QARABAY
…Moñğoliya qazaqtarı arasında atı añızğa aynalğan bir kisi ötti, esimi Qarabay,tegi (tek öziniñ aytuı boyınşa Nayman) soyı beymälim. Öte jwmbaq jan desedi.Töbesine kötergen bir kep jügi bar,köbi kitaptar deydi. Kelgen jağı – Ör Altay, Sarısümbe. Arğı jağı köne Qwljağa qaray swlbalap kelgen izi jatır. Türli añız, äñgimeler boyınşa – Qarabay 1935 jılı Sovetter tarapınan stalindik sayasi näubet qudalauğa iligip, atu jazasına kesilgen qwrban. Sodan Ör Altayğa qaşıp bas sauğalağan. Qasında Ğwbaydolda Sadıq degen jora – joldası bolıptı. Dos bolatwra ekeui ünemi qajaqtasıp jüretin körinedi.
Bwlar Moñğolda Berdiqoja Joltaev, Jağıpar Tinälin qatarlı Qazaqstandıq top ağartuşılarmen äriptes jäne solardan arnayı qoldau tauıp Qobda betine eki dürkin kelip, ketken. Qaşıp jürip Qwljada, soñıra Dihuadan pana tapqan sekildi. Alaş azamattarımen Şarqiy Türkistanşıldarmen ağartu ayasında tığız baylanıs jasap twraqtaydı da 1939-1940 jıldarı qatañ baqılauğa alınıp,Sarısümbedegi sayasi azaptı qamauda 1945 jılğa deyin otırğan. Qamauda bolğan kezinde – ruı Molqı Nwğımanwlı Ardabay (1909 -1990) degen azamatpen abaqtıda tanısqan. Ardabaydıñ aytuınşa 1942-1945 jılı qırküyekke deyin türmede jürgeninde Qarabay nauatqa ot jağıp, zındandı baraqqa su tasuşı eken.
Moñğoliyanıñ partizandar qosını jäne Şığıs Türkistan wlt-azattıq qozğalısımen birlesken maydanda 1945 jılı tamızda Sarısümbeni gomindannan azat etkende ol türmeden bostandalğan.Sol kezde 59-60 jas şamasında eken.Bwl jöninde mağan 90 jıldarı köptegen partizan kuägerler köp däleldegen.Äsirese belgili aqın Daniyal Dikeywlı, Ardabay Nwğımanwlınan (Äzirahmet Küşikbaywlı da erterekte aytıp jüripti) estigen derek ras dep oylaymız. Qarbay 1945 jıldan 1963 jılğa deyin Bayan-Ölgiyde 18 jıl boyı jalğız bastı är jerde qona-tünep jürip 78-ge qarağan şağında qaytıs boladı.Köp elmen etene jaqın söylespeydi kidi, albatı jandarmen juıq aralaspaq tügili janına juıtpaydı, köbinese nayman Jarqınbaydıñ balası Uatqannıñ üyine barıp tüstenedi – mis. Jağalbaylı Rahımnıñ äyeli Äteyimdi (Ködebayqızı Qadi apa) qarındasım dep jan tartıp, janaşır, qadir twtadı.
Zäruşilik üşin, ilkide bir gäptik kitap aşıp dem salatını bar desedi.1948 jılı jädik Qojambetwlı Döñtay mollanıñ kenje qızı Şämşiya (1928-2010) Qarabayğa twtqiıldan jolıqqanda: “…As körmegen obırday, at körmegen tobırday” bolıp jürmiz deui de tegin pendeniñ sözi emes. Moñğoliyanıñ Halıq ärtisi Baqışqızı Qayjamal apam da Qarabayğa öz üyinde talay ret şay qaynatıp bergenin, ol kisiniñ öte kinämşil kirpiyaz bolğanın aytadı. El işinde Qarekeñ öte sıylı,kieli adam sanalsa da, tentek jas öspirim wldar onı qızıqtap soñınan tas jaudıratın deydi.Sol kezden bastap, “…Qarabayda qatın joq, qaraşa üyde otın joq… ” degen törkindi sözi el işinde tämsil bolıp jwrttıñ jadında qalğan.Oyın balalarınıñ odağay qılığına onşa renjimeydi biraq, keyde qattı nazalanğanda qayran şayqı – “qazaqta wl tusa – meniñ sorım…” degen asa qanattı sözin qaytalaydı eken!? Sondağı sotqar wldardıñ köbiniñ közi tiri.Qobda özeni tasıp jatqanda qolındağı qorjın – qosqalañın töbesine qoyıp sudan jüzip ötip ketetini de añız. Beybaqtıñ aqıretti süyegin ruı nayman Äbikey Örisbaywlı öz şañırağınan arulap şığaradı. Qarabay ölerinde meniñ qwlpıtasıma esimimdi – “Mörjaqıp” dep mörleñder dep ösiettep, ötingendikten bolar örgeşek taqtayşağa eskişe töte jazumen solay “Mörjaqıp 1885 -1963″ dep oyıp jazılğan deydi. Taqtayşanı bertin kelgenge deyin zirat basınan körgender köp.Soñınan joğalıp ketken. Endi bayağı kitaptarı qayda kömilgeni äli beymälim!? Qarabay soğan qarağanda 1885 jılı Qazaq dalasında tuıp 1963 jılı Bayan-Ölgiyde baqiğa atanğan. Jerlengen jeri – bügingi Ölgiydiñ şığıs tüstigindegi “Dostıq şıñına” öte tayau ornalasqan köpbeyitte.
Bäzbireuler – “…Swrağan Rahmetwlı – bayağı auıs Qarabaydı – Alaş Mirjaqıp etip jür…” deydi eken. Men onday sözdi eş jerde aytqan joqpın, alayda oyladım. Mümkin…
…Keşkisin tınığuda eski belgileuimen osını tauıp aldım. Körgenderimdi kögendep, mörleuimniñ sebepkeri – qıran közdi beysauat, qıdır sözdi keyquat Qarabay (Mörjaqıp) turalı edi. Iä…
Swrağan Rahmetwlı
Pikir qaldıru