqtağı üş, «sol qol» jaqtağı üş tümen, oğan qosa oyrattıñ tört tümeni boldı. Sondıqtan altı tümen Moñğol, tört tümen Oyrat degen tämsil qalıptastı. Bükil Moñğoldı Oyrattı qosqanda «qırıq tört eki» dep te atadı. Osığan qarağanda Moñğol ekige jarıldı. Aytalıq oñtüstik jağı «tört tümen Oyrat» degen atpen qalıptastı. «Oyrat» atauı qalay qalıptasqanı jaylı äli de ayqın emestigi bayqaladı.

Ärbir derekterde «Oyn irged», «Oyn ard» degen sözben «oyrat» atauı tübirles deytinder bar. Oyrattar Sibir ormandarınan köşip qonıstanuı da mümkin. 1393 jj. dünieden ötken Mönhtömör swltannıñ üş balası – Mahmwd Tayşin (Batbula) Moñğoldıñ Elbeg hanı ölgennen keyin qaytadan Moñğol handığına bağınğısı kelmegen de boluı kerek. Tarihi derekterge qarağanda Qıtayğa deyingi «sauda jolın» ielenu üşin Halha-Oyrat soğısı bastalğan sıñayda. Çoros Biradamba tömendegidey derekti keltiredi: «…Togoon tayşınıñ tegi Myangan. Al, Togoonnıñ naqtı esimi Bagumu edi. Bagumu nemese Togoonnıñ äkesi Mahmud. Mahmudtan Bagumu (Togoon), Ögedlehü (Argutay). Togoonnıñ şeşesi Moñğoldıñ Elbeg hanınıñ qızı Samara…». Togoon men Argutaydıñ esimderi laqaptan payda bolğan degen derekter bar [15].

Tört Oyrattıñ ornauı qarsañındağı tarihi negizi – Moñğoldıñ Wlı YUan' imperiyasınıñ qwlauımen özektes. Söytip Bas Tört Oyradtı – Coros oyrat dep atadı. Tört Oyrad odağı Togoon tayşı jäne onıñ balası Esen hannıñ (1440-1450 j.) twsında asa ıqpaldı boldı. Demek 1500 jıldarı Wyğırlar men Türkimenderdiñ küşti şabuılınan keyin yağni 1502 j. ıdırauğa äkelip soqtı. Osıdan keyin 1502 j. Orta Tört Oyrad Odağınıñ irgetası qalandı.

Ökinişke oray «Moñğoldıñ Wlı YUan' imperiyası» degen ataudı Qıtay tarihşıları: «…1368 j. Jungonı bilegen Iuan patşalığı…» dep qana sipay qamşılap ötedi. Moñğoldıñ wlı YUan' imperiyası qwlağan twstan bastap tört Oyrat twtastığı küşeye bastadı. Bwnı äygili tarihşı, ğwlama jazuşı Mwhtar Mağauin öziniñ äygili «Qazaq tarihınıñ älippesi» attı eñbeginde: «…äuelgi oyrad Odağınan äldeqayda quattı jaña qalmaq memleketi – Dürbin-Oyrat nemese Joñğar handığınıñ tuı köterildi…» dep atap ötti. Ol öziniñ eñbeginde «1420 j. bükil Oyrat jwrtın bir bayraq astında jinağan Toğan han köp wzamay Halhanı jaulap, ejelgi Moñğol memleketiniñ tuın qayta köterdi…» [3, 60-65 bb.] dedi.

Äkesiniñ izbasarı boluşı Esen tayşı 1449 jj. ülken jorıq wyımdastırıp Moñğoldıñ Taysung hanın qoldı boldırdı. Esen tayjı arı qaray Ertisten Tyan' Şan'ğa, Barkölden Balqaşqa deyingi aralıqtağı Moğolstan memleketine tınıştıq körsetpedi [4].

Oyradtıñ bwdan keyingi biligi osılayşa Togoon tayşınıñ balası Esen swltannıñ qolına ötkendiginen tarihşı Baabar habardar etedi de: «…1451 j. Moñğoldı bileuşi Taysung ölgennen keyin Esen 1554 j. Şıñğıs äuleti Agvarjin Jonon, onıñ balası Hargucag Düürengini joyıp, özin bükil Moñğoldıñ han tağına layıq dep jariyalağan Esen tayşı Manjuriyadan Şıñjanğa deyingi, Baykaldan Qıtaydıñ Aqqorğanına deyingi Moñğoldıñ basın biriktirdi…» dep jazdı [11, 76-77].

Osı oqiğalardan keyin Ortalıq Aziyada Moñğoldıñ asa quattı memleketi qaytadan uaqıtşa sergigenimen «Han köteru» dästürin bwzğan Esen handı Moñğol aq süyekteri köp wzamay-aq tağınan taydırıp ülgerdi. Esen han özin «han» dep jariyalağannan keyin  eki jıldan soñ nemese 1455 jılı tağınan alastatıldı.

Bwl jöninde qazaq tarihşısı Mwhtar Mağauin: «…Esen (Esen) hannan soñ wjımı kemip, quatı qaytqan Oyradtar arğı tarapta Şığıs Türkistandağı türik qauımın biriktirip otırğan  Moğolstanmen tınımsız soğıs üstinde öziniñ meken etken keñistigin wlğaytuğa, bazarlı ölkelerge jol aşuğa tırıstı. Osı orayda qazaqtarmen jaulıq jolın twtqan Moğolstannıñ öz ırqınan tıs, wzaq uaqıt boyı qalmaqtarmen aradağı qalqan bolğanın köremiz. Bwl kezeñde Oyrattar Moğolstandı äldeneşe ret qiratıp şabadı. Biraq quatı zor moğoldar da oyrattı ülken qırğınğa wşıratıp otırdı. Eki wlıstıñ küşi şamalas edi. Alayda Moğolstan Qazaq Ordasımen aradağı diplomatiyalıq wtılıs jäne özindik işki qayşılıqtar nätijesinde HÜİ ğ. orta şeninde bwrınğı quatınan ayırıladı, jeri tarılıp jeke egelikterge bölindi. Mine, osı kezden Qazaq ordası men Oyrat odağı birine-biri, betpe-bet keledi. 1520 jj. Tayır han zamanında bastalğan jekelegen qaqtığıstar zor maydanğa wlasadı…»- degen mälimetter keltiredi [3, 54-55 bb.].

Bwl jerde Qazaqtar men Oyradtardıñ soğısı qaşan, qay kezde bastaldı degen saual tuındaydı. Tağı da Mwhtar Mağauin: «…Oyrattardıñ türik qauımımen aradağı, alğaşqı soğısı 1457 jılı bolğan. Toğan hannıñ nemeresi Esen hannıñ wlı Öz-Temir tayşı bükilwlısımen jılji qonıp Şuğa jetip Äbilqayır hannıñ äskerimen soğıstı…» dedi. Alayda Öz Temir tayşı Köne Sığanaq qalasına taqau jerdegi Kök Kesene kümbeziniñ mañında bolğan wrısta Deşti Qıpşaq äskeri jeñiliske wşıradı. Bwl ärine bwl  mälimet Äbilqayır hannıñ tarihın jazğan Masğud Kuhistanidıñ derekteri edi.

Sonımen Qazaq Ordası 1456 jılı tu köterdi. Qazaq Ordasınıñ alğaşqı 70 jılında Oyrattarmen arada tınıştıq bolğanğa wqsaydı. Osı qarsañda Esen han  şağın wlt-wlıstardıñ basın qosıp jinaqtaumen qatar sırttan keletin ärqilı qauip-qaterlerdi seyiltu üşin öziniñ şekara şebin keñeytu maqsatın alğa qoydı. Batıs jäne oñtüstik şekaraların wştastırıp Şığıs Türkistanğa qarastı köptegen memlekettermen jaqsı qarım-qatınas jasay bastadı.

Däl osı kezden bastap Qıtaydıñ soltüstik batısındağı Urianhay qarauıldarın da özine tarttı. «Oyrdın tüühen zurvas» attı şejire kitaptıñ 40-betinde: «…Qıtaydıñ şekara şebindegi urianhaylar 1449 j. Esen han  äskerine birikti…» [15] dep belgilenui de osınıñ bir däleli boluı mümkin. Ökinişke oray Urianhay wlısınıñ tarihına qatıstı  derekter öte az saqtalğan. Keybir mälimetterde Urianhay wlısınıñ wlıqtı tarihı tım bürkemelenip körsetiletini jasırın emes.

Bwl kezde Qazaq Ordasın basqarğan Kerey men Jänibek han Şu, Talas alqabına egelik etip, öz şekara şebindegi jağdaylardı tınıştandırudıñ barlıq jağdayların jasay bastadı. Ärine 1456-1470 jj. şamasında bilik qwrğan Kerey han Orta Aziyağa öz ıqpalın jürgizumen qatar Oyrat-Qazaq qarım-qatınasın tınıştandırudı oyladı.  Qazaq Ordasın arı qaray ornıqtırudıñ joldarın qarastırdı.

Qıtay tarihşısı Nığmet Mıñjan eñbekterinde: «…Torğauıttar – Tarbağatay tauınan şığısqa qaray sozılğan jerlerdi, Dörvödter – Ertis özeniniñ basın, Hoşuudtar – qazirgi Ürimji mañın, al Şorıstar(Coros) – İle özeniniñ basqı alqabına qonıstandı» [16] dep jazdı. Bwl derekterdi «Qazaq SSR tarihı» attı eñbekten de kezdestiremiz [1, 193-194 bb. ]. Togoon tayşınıñ balası Esen han (1407-1450) ölgennen keyin nemese HÜ ğ. soñınan HÜİ ğ. basına deyingi kezeñ 100-150 jıl boyı Oyrat tarihına qatıstı derekter saqtalmağan. Qıtay jazbalarında da osı kezeñdegi qwjattar körinbeydi. Demek Oyrattardıñ mekendegen jeri jöninde MHR tarihı (1955 j.) attı eñbekte «…HÜİ ğ. soñında Corostar İle mañında, Hoşuudtar Hamil nemese bwrınğı Dihua (Ürimji)-nıñ aynalasında, Torğauıttar Tarbağatayda, Dörvödter Ertistiñ jağalauın mekendedi» degen naqtı derekter keltiredi [12, 180-181 bb.].

MHR Ğılım akademiyası Til ädebiet institutınıñ H.Luvsanbaldan qwrastırğan «Tod üseg tüüniy dursgaluud» (UB. 1975) attı kitaptıñ 101-betinde: Batıs Moñğoliyanıñ, sonday-aq oyrattarğa qatıstı jerdi mekenderin Altay jotaları, Han höhiy, Sutay-Darvi uul t.s.s öte köp jer attarımen ayqındaydı [14,]. Demek mwnda urianhaylardıñ  mekeni turalı ayqın körsetilmeydi. Osı kezeñderdegi tarihi jağdayattardan özara salğastıra zertteudiñ nätijesinde Oyrat-Qazaqtardıñ ara baylanısına qatıstı az emes qwjattardı zertteu barısında Qazaq Ordasınıñ «basınıñ saqinası» tek Oyrat şapqınşılığına ğana qatıstı emestigin köruge boladı. 1550 j. bas kezinde Bwydaş hannıñ (1537-1559) twsında da Oyrat qazaq soğısı dürkin-dürkin boldı da eki jaq qatınası sozılmalı dert sekildi birde kürdeli, birde jaydarı küyde ötip jatqandığı körinis beredi. Demek Bwydaş hannıñ bilik qwrğan kezeñinde Qazaq Ordası sayasi-äskeri ıqpalı jağınan qwramdas elder arasında birşama  jaqsarğandığı aytıladı.  Biraq Qazaq-Oyrattıñ ara qatınası osı kezeñderde tım joğarğı deñgeyde jaqsarmağandığı anıq.

Osınau qitwrqı kezde nemese 1550 jj. basqı jartısında Oyrattardıñ toytarısına tötep beru üşin qırğın soğısta qazaqtar öziniñ äskeriniñ teñ jartısınan ayrılsa, 1556 j. Noğay Ordasınıñ şığıs böligin Qazaq Ordasına qaratıp ülgerdi. Ökiniştisi Bwydaş han 1559 jılı şeyit boldı. Alayda tarihtıñ tolassız ağını Aziya kindigindegi az wlıstardıñ tağdırın kün sanap özgerte berdi.

Qazaq Ordası bwrınğı quatın qalpına keltirgen tws – Haq-Nazar hannıñ bilik qwrğan kezi (1560-1580) edi. Osı twstağı şabuıldardıñ birinde Qazaq Ordasınıñ erjürek jauıngerleri Oyrattardıñ bir böligin bodandıqqa tüsirdi.

1580 j. 23 kökekte Haq-nazar han şeyit boldı da onıñ ornına Şığay han (1580-1582) bilik qwrdı. Mwhtar Mağauin mağlwmattarı boyınşa Qalmaq pen qazaq arasındağı qaqtığıstar turalı derek – 1585 jılğa säykesedi. Bwl soğısta qazaq şeriginiñ mıñday qosının bastağan Wzın Oqtı Odan Swltan şäyit boldı [3, 57 b.]. Bwl äygili Täuekel han bilik qwrğan (1583-1598) Qazaq Ordası öziniñ äskeri, sayasi quatınıñ şarıqtau şegindegi körinis bolıp eseptelinedi.

Şaması 1582 jıldan bastap Täuekel swltan Qazaq Ordasınıñ qwdıretin asqaqtattı. Odan Orta Aziyadağı wsaq memleketterdiñ tügeli qaymığumen qatar Taşkent uälayatı sekildiler irgesin qımtay bastadı. Bwnıñ sebebi Täuekeldiñ 1582 j. mausımda Türkistan tübindegi wrısta Taşkent uälayatınıñ ämirşisi Baba-Swltan qosındarın talqandauına qatıstı bolsa kerek. Küş-quatı qaynağan Täuekel osıdan soñ Bwqar handığına qarsı sayasatın tereñdetip, Mäurennahr şegine basıp kiru arqılı osı aymaqqa öz ıqpalın küşeyte tüsti.

1594-1595 jj. Täuekel han Reseyge öz elşisin attandırdı. Elşilik qwjattarında Täuekel han qazaq-qalmaq hanı retinde ataladı. HÜİ ğ. ayağında orıs patşaları Ivan Groznıy, Fedor Ivanoviçtiñ qay-qaysısı da şığıs körşileri jönindegi sırtqı sayasatın özgeşelendiruge tırıstı. «Elaralıq sauda kedergisiz jüretin bolsın» degen pärmenderin jürgizdi. Osınday iri ıqpaldıñ soñı qanşa uaqıtqa jalğasqandığın döp basıp aytu qiın.

Mümkin osı kezeñde orıs-qazaq baylanıstarınıñ sayasi jağınan sauda-sattıq jağı basımıraq boldı desek te boladı. Demek Qazaq Ordası oyrattan basqa da elderdiñ qauip-qaterlerinen tıs qala almadı. Qazaq handığı Joñğar memleketiniñ qısımımen Jetisu öñirinen Batıs Sibir oypatındağı Esil, Tobıl, Irğız özenderine qaray jılıstay bastadı.

Ekinşi jağınan Qazaq Ordasına Bwqar handığı jağınan qauip töndiretin küyge keldi. Qazaq dalasımen tığız baylanıs jasauğa niet etken orıs bileuşileriniñ wmtılısı küşeygen wrımtal kezdi paydalanıp Mäskeuge qazaq elşisi Qwl-Mwhamed jiberildi. Qazaq handıqtarınıñ Orta Aziyadağı qalıptasqan sayasi jağdayına baylanıstı kelisimge kelu qajettiligi elşige tapsırma retinde berildi. Täuekel hannıñ twsındağı örbigen Resey-Qazaq mämilesi qauırt jürile bastadı [2, 79-81 bb]. Joñğar tarihın zertteuşi orıs oqımıstısı I.YA.Zlatkin torğauıttar men dürbitterdiñ Oyrat birliginen tısqarı qalğandığınan aqpar beredi. Oyrat odağınıñ köbinese birikken türde tarih sahnasında körine almauınıñ sebebi de osıdan bolsa kerek.

1595 j. Resey elşiliginen keyin yağni 1598 j. Täuekel han toqsan mıñ alamanımen Orta Aziyağa qarsı wlı jorığın bastadı. I.YA.Zlatkinniñ – «Istoriya Djungarskogo hanstva» attı eñbeginde jäne Reseydiñ basqa da qwjattarında «Qazaq Ordası qalmaqtardı jeñgeninen» mağlwmat beredi [8]. Orta Aziya keñistigine öz ıqpalın körsetudiñ ülgisi osı Täuekel hannıñ zamanında erekşe qarqın aldı. Qazaq Ordasınıñ tayau mañına qonıstanğan wlıstar tügelimen Täuekel hannıñ sayasi-äskeri jorığına ilesuden basqa jol qalmadı.

Joñğarlardıñ küşeye tüsken osı kezeñinde Qıtaydı 270 jıl boyı bilegen Min memleketi (1368-1644) üstemdiginen ayırılıp kün sayın tınıştıq körsetpegen diqandar köterilisi qarqın ala bastağan edi. Osı kezden bastap Qıtaydıñ şığıs soltüstiginde Manj-Şürşit tarapınan Çin patşalığın (Ejen handığı) qwra bastadı.

1598-1643 jj. Eñsegey boylı Er Esim han bilik qwrğan zamanda qazaqtıñ qaharmandıq kezeñi bastaldı. Mwhtar Mağauinniñ derekteri boyınşa Esim han twsında, HÜİ ğasırdıñ bas kezinde ejelgi qayşılıq, eski kek qayta twtandı, eki jüz jıldıq Oyrat-Qazaq soğısınıñ jaña kezeñi bastaldı. Ejelgi qonısınan tıqsırılğan, örisi tarılğan oyrat ruları bas qosıp, az uaqıt birlikke jetti de 1604 j.  tamızda tüp köterilip Qazaq Ordasına qarsı soğısqa attandı [3, 56-57 bb.].

Osı derekter boyınşa Esim han halha-moñğoldıñ Altın hanımen tize qosa otırıp, Oyrat wlısın eki jaqtı qıspaqqa aldı. Halha-Moñğoldıñ Altın hanı Şolay-Ubaşımen qazaqtar berik Odaq jasastı da Oyrat wlıstarına tegeuirindi jorıq aştı.  Resey derekterinde Altan han eli deytin abıroyı ülken halhanıñ Şolay Uvşı (Ubaşı) Uvs köliniñ mañın meken etti. Moñğoldıñ wlı Dayan hanınıñ nemeresi – tarihta Tümet Altan hanı dañqımen äygili Şolay Ubaşı 1507 j. tuılıp, 1582 j. ölgen. Ol osı aralıqta İşki Moñğoliyanıñ qazirgi Kök kentiniñ irge tasın qalağan, Moñğol Gov' şöliniñ oñtüstiginen bastap Qıtaydıñ aq qorğanına deyingi wlanğayır jerdi mekenge egelik etti. Al, onıñ balası Bintiniñ ieliginde Qıtaydıñ Höhnuurına (Kök nwr) deyingi batıs keñistik bolğandığın Qıtay jazbalarında däleldeydi [12, 164-166 bb].

(Mwnda aytılıp otırğan Übaşı nemese Ubaşi sözine tömendegidey tüsinikti bere ketuge boladı. Din kütip pwthanalarda otırmasa da bes tarmaqtı uağızdı berik wstanatın qarapayım dindardı Sarı dinde «Ubaşi» dep atadı. Sarı din uağızı küşti nasihattala bastağan twsta oyrattardıñ köp noyandarı özi esiminiñ artında Ubaşi atağın qadap, dindarlığınıñ belgisi retinde äspettedi. Ubaşi degen at, esimniñ asa köp kezdesetini osıdan.)

Endeşe bir derekterde Qazaq-Oyrat qarım-qatınastarı jöninde birjaqtı mağlwmattar berilse, endi bir derekterde basqa qırınan aytıladı. Mısalı, Qıtay tarihşısı Nığmet Mıñjan: «…Tobıl voevodısınıñ  elşisi YAkov Bugolakovtıñ deregine qarağanda, Oyrat taypaları 1624 j. Qazaqtıñ Esim hanımen kelisimge keldi…» dep rastaydı [16, 267-268 bb.].

Biraq Mwhtar Mağauin derekterinde säl özgeşeleu bayandaladı. Mwnda: «…1619 j. jazda batısta qazaqtan, şığısta halhadan jeñilgen oyrattar irge teuip qalğan qonıstarınan ığısadı, bey-bereket aralasıp, bas biliginen jañıladı. Alayda Hara-Hwla, Baybağıs siyaqtı jauınger tayşılar qalmaqtıñ tört wlısın qayta jwmıldıradı da 1620 j. jazda bitim turalı kelissözdermen aldausırata otırıp Qazaq  Ordasına twtqiıl şabuıl jasaydı…» dep körsetedi. Harahul Baybağıs degenimiz kimder degen saual tuındaydı. Bwl turasında Coros noyanı Harahul Boloh tayşı (Arbitbula van)-nıñ twñğış balası. 1580 jıldan Coros oyrattı basqarğan. HÜİ ğ. soñı HÜİİ ğ. basında Halhanıñ Avtay-sayn hanı, Zasagt hanı Layhur, Ombo-Erdene qatarlılardıñ şabuılına qarsı twrğan twlğa retinde bağalanadı dep aytuğa boladı [13, 127 b.].

Al Mwhtar Mağauin derekterindegi «Oyrattıñ jauınger tayşıları» atanğan Baybağıs bolsa Tört Oyrattıñ Qoşauıt (Hoşuut) taypası. Tegi jağınan Havt Hasardıñ 18-şi wrpağı. Baybağıstıñ äkesi Tört Oyrat Qwrıltay törağası Han Hongor. Baybağıs Han Hongordıñ twñğışı. Baybağıstıñ inileri Han Hongorın Törbayh (1582-1655) Oyrat Halha arasında bitim jasağandığı üşin Güüş han atağın alğan. Sonday-aq Han Hongorın Buyan-Othan men Höndlön Ubaş. Bwl jorıqta Baybağıstıñ twñğışı Oçirt Cecen han da ülken mindet atqarğandığı tarihta mälimdeledi.

1635, jazda Esim hannıñ balası Jäñgir swltan torğauıt Ho-Örliktiñ wlısına şabuıl jasadı. Mwhtar Mağauin mälimeti boyınşa Qazaq Ordasınıñ ämirşisi – Esim han, al onıñ wlı Jäñgir hanzada qara qalmaqtı bilep otırğandığı däleldenedi. Orıs derekteri de bwl derekti joqqa şığarmaydı.

Jäñgir swltannıñ kezinde Qazaq Ordasına jartılay täueldi dörvödtiñ Dalay tayşısı şabuıl jasaydı. Oyrat tarihındağı twlğa retinde körinis beretin de osı twlğa. Ol Dövöd wlısınan. «Baatar tayşı», «Dalay baatar» atanğan er. Arğı atası Dörvöd Bornagal, Joñğar jağınan Isemün. Al, Dalay tayşı Bornagaldıñ Eşingey tayşıdan keyingi üş atadan özi. Dalay tayşınıñ 7 wlı bar. Olar Minju, Çoyn, Toyn, Ombo, Gombo, Dayan, Darhan. Erdenebaatar huntayj jäne Hoşuudtıñ Höndlön tayşısı, Corostıñ Güüş (Törbayh) – (Güüş tayşını qazaqtar Küyşi tayşı dep ataydı.) qatarlılar joğarıdağı şabuılğa birikti deydi. Bwl soğısqa Qwndelen tayşı bastağan hoşauıttardıñ bir böligi de qatıssa kerek deydi äygili tarihşı Mwhtar Mağauin. Qwndelen dep otırğan moñğolşa atauı – Höndlön tayşı degen twlğa. Biz joğarıda keltirgen Güüş hannıñ naqtı esimi Törbayh. Al, «Güüş» degen ataq kezinde Halha-Oyrattıñ bereke-birliginiñ belgisi retinde Sarı din uağızgeri Dünher Hutagt tarapınan berilgen.

Endeşe Höndlön Ubaşi degen tayşı Hoşuudtıñ Baybağıs batırınıñ inisi. Baybağıs hoşuud noyanı Han Hongordıñ balası ekenin biz joğarıda atap öttik.

Mwhtar Mağauinniñ: «… quattı qalmaq memleketiniñ irge tasın qalauşı Oyrat taypaları dep otırğan Şoras (Coros), Hoşauıt (Hoşuud), Dürbet (Dörvöd) soñınan qosılğan Hoyıt (Hoyd) qatarlı Oyrat taypaları aynalası on jıl işinde özara bas biriktirdi…» deuiniñ negizi zor. Oyradtardıñ qayta serpiluine Tümed, Hoyd, Batuud taypaları köp röl atqardı. 1634 j. Hara-Hula tayşı ölgennen keyin onıñ ornın ülken wlı Hoto-Hocin-Hotogçin Batwr (1634-1663) bastı. Tibettegi Dalay lama Sodnomjamcnıñ alqauımen jalpı  Qalmaq jwrtınıñ qalauı boyınşa oğan «Erdene-Baatar hun tayj» atağı berildi.

Erdenebaatar hun tayj 1637 j. Höh nuur (Kök nwr) elin ieligine aldı. 1640 j. Erdenebaatar hun tayjınıñ atsalısuımen Halha-Oyrat qwrıltayı şaqırılıp Tarbağatayda äygili 28 noyannıñ mäslihat qwruımen «Moñğol-Oyrat jasağı» attı zañ qabıldandı. Bwnı Mwhtar Mağauin: «…sol 1640 j. tamız ayında Batwr qoñtajı Tabağatayda Bükil Moñğol qwrıltayın şaqırdı. Qwrıltayğa Tört Oyratpen qosa jeti qosın Halha, Edilge ötken Torğauıttar da qatıstı. Söytip bükil Moñğol wlısı birlikke keledi, Oyrat Halha jwrtınıñ bolaşağı üşin asa mändi «Caaziyn biçig» – «Wlı zañ» qabıldadı…» dedi.

Reseydiñ äygili oqımıstısı K.F.Golstunskiy Zaya bandida «Ğwmırnama»-sın tärjimalağanda: «…1640 j.  Moñğol-Oyrat wlı zañı Galdan huntayşınıñ qosımşa jarlığı, Qalmaqtıñ Dondogdaş hanı kezinde Volga (Edil) dariyasınıñ  Qalmaq torğauıttarına arnap jasalğan wlı zañ boldı…» dedi. Qalay qarasañ da «Wlı zañ» K.F.Goltunskiydiñ tek Qalmaq torğauıttarına  arnalğan degen pikirdi eki wştı, jañsaq pikir.

1640 j. «Wlı zañdı» kimniñ bastamasımen jazdı degen saualğa Resey oqımıstısı I.YA.Zlatkin: «…zañ nwsqasın jasağan adam Joñğardıñ Baatar huntayjsı» dedi [8, 176-177 bb.]. Al, bwl pikirdi köptegen tarihşılar qoldaydı. Zañ öz kezeginde mindetin de atqardı. Aytalıq, Baatar huntayj Halhanıñ jeti hoşuunın Joñğarmen biriktirip küşin wlğayttı.

Halhanıñ jeti hoşuunı: 1. Tümen Darın hoşuu 2. Bayan Darın hoşuu 3. Urianhay hoşuu 4. Delden höndlöngiyn hoşuu 5. Tüşeet haanı hoşuu 6. Cecen haanı hoşuu 7. Dariniyn hoşuu dep jetige bölindi.

Al Joñğar qwramına Dörvöd, Torguud, Hoşuud, Höhnuur, Alşaa, Buruud, Hoyd, Hürüüd, Cahar, Urianhay qatarlı wlıstar endi. Mwhtar Mağauinniñ «…quattı qalmaq memleketiniñ irgetası osılay qalandı» dep körsetuiniñ ayqın däyegi de osı. Bir sözben aytsaq Erdenebaatar huntayj ükim jürgize bastağan 1635 jıl – Joñğar memleketiniñ qwrılğan jılı bolıp esepteledi. 1635 j. Corostıñ Baatar huntayjısı özin bükil Oyrattıñ hanı dep jariyaladı. Osıdan keyin Tör-bayh (Güüş haan) 1638 j. Höhnuurğa qaray qaşa köşti.

HÜİİ ğ. 30-şı jıldarı Baatar huntayj Resey patşalığımen ara baylanıstı tüzey bastadı. Baatar huntayj 1634-1654 jj. Oyrat biligin wstadı. «MHR tarihı» attı eñbekte: «1640 j. Baatar huntayjınıñ bastamasımen bükil Moñğoldıñ noyandar mäslihatında äygili «Caaz biçig» ömirge öz nätijesin ala keldi» dep keltiredi.

«…Baatar huntayj Höh nuurğa kelgennen keyin öz balası Onoçin Secendi albattar men torğauıttıñ Mergen Jonının, Hoşuudtıñ Höndlön Ubaşilardı Güüş hanğa qaray jiberdi…» [17] dep jazdı İşki Moñğoliyanıñ tarihşısı N.Altanşan. Baatar huntayj 1640 j. tamız ayında Tarbağataydıñ Ulaan Buraa degen jerinde «Moñğol Oyrattıñ Joñğar qwrıltayın» şaqırıp nätijesinde «Moñğol-Oyrat zañı» nemese «Qırıq tört ekiniñ Wlı jasağı» attı qwjat qabıldadı [15, 54-55 bb.].

Hotogçin Baatar huntayj 1663 j. öldi de onıñ balaları mwragerlikke talasa bastadı. Balaları, äuelgi bäybişesi – Qırğız äuletiniñ Borudtan: Secen tayj, Zodob baatar, Zorigt hoşuun. Ekinşi äyeli – Ho-Örliktiñ twñğışı Şühür Dayçin(Şükir)-niñ qızı YUm Agas (Wyıq Ağaş) qatınnan tuğan Senge, Galdan. Al, keyingi kişi qatındarınan tuğan Binder, Onçon, Bum, Dorjjav, Puncagdaş, Darma qatarlı wldarı Oyrattar tarihında öz kezeginde erligimen közge tüsken twlğalar bolıp esepteledi. Baatar huntayjınıñ bäybişesi YUm Agas ğwmırnaması haqında G.S.Lıtkin bılay dep jazadı: «YUm-Agas, doç' torgoutskogo vladel'ca Ho-Orleka, bıla vıdana za hoşoutovskogo vladel'ca Erdena, sın Cukera» [9, 99].

Oyrat-Halha qwrıltayınan soñ tört wlı oyrat tügelimen tüp köterilip 1643 jıldıñ qısında Qazaq Ordasına qaray jorıq aştı. Bwl derekti Mwhtar Mağauin öziniñ eñbeginde bılay keltiredi: «…jorıqqa Joñğardan tört wlıs Dörvön Oyrat, jeti qosın Halha-Moñğoldıñ Altan hanınıñ wlı Ombo-Erdene tayşı mol äskermen keldi. Tipti Edilge ketken torğauıt Ho-Örlik tayşınıñ özi arnayı jasaq berdi…» dedi.

Erdenebaatar huntayjnıñ maqsatı Qazaq Ordasın talqandauğa bağıttaldı. Qazaq Ordası osınıñ aldında ğana qara dauılday wypap ötken azamat soğısınıñ auır jazasınan äli tolıq arılmağan edi… Ordağa şabuıl jasau Oyrattar üşin oñay olja bolğan boluı ıqtimal. (Azamat soğısı dep otırğanımız, 1627 j. Sayram tübinde Twrsınhan bastağan eki san qazaq Qatağan (Hatigin) men Esimhan bastağan üş san alaş Qazaqtar arasında qantögis wrıs boldı. Taşkent uälayatınıñ ämirşisi opasız Twrsın han Qazaq Ordasındağı azamat soğısına jol aştı, Türkistandı şaptı…) [3].

1643 jılğı Oyrat derekterinde, atap aytqanda «Zaya bandida ğwmırbayanında» Baatar huntayj qazaqtarğa qarsı jorıqqa attandı degen mälimet bar. Bwl kez Esimhannıñ balası Salqam Jäñgirdiñ (1643-1652) Qazaq Ordasın bilegen kezimen twstas keledi.

«…1643 jılı orıs elşisi G.Il'in Erdenebaatar huntayjınıñ sarayına baradı. Erdenebaatar huntayj bwl kezde Qırğız, Qazaq soğısına attanıp ketken. Alayda elşini huntayjınıñ bäybişesi Ho-Örliktiñ qızı Dara-Uba-Zalga hanum qabıldadı…» dep jazadı Sibir tarihın adalağan Fişer. Bwl bäybişeniñ esimi YUm Agas. Ol, alğaşında Hoşuudtıñ Cüüker (Jauhar) noyanınıñ balası Erdenemen twrmıs qwrsa da däm-twzı jaraspay soñınan Erdenebaatar huntayjığa ömirlik serik bolğan. YUm Agas hanşayım 1637 j. dünieden ötken [9, 101-102].

1642-1644 jıldardağı Oyrat-Qazaq  maydanında Salqam Jäñgirdiñ ot qarulı arnayı jasağı  boluı Qazaq Ordasınıñ ğana emes, bükil Ortalıq Aziyanıñ äskeri ömirindegi özgeşe oqiğa retinde bağalanadı. Al, Jäñgir swltannıñ äskeriniñ sanı qanşa  ekendiginen eşbir derek saqtalmadı. Jäñgirdiñ altı jüz şerigi boldı degen orıs elşisi G.Il'inniñ joramalın Mwhtar Mağauin naqtı dälel emes deydi. Biraq Jäñgirdiñ twñğış ret ot qaru qoldanuın däyekti keltiredi. Ol qalmaqtıñ elu mıñ qolın qarsı aldında twrğan altı jüz sardar jeñdi deu qisınsız dey kelip, Jäñgirdi wlı jeñiske jetkizgen altı jüz sardar – qazaq äskeriniñ sauıtbwzar ekpindi tobı, qwdıretti qaru – kürkirey atılatın qorğasın oqtı mıltıqpen qarulanğan bir ğana böligi deydi [3, 64-65 bb.].

Jäñgir hannıñ altı jüz äskeri osı zamanğı tilmen aytsaq nağız käsibi qosın sekildi. «Qazaqtar» attı eñbektiñ 82-betinde mınaday derekter bar: «…Jäñgir wrıs jürgizuge qolaylı dep Or attı bwlaqtı kişkentay özenşik mañındağı töbeşik arasına bekinedi. Qazaq äskeri bekiniske «or qazu» täsilin qoldandı. Bekinis wzaqtığı 2,5-3 şaqırımğa sozıldı…» delingen. Jäñgir swltanğa keşikpey Samarqandtan 20 mıñ äskerimen Jalañtös batır kömekke keldi. Jäñgir hannıñ bwl jolğı şayqası «Or bwlaq şayqası» dep tarihta qaldı. Bwl derekti MHR tarihı attı eñbekte: «…1640 j. Joñğar mäslihatına qatısqan Halha-Oyrat kelissözi nätije bere almağandığı aytıladı. Osınıñ saldarınan Halha-Oyrattıñ kelisimi jüzege aspauınıñ saldarınan halha noyandarınıñ köbi Qıtaydıñ aq qorğanına qaray bas sauğalap, Tüşeet han Gombodorj (1635-1724)-nıñ balası Öndör Gegeen Zanabazar (1641 jıldan dinbasına saylanğan) bastağandar Manj-Şürşitke bağınuğa şeşim qabıldağanı bayandaladı [12, 178-179 bb.].

Qıtaydıñ Şıñjañ tarihşısı Nığmet Mıñjan:  «HÜİİ ğasırdıñ jiırmasınşı jıldarınıñ bas kezinde Torğauıt knyazı Ho-Wrlwk qırıq mıñ üymen Sibirdiñ oñtüstik şekaralarına kelgen, al 30-jıldarı Oraldan ötip Volganıñ (Edil özeni) Qalmaq handığın qwrdı» dese, bwl derek bwrınğı «Qazaq SSR tarihı» attı eñbekte de däl osı mağınada keltiriledi [1, 193 b.].

Al, «MHR tarihı» (1955) attı eñbekte: «…HÜİİ ğasırdıñ 20-jıldarı Hoo  Örlög noyan öz meken-jerin tastap Reseyge qaray 50000 üyimen  eki jüz elu mıñ äskerimen (hoer bum tavan tüm) qonıstandı…»  dep keltiruine qarağanda oyrattardıñ asa kürdeli tarihi tağdırı osı aralıqta bastalğan siyaqtı.

Bizdiñ derekterimizdegi Oyrat tarihında bastı twlğa sanalatın Hoo Örlög (Ho-Örlik) turalı asa az mağlwmattar saqtaldı. Torğauıttardıñ noyanı Zulzgan Örliktiñ balası, Buygu Örliktiñ nemeresi. Ol, HÜİ-HÜİİ ğ. ölarasında Torğauıttı biledi. Moñğol tarihındağı dini qayratkerlerdiñ biri. 1640 j. Oyrat-Moñğoldıñ Tarbağatay Qwrıltayına Qalmaqtar atınan kelip belsendi kirisken kürdeli twlğa. Ho-Örliktiñ özinen Gombo, Ilden, Kirsan, Sanjin, Luuzan, Süngey attı altı wl bar. Al Oyrat-Joñğar odağınıñ eñ joğarğı bileuşisi Huntayj dep ataldı. Huntayjınıñ qol astında tayşılar men noyandar zaysandar boldı. Qarapayım qaymana tobır – «ard» dep ataldı. Şarualar işinen «albat», «şav'» dep eki bölindi. Albattar şonjarlarğa, huntayjğa, tayşığa, noyanğa, zaysanğa täueldi bolsa, Şäbi (şav') dini şonjarlar bastağan Kürenderde qızmet etti. Baatar huntayj körşi Reseymen baylanıs jasaumen qatar osı eldiñ qoldauın tabuın közdedi. 1647 jılı Reseydiñ Aleksey Mihayloviç hanı tarapınan Sibir ölkesine keden baqılauınsız sauda jasauğa maqwldama hat alğandığı kün sayın qarqındap kele jatqan Manj-Şürşit qauip-qaterinen üreylengendikten bolsa kerek.

Mwhtar Mağauinniñ «Qazaq tarihınıñ älippesi» attı kitabında: «… Ziya-Panditanıñ ğwmırbayanında: sol jılı qısta Hoşuudtıñ Baybağıs bauırınıñ twñğışı 1666 jılı Dalay lamadan «Cecen haan» atağın alğan, 1640 j. Halha-Oyrat qwrıltayına qatısıp jürip öz böligin Galdan Boşigtğa ayırılğan t.s.s. Şeşen han Bwrwttardı (qırğızdardı) bağındırdı» dep jazılğan. Bwndağı naqtı derek – 1652 jıldıñ qısında Hoşauıt Öşirti-Şeşen han qırğızdardı şapqan. Uaqıtşa biligi, assa birer rudıñ kölemimen şektelgen. Däl osı kezeñde Qırğızdıñ qalmaqqa bodan bolğanı jöninde basqaday kuälik joq…» dep jazadı. Mwhtar Mağauinniñ joğarıda tilge tiek etip otırğan esimi – Oçirt atağı Cecen han qay jılı tuğanı belgisiz. Resey oqımıstısı G.S.Lıtkin onı 1604-1614 jıl aralığında tudı dep jazadı. 1675 jılı ölgen osı tarihi twlğa turalı birneşe jerde azdağan derekter qalğan. Tağı bir derekte Oçirt cecen han 1676 jılı Galdan Boşigtğa qoldı bolıp 1680 jılı Bor  tal degen jerde öltirildi deydi.

Biz tilge tiek etip otırğan Jäñgir swltannıñ Höndlön tayşımen ara baylanısı jöninde de öte qwndı derekter tabıluda. Sol kezde Jem, Irğızdı mekendegen Höndlön tayşı Jäñgir swltanmen odaq qwrdı. Ol, Jäñgirdi öz «ökil balası» nemese «huuray hüü» retinde köretin edi. 1646 jılı köktemde, Qarataldıñ bası, Köksu özeniniñ boyında Erdenebaatar huntayj äskeri men Höndlön tayşınıñ äskerleriniñ soğısı boldı [3, 68-69]. Bwnı keyingi tarihşılar «Höndlön tayşı bolsa Joñğardıñ Erdenebaatar huntayjı. Ho-Örlög sekildi derbes handıq qwruğa qwmarttı» degenmen baylanıstıradı. Al naqtılı derek Qazaq-Oyrat soğısı 1652 jılı boldı da qan maydanda Salqam Jäñgir qazağa wşıradı. Osı mälimet Zaya bandida tarihına qatıstı H.Luvsanbaldannıñ «Tod üseg tüüniy dursgaluud» attı eñbektiñ 142-betinde: «1646 jılı Höndlön Uvş, Baatar huntayj men Oçirt huntayj äskerimen soğısuğa barıp keşikpey jönge kelisti…» dep jazadı. 1647 jılı Oçirt Cecen han İleniñ Talğar degen jerinde qıstadı [14, 135-142].

Qalay desek te osı atalğan eñbektegi «1646 jılı Höndlön Uvş pen Erdenebaatar huntayjınıñ qaqtığısı boldı» degendi Mwhtar Mağauin qayta däleldegenin köremiz. Al osı eki twlğanıñ jönge kelisken jılın bwl eñbekte 1650 jıl dep körsetedi [3, 136 b.].

«Zaya bandidanıñ ğwmırbayanında» degen kitaptan Mwhtar Mağauin: «Bwl soğısta yağni 1652 jılı Öşirti-Şeşen hannıñ  wlı on jeti jasar Galdama jekpe-jekte Jäñgir handı öltirip, ayrıqşa erlik tanıttı» degen silteme aladı [3, 71 b.].

Mwhtar Mağauinniñ aytıp otırğan bwl deregi H.Luvsanbaldannıñ «Tod üseg tüüniy dursgaluud» attı kitaptıñ 143-betinde: «…Galdamba Oçirt Cecen hannıñ balası Erdenebaatar huntayjınıñ qızı Puncagdulmaadan tuğan jieni…» [3, 143 b.] delingen.

Zaya bandidanıñ tarihına qatıstı «Ay şuağı» attı kitaptıñ jülgesinen saraptay kele biz, 1652 jılı Oçir Cecen hannıñ Har tal (Qara tal) degen jerde qıstağanın jäne osı jılı onıñ şeşesi qaytıs bolğanın derekter nätijesinde bilumen qatar, Oçirt Cecen hannıñ qırğızdı ielengeninen habardar bolamız. Sonday-aq 1652 jılı Oçirt Cecen hannıñ balası Galdamba 17 jasqa tolğandığın köremiz. Oçirt Cecen han 1665 jılı Köksu degen jerdi mekendedi. Al 1666 jılı Tibette Dalay lamadan «Dalay Cecen haan» atağın aladı. 1667 jılı balası Galdamba 32 jasında qaytıs boldı [14, 137-138].

1653 jılı Joñğar memleketiniñ negizin salğan Baatar huntayj dünieden köşti dep jazdı «Qazaq tarihı älippesi»-nde Mwhtar Mağauin. Alayda basqa bir derekterde 1663 jılı öldi deytin derek te kezdesedi. Osılayşa «Wlı jarğınıñ» aqiesi dünieden ötse de onıñ taq mwragerligi onı ortanşı wlı Sengeniñ qolına keldi. Sengeniñ äyeli Ceveenjalmo hatan.

Taq mwrageri retinde Erdenebaatar huntayjınıñ ornın basqan Senge äygili Baatardıñ 5-şi wlı bolsa kerek. Biz osı zertteuimizdiñ basında «Erdenebaatar huntayj ölgennen keyin balaları taqqa talasa bastadı» dedik. Erdenebaatar huntayj öziniñ  taq mwragerin anıqtaytın kezde ülken qayşılıqtarğa jol bergen sekildi. Mwragerlikke layıq ülken wlı Cecen tayj bola twra onıñ anası tegi jağınan qırğızdan bolğandığı kedergi boldı. Secen tayjığa taq jäne ataq-abıroydıñ qay-qaysısı da  bwyırmadı, onı eki inisi Zodovbaatar men Zorigt hoşuuçnıñ kegin qaynata tüsti. Erdenebaatar huntayj öziniñ eñ süyikti hatını Torğauıttıñ Ho Örlögtiñ twñğışı Şühür Dayçinnan tuğan YUüm Agastı asa qwrmetteytin edi.

Endeşe osı äyelden tuğan Senge, Galdan ekeuiniñ biri mwragerlikke layıqtanuı äbden mümkin edi. Al Erdenebaatar huntayjınıñ basqa äyelderinen tuğan Binder, Ongon, Bum, Dorjjav, Puncagdaş Darma qatarlılar da taqtan dämeli boldı. Sengeni külli Oyratqa ıqpaldı twlğa etu maqsatı Erdenebaatar huntayjınıñ oğan Oçirt Cecenniñ eñ ayaulı wlı Galdmaanıñ qızı Anu Däri hanışayımdı ayttıruınan däleldenedi. Manj Şürşitpen kelissöz jürgizu, sauda sattıqtıñ jolın aşu, Tibetten keletin din ıqpalın küşeytu, Reseymen ara qatınastı jaqsartu nietindegi Sengeniñ baqtalastarı öz ağaları Cecen tayj (Erdenebaatar huntayjınıñ qırğız tekti äyelinen tuğan) jäne Zodovbaatar sekildiler boldı. Al Sengeniñ özinen keyingi inisi Galdan Boşigt. Sengeniñ twsında Altay türkileri nemese Qwba qalmaqtar Oyrat odağına enip Qazaq Ordasına qaray şabuıl bastaladı. Biraq qalmaqtar arasındağı alauızdıqtıñ saldarınan 1661 jılı Joñğarlıqtar arasınan qaq bölinip 1663 jılı Emil hoşuuttarı men dörvödter Edildegi  torğauıttarğa qaray köşti. Mwndağı eñ ülken qayşılıqtı tuındatuşı küş – Hoşuud tayşıları Abılay men Oçirt Cecen tayşınıñ arazdığınan tuındadı [3, 74 b.].

Biz tilge tiek etip otırğan Abılay batır Hoşuud tayşısı nemese hoşauıttıq. Baybağıs batırdıñ kişi äyeli Sayhan Çüü hatannan tuadı. «Sarnı gerel» şejiresinde Abılaydı öz ağası Oçirt Cecenge qarsı 30 jıl boyı küresti dep keltiredi jäne 1650 jıldarı Sar toğay (Şar tohoy) mañın mekendep Qıtayğa 10 mıñ jılqı saudaladı» dep keltiredi.

Sengeniñ öz däuirindegi on neşe jıl uaqıtında osınday almağayıp oqiğalar toğısı ötti. Ol aqırı 1670 jılı öz ağaları Zodovbaatardıñ qolınan qaza taptı. Sengeniñ ölgen twsı Manj-Şürşittiñ (Mwhtar Mağauin Çin manjını  Şınmaşın, Şürşitti köne türikşe Tabğaş dep tüsindiredi) bükilqıtaydı qamtığan kezeñimen özektes edi. Oral jotalarınan Tınıq mwhitqa deyingi alıp aymaqtıñ tizginin wstau üşin Resey  jantalasıp jattı. Osı twsta Galdan Boşigt (1670-1697) Tibettegi qızmetti qoldarın Oyratqa egelik etuge jetti. Galdan 1644 jılı tuğan. Erdenebaatar huntayjınıñ 6-wlı. Jas kezinen bastap Tibette şäkirt. Bilikke kelgen kezinde  25 jasta edi.

Senge mert boluınan bwrın  nemese 1666-1667 jıldarı Halha-Moñğolğa jorıq jasadı. Biraq, öz işki jağdayın rettey almadı jäne örşite tüsti.  Onıñ maqsatı da basqanıñ jerin tartıp alu sayasatı basım boldı. 1667 jılı Altın han nemese Şolay Ubaşidiñ eldi mekenin şauıp aldı. Aqırı Sengeniñ ğwmırı öz ağaları Cöhür Ubaşi men onıñ balası Bagabandilerdiñ ımırasımen bitti. Endigi kezekte bilikke Sengeniñ inisi Galdan keldi.

Galdan bilikke kelisimen Oyrattıñ işki jağdayın twraqtandırudı közdedi. Ol, öz äkesiniñ jarğı bişigine qosımşa «Galdan huntayjınıñ joldau jarlığı» attı qwjat qabıldap özinen basqa üş hannıñ azdap qwqığın şekteumen qatar, noyandar men tekti şonjarlardıñ jer iemdenuine tärtip ornattı. Osı zañ boyınşa mal salığı, wlıstardıñ qwzıretti noyandarğa qarastılığı qatarlı mäseleler şeşimin taptı. Eñ keremeti – qoladan baqır tiın jasap aynalımğa jiberdi. Mwhtar Mağauin: «…Galdan jaqın jegjattarınıñ basın igizdi. Äkesiniñ inisi Şoqır (Cöhür) Ubaşını  bilikten taydırdı, Oyrat wlısındağı bar büliktiñ mwrındığı bolğan Öşirti-Şeşen hannıñ wlısın şaptı…» [3, 75 b.] dedi.

Bükil Joñğardı uısına tüsirgen Galdan Boşigt han 1678-1679 jıldarı Şığıs Türkistandı bağındırdı. Hami, Twrpan, Qaşğariya, Jarkent öz ieligine alğan onıñ maqsatı Bwqar, Sayram, Samarqan odan keyin Ferğananı alu edi. Orta Aziyada asa küşti jaugerşilik jürgizgendigi üşin  1678 jılı Tibettiñ besinşi Dalay laması oğan «Boşogt» nemese täñir jarlığı boyınşa «Galdandanzan-Boşigt han» atağın berdi.

Al, Nığmet Mıñjani bwl derektiñ Qıtay derekterinde qalay jazılğanın bılayşa keltiredi. «Patşanıñ Şumo öñirin tınıştandıru jobası»-nıñ İ tomında Joñğar huntayjıları özderiniñ Jungonıñ qwramdas  böligi ekendigin, bwlar bilegen  territoriyanıñ Çin patşalığına täueldi ielik bolğandığın moyındap Ejen hanğa (Ezen haan) ünemi salıq tölep jäne mañızdı sayasi äskeri mäselelerdi şeşude Ejenhannan nwsqau swrap otırdı . Mısalı, 1675 jılı Dalay Ü joğarı bileuşisi Haldanğa «han» atağın berip «Bwşwkti han» dep atağanda, Haldan bwl ataqtı bekitip berudi Çin ükimetinen swrap ötiniş jazdı» dedi. Al, Han-şi patşalığınıñ (Moñğoldar Enhamgalan han.) Haldanğa jibergen jarlığında: «…Haldannıñ äkesiniñ alım-salıq  tölep, tartu-taralğı joldap, patşağa adal bolıp kelgendigin..» atap körsetedi [16].  Osığan qarağanda Qıtay derekteri eñ köp salıq töleuşi Galdan Boşigt handı öz adamı retinde äspettep «äkelik meyirim» körsetip otırğandığın köruge boladı.

Manj-Şürşittiñ hanı Han-şi (Enhamgalan)-diñ jaqın kömekşisi, uäziri francuz ändigeri Jerbal'onnıñ aytuına qarağanda hannıñ Moñğoldardan jinağan jılqı tüligi 32 jerde, ärqaysısında 300 qwlını bar ayğır üyir sanı 230-ğa jetti dedi. Alayda titıqtağan eldiñ qamşılauı t.s.s äserlerden Galdan Boşigt han 1678 jılı oñtüstik Şıñjañ ölkesin basıp aldı.

1681, tauıq jılı qazaq pen qalmaq arasındağı eki jüz jıldıq soğıstıñ jaña kezeñi bastaldı. Qazaq Ordası ülken qaterdiñ aldında twrdı. Tağı da Mwhtar Mağauinniñ mağlwmattarına jüginsek: «…Ğaldan-Boşwqtı hannıñ özi bastağan qalmaqtar jolındağınıñ bärin japırıp, bükil Jetisudı köktey ötip, Şudan, Talastan asıp Arısqa jetedi.  Qazaqtıñ qalıñ ortasındağı Sayram qamalın qorşadı…»

Qıtay derekterinde 1683 jılı Galdan Boşigt han Manj Çin patşalığına qarsı jorıqqa attanğanı jöninde derekter tabılıp otır. Galdan Boşigt Sırdariya  boyındağı keruen joldarın jäne  sauda kentterin basıp alu üşin birneşe dürkin jorıq jasadı. Resey elşisi I.Vinkovskiy ol turalı bılay jazadı: «Tauıq jılı (1681 jılı) Galdan Sayram qamalın qorşadı, it jılı (1682) İle özeniniñ boyın qıstadı. Doñız jılı (1683) qaytadan Sayram qalasına jorıq jasap, jazda Sayram qalasın qirattı». Mwhtar Mağauin deregine süyensek: «1684 jılı Jazda Galdannıñ inisi, Erdenebaatar huntayjınıñ nemeresi Sıban-Raptan Sayramdı basıp alıp , qalanı qiratıp, halqın qırıp joyıp, Qazaq Ordasınıñ Wyıqtı jwrtın oyrandap, mıñ san twtqın, qisapsız oljamen Joñğarğa oraldı».

Erdenebaatar huntayjınıñ balası Sengeden Sonomravdan, Cagaanravdan attı eki wl tudı. Sonomravdan Galdan Boşigt hannıñ qasında jürip jastay qaza tabadı. Tarihta Cagaanravdandı Sıban-Raptan, Suan-Raptan dep atay bergen. Ceveenravdan Senge hannıñ ekinşi wlı. Ol 1689 jılı Galdan Boşigt hannan bölinip özin Joñğar hanı dep jariyalağan twlğa. Galdan Boşigt 1686 jılı qazaqtardı birjola ıqtırğannan keyin Tibettegi Sodnomjamc Dalay lamanıñ alqauımen 1687 jılı öziniñ ordasın Halha-Moñğol jerine köşiredi. Galdan Boşigt han Reseymen ara qatınastı jaqsartudı maqsat etumen qatar Qıtaymen de sauda-sattıq baylanıstı küşeytudi közdegeni bayqaladı. Joñğariya jıl sayın Qıtayğa köptegen elşilermen qosa 3000 saudagerdiñ qwramında sauda keruenin jöneltip otırdı. Soñınan Manj Qıtaydıñ Han-şi (Enhamgalan) hanı sauda körermenderine şek saludıñ saldarı Oyrat hanı Galdan Boşigtınıñ zığırdanın qaynata tüsti. Galdan Boşigt han Manj-Şürşit egeligine moyınwsına bastağan moñğol noyandarın da jau sanadı. Manj-Şürşit hanı Enhamgalan 1687 jılı Galdan Boşigtığa han atağın berui – Oyrat-Halhanıñ noyandarınıñ arasındağı baqtalastıqtı örşite tüsti[12, 182-183].

Galdan Boşigt han 1689 jılı halha-Moñğoldı biriktiru üşin küreske şığıp nätijege jete almadı. 1691 jılı «Dolnuurın çuulgan» attı qwrıltay şaqırılıp halhanıñ köptegen atqaminer noyandarı Javzandamba dinbasınıñ talabımen Manj-Şürşittiñ qol astına birjola ötti. Manj-Şürşittiñ Moñğoldı ielenuiniñ bir täsili – hannıñ hanşasın Moñğol ändigerlerine  äyeldikke berip, Manj Şürşit lauazımdılarına moñğol qızdarın qalıñdıqqa beru boldı. Bwnıñ bir ayğağı Manj-Şürşittiñ Şun'-çji (Eeveer)-diñ hatını moñğol teginen atastırıldı. Manj hanına kim satılıp jaramsaqtansa, tartu taralğı, jol-joralğı wsınsa sonıñ alşısı oñınan tüsetin boldı. Sonday satqınğa «Sayn noen han» ataq därejesin wsınılatın edi. Ataq-abıroy, lauazım, dañq-daqpırt sol satqındıq jasağan pendege layıqtaldı. Manj ükimeti kelisimen köne moñğol ataq därejelerin şektedi de, Çin van, Jün van, beyd, beys, tüşee gün, gün qatarlılardı ükilep äkimşilik bilik jürgizuşiniñ mindetin atqardı. Al, ükimetke siıspağan bos moyın noyandarğa tört därejeli «tayjı» atağın wsındı.

Moñğol noyandarınıñ kimde kimi Manj Şürşit hanınıñ qızına üylense oğan «tavnan» nemese «efü» degen ataq wlıqtaldı. Han qazınasınan bölinip beriletin jalaqını (pünlüü) manj ükimetiniñ ataq därejesiniñ  ülkeninen kişisine qaray layıqtap birinşi därejeli – Çin-vanğa 2000 lan kümis (1 lan kümis 37,3 gramğa teñ) 25 jağalı torğın jalaqı (pünlüü) berilse altınşı därejeli – günge 200 lan kümis, 7 jağalı torğın alatın edi. Van (Uañ) atağı işinen Çin, Jün delinip bas därejeli boldı. Çin-van işinen Hoşoy Çin-van, Çin-van dep ekige bölindi. Jün-van Manj Şürşittiñ joğarğı tört lauazımınıñ ekinşisi retinde äspetteldi.

Beyl – Jün-vannan keyingi tete orın, beys – üşinşi, gün – törtinşi däreje. Tayjiler üşin bas därejeli täyjige 60 tütin, ekinşi därejeli täyjige 12 tütin, üşinşi, törtinşi därejeli täyjige 4-8 tütin «hamjlaga» berildi. Al, täyjige 40-100 lan kümis, 4 jağalı torğın jalaqı (pünlüü) berildi.

Galdan Boşigt 1697 jılı naurızdıñ 13-i küni elu üş jasında dünieden ötti. Galdan Boşigt hannıñ  ölimi turalı Mwhtar Mağauin öziniñ äygili «Qazaq tarihı älippesi» attı kitabınıñ 81-betinde: «…Galdannıñ jeke basın ğana emes, onıñ wstanğan jolın da kindik imperiyası bolaşağı üşin qaterli iske balağan Ejenhan (YUan' E) äli de quatı mol qoñtajığa qarsı tört jüz mıñ äsker şığaradı. Üş taraptan birdey qıspaqqa tüsken,  bar jasağınan ayrılğan Ğaldan Boşwqtı han 1697 jılı naurız ayında u işip öldi…» dedi.

«baiolke.com» saytı