Biz, qazaq halqı – tabiğatınan imandılıqqa, aqındıqqa, danalıq oyğa jaqın jwrtpız. Babalarımız tekti, sözi kelisti, pikiri kesimdi, parasattı bolğan. Jau şapqanda batırlarımız erlik körsetse, dauğa aqındarımız dayın bolğan. Al, arağayındıq qızmetti, yağni eki eldi tabıstırıp, mämile jasasuğa dana bilerimiz belsendilik tanıtıp otırğan.

XV ğasırda, yağni Altın ordanıñ ıdırau twsında ömir sürgen Asan Qayğı babamızdıñ ottı jırları men ösietti öleñderi imandılıqqa negizdelgen. Onıñ şın atı – Hasan Säbitwlı. Tarihi derekterde jazılğanday, babamız Qazaq handığınıñ negizin saluşılar dep sanalatın Kerey men Jänibek handardıñ aqılşı bii bolğanı belgili. Mwnı qazirgi tilmen tüsindirsek, joğarı lauazımdı twlğanıñ keñesşisi deuge boladı. Asan Qayğı jırları arqılı halıqtı birlik pen berekege wyıtıp, Qazaq handığınıñ irgetasın qalauğa mol üles qosqan. Halqımızdıñ ruhani qalıptasu jolında da belsendilik tanıttı. Sol kezdegi oqiğalarğa taldau jasap qana qoymay, onıñ saldarı qanday bolmaq, isti neden bastau kerek degen swraqtarğa jauap izdegen, twjırım jasağan. Şoqan Uälihanov Asan atamızdı: «Köşpendi qazaq, qoğam wlısınıñ filosofı», – dep sipattağan. Asan Qayğınıñ tolğauları Otandı süyuge, izgi amal jasauğa, jamandıqtan saqtanıp, baqıttı ömir süruge ündeydi. Mäselen, mına bir tolğauında jırau babamız ötkinşi dünielik isterge bola wrısıp, talaspauğa şaqıradı.

Öleñ-jırdağı negizgi oy men twjırım bılay tüyindelgen:

«Öletwğın tay üşin,
Köşetwğın say üşin,
Jelke teriñ qwrısıp,
Ärkimmenen wrıspa.
Aşu degen dwspan, artınan
Tüsip ketseñ qaytesiñ
Tübi tereñ quısqa!..»

Rasında da keyde bolmaşı närse üşin adam balası pendelikke wrınadı, dünielik isterge talasıp, abıroysızdıqqa duşar boladı. Al Asan Qayğı bärine parasat biiginen qarauğa ündeydi.

Ataqtı jıraularımızdıñ biri – Şalkiiz Tilenşiwlı jas kezinen kieli sözdiñ şeberi, aqındıq qırımen tanılğan. Ol mwsılmanşa bilim alğan. Sondıqtan da tolğaularında mwsılmandıq mwrattı bastı orınğa qoyğan. Qazaqta: «Basqa päle – tilden», – degen tauıp aytılğan asıl söz bar. Adam balası tiline saq bolmasa, künäni de tilinen tabadı eken. Söz ben tilge baylanıstı Şalkiiz jırau bılay dep jırlağan:

«Japalaq wşpas jasıl tau,
Jaqsılardıñ özi ölse de sözi sau.
Oylap twrsam jamannıñ,
Jalañdağan öz basına tili jau».

Bağzı kitaptarda Lwqman häkim turalı mınaday oqiğa bayandalğan. Bir kisi odan maldıñ eñ tätti jerin alıp kel dep bwyırıptı. Lwqman qoydı soyıp, tilin äkelipti. Endi eñ aşı jerin äkeliñiz dese, tağı da sol tildi alıp kelgen eken. Sonda sebebin swrap: «Siz nege qayta-qayta bir närseni äkele berdiñiz», – dese, ol: «Jaqsılıq ta, jamandıq ta – tilden, til bayqap söylemese, tas jaradı, tas jarmasa – bas jaradı», – dep jauap beripti.

El qorğau, Otandı ayalau, beybitşilikti saqtau – mwsılmannıñ asıl mindeti. Bwl qasietter jıraularımızdıñ tolğaularınan tıs qalsın ba?! Körnekti aqın-jırau Dospambet (qazaq tiliniñ erekşelikterine say Dwsmwhammed sözi Dospambet dep özgeriske wşırağan bolar, mäselen Mwhammed sözi qazaq dalasında Mwhambet, Mahambet, t.b. dep atalıp ketken) el qorğaudı mwsılmandıq äri perzenttik parız dep sanağan. Ol Qırım, Noğaylı, Qazan handıqtarı arasındağı şayqastarda qolbasşı bolğan. Bir öleñinde: «Osı jolda şahid bolsam, yağni janımdı bersem ökinben», – deui tegin emes, sirä.

Dospambet jırau:

«…Bügin, soñdı ökinben,
Ökinbestey bolğanmın,
Er Mamaydıñ aldında
Şahid keşsem, ökinben!..» dep erlikti nasihattağan. Bwl öleñ de qazaq dalasındağı er-jigitterge jiger sıylağan.

XVII ğasırdıñ körnekti jırauı Jiembet aqın er-jürek batırlığımen de, wşqır aqındığımen de közge tüsken. Keybir kitaptarda Jiembet jırau 1620 jılı Esim hannıñ oyrattarğa qarsı soğısında Kişi jüz qolın basqarğanı turalı jazılğan. Ol Esim hannıñ esine ötkendi salıp, Qwdaydan qorquğa şaqırıp, täubeşil boluğa ündep otırğan. Özi de jırlarında bir Allağa sıyınıp, qwlşılıq pen tirşilikti wştastıra üylesimdi ömir sürudi uağızdağan. Bwl jağday aqınnıñ mına bir öleñinde ayqın körinis tapqan:

«…Bastap kelgen özge emes,
Jiembet sındı biiñ-di.
Malın salıp aldına,
Är saladan qwyıldı,
On eki ata Baywlı
Bir täñirge sıyındı».

Abılay hannıñ twlğalıq beynesin twñğış sipattağan, qoğam qayratkeri Bwqar jırau hannıñ aqılşısı, yağni keñesşisi bolğan. Bwqar Qalqamanwlı halıqtı imandılıqqa şaqırğan. «Tilek» dep atalatın öleñinde şariğattı bilip, wstanuğa, ruhani twrğıdan ösip, önegeli ömir sürudi uağızdağan.

Bwqar babamız:

«Birinşi tilek tileñiz,
Bir Allağa jazbasqa
…Besinşi tilek tileñiz
Bes uaqıttı bes namaz,
Bereui qaza qalmasqa», – dep jırlaydı.

Aqın adamgerşilikti nasihattap, keñpeyil minezdi boluğa şaqırğan. Allanıñ aq jolında jürip, şariğatqa bekem boludıñ mañızdılığın tüsindirgen. Bir öleñinde:

«Alla degen ar bolmas,
Aqtıñ jolı tar bolmas,
Tar peyildi keñimes,
Keñ peyildi kemimes», – deydi.

Rasında da adam balası keñpeyildi bolğan sayın, onıñ adamgerşiligi artadı. Halqımızda: «Keñ bolsañ, kem bolmaysıñ», – degen söz bar. Körkem minez – mwsılmanğa tän sipat.

Qazaq halqı qaşan da birlikti bastı orınğa qoya bilgen. El arasında «birligi küşti el ozadı», «birlik bolmay, tirlik bolmas», «jwmıla kötergen jük jeñil», «köppen körgen wlı toy» degen qanattı sözder keñ tarağan. Asıl dinnen bastau alğan bwl maqaldar qazaq dalasında jii aytılıp keldi. Qazir de mañızın joyğan joq. Payğambarımız Mwhammed (Allanıñ oğan igiligi men sälemi bolsın) mwsılman ümbetin jamağatpen birge boluğa şaqırğan. Alla Elşisi: «…Köpşilikpen birge bolıñdar! Bölinuden saqtanıñdar», – degen ösiet qaldırğan. Alla Tağala qasietti Qwranda «Äli Imran» süresinde: «…Bölinbeñder», – dep ämir etken.

Islamdı wstanğan babalarımız da birlikti qaşan da öleñ-jırğa qosqan.

17 jasınan şayqasqa qatısıp, qazaq jerin qalmaqtardan qorğağan beldi batır äri jırau Aqtamberdi Sarıwlınıñ ösiet öleñderi de payğambarlar sözimen ündesip jatır.

Maqalanıñ qorıtındısın Aqtamberdi jıraudıñ öleñimen örbitsek:

«Balalarıma ösiet:
Qılmañızdar kepiet,
Birligiñnen ayırılma,
Birlikte bar qasiet.

Tatulıq bolar bereke,
Qılmasın jwrt keleke.
Araz bolsañ altı auız,
Eliñe kirgen äreke».

Alla Tağala elimizdi aman, jerimizdi tınış etkey. Wlı Allağa wnamdı ärbir isimiz berekeli bolğay. Ämin!

muslim.kz