Tarih qaltarısındağı beymälim twstardı elep-ekşep, onı aqiqat häm wlt müddesi twrğısınan qorıtıp, halıq qazınasına aynaldıru — kökiregi oyau, arda azamattardıñ asıl borışı. Osınday azamattıq wstanımdağı äriptesimiz Qıdırbek Qiıshanwlınıñ gazetimizdiñ ötken sanında jarıq körgen Abaq Kerey taypasınıñ QHR-diñ SUAR ölkesine qonıstanuı jäne Abaq Kereydiñ erejesi turalı maqalası qazaq oqırmanınıñ tarihi tanımın arttıratını talassız şındıq. Desek te, Qiıshan bauırımızdıñ peyili oñ bolğanımen, tarihtı tarqata aytuda bazbir kemşilikterge jol bergen sekildi. «Baba Tarih» qarğa tamırlı qazaqtıñ ortaq enşisi bolğandıqtan, Şığıs Türkistan aumağına Abaq Kereydiñ qalay aua köşip barğandığın, sonday-aq, ejelgi ädet-ğwrıp zañınıñ sarqınşağı «Tört bi, töre zañı» turalı biz de biletinimizdi oqırman talqısına saludı jön kördik. 

«Kerey qayda barasıñ?»attı tolğaudıñ astarındağı aqiqatBirinşiden, maqala iesi «Kereydiñ batırı Jänibektiñ otarşıldıq sayasatqa narazı bolıp, öz qaramağındağı halıqtı ertip Şıñjanğa köşken…» degen derekti naqtı qanday derekközden alğanın körsetpepti. Al S.Tolıbekovtıñ: «Äbilmämbet hannıñ twsında, 1742 jılı Orta jüzdiñ bedeldileri Resey biligine qarauğa narazı bolıp, öz qaramağındağı eldiñ birazın alıp, Şığıs Türkistanğa köşken» degen twjırımına keletin bolsaq, bwl tarihi negizi düdämaldau qorıtındı. Ras, 1742 jılı Orta jüzdiñ bileuşileri Resey patşalığına bodan boluğa ant bergen. Biraq, şın mäninde, Orta jüz halqı Reseyge Abılay hannıñ öliminen keyin bağına bastadı. Ş.Uälihanov «Abılay han» attı zertteuinde Qazaq handığınıñ HVİİİ ğasırdağı sayasi ahualına toqtala kelip, Abılay han birde Resey patşasına, birde Qıtay boğdıhanına bağındım degenimen, şıntuaytında eşqaysısına bodan bolğan emes (Şoqan Uälihanov şığarmaları. İ tom. Abılay han. 224-231 better. «Mädeni mwra» bağdarlaması. Astana 2010) dep twjırımdaydı. Teginde, Reseydiñ äkimşilik jüyesi Orta jüzge 1822 jılı M.M.Speranskiydiñ «Sibir qazaqtarınıñ jarğısı» reformasınan soñ ornığa bastadı (Qarañız: E.Bekmahanov. Kazahstan v 20-e i 40-e godı XIX veka. Almatı 1991). Oğan deyin, Resey patşalığına Orta jüz halqı söz jüzinde ğana bağınıştı bolıp keldi. YAğni, Qiıshan bauırımızdıñ XVIII ğasırdıñ orta şeninde ömir sürgen Kereydiñ batırı Jänibektiñ orıstıñ otarşıldıq sayasatına narazı bolıp, Şıñjanğa köşti degen twjırımı negizsizdeu aytılğan.

Al Abaq Kereydiñ Sır boyınan Şığısqa bet tüzep üdere köşui turalı Ahmetolla Qaliwlı «Sufizm tağılımınıñ şığıs öñirlerine taraluı» attı zertteu jwmısında: «Abılay hannıñ oñ tizesin basqan qazaqtıñ beldi batırlarınıñ biri Berdäuletwlı Jänibek batırdıñ joñğardı türe quıp, bwl öñirge Abaq Kereydi köşirip alıp kelgendigin ayta kelip, el auzında qalğan Bwqar jıraudıñ «…Kerey qayda barasıñ» dep bastalatın tolğauınan tereñ tarihi sır şertedi: «Abaq Kerey osı mekende (sirä Sır boyı bolsa kerek. — M.I.) jürgende bir jılı ülken toy boladı. Toyda Abaq eli men Arğın eli soğısıp kaladı. Soğısta bir qıdıru adam eki jaqtan da jaralanadı. Soyılğa jığılğandardıñ işinen Arğınnıñ Aqmırza degen jigiti kaza bolıp, jalası Kereyge kaladı. Araağayındar arağa jürip, bwl daudı kazaq zañı boyınşa Kereyden Arğınğa qwn alıp berip, Abaqtını Arğınnıñ ayağına jığıp bitirmek boladı. Bwğan Kerey jağı: «Biz adam öltirgenimiz joq, Arğınnıñ öz arasında öştik bar. Osı orayda birin-biri öltirip, jalasın bizge jauıp otır, ağayınnıñ bäri irgeli Arğınğa bwrıp söyledi. İrgeden jau, beldeuden dau şıqtı, osı qastıq qalıp, öştik öşkenşe moynı wzaq bir jerge daldalana twrğanımız abzal» dep Abaq kerey bwl mañnan aua köşip jöneledi. Bwl Çyanlüñnıñ 36 jılı eken (qazaq ol twsta Çiñ patşalığınıñ Çyanlüñ hanınıñ jılnamasın qoldanğan. Al, bwl 1771 jılı eken). Bwl kez qazaq pen qırğız arasındağı kaqtığıs ayaqtalıp, qırğız hanı qızı Twmardı Äbilpeyiz hanğa berip, endi ğana tınıştıq ornağan kez eken. Ol zamanda el işiniñ tınıştığı, irgeniñ bütindigi, ağayınnıñ tatulığı eldiñ el boluınıñ negizi edi. Osını oylağan el jaqsıları köşken Kereydi toqatu üşin artınan quıp barıp aqıl aytıp qaytaruğa Bwqardı jiberedi. Bwqar Sır boyın jağalap köş izine tüsip eldi quıp jetken soñ, eldiñ betin suıqqa salğan swrqın bayqap «eldiñ swrqı suıq eken, küş berer türi joq, endi qızıl tildiñ küşimen bir ilip köreyin, ildirse istiñ oñğanı, ildirmese mıstıñ qwrığanı» deydi de elbasılarınıñ jüregin şaylıqtırmaq, oy salmaq bolıp:

«Kerey kayda barasıñ?

Sırdıñ boyın kebelep

Soñıñnan quıp men keldim,

Twlparımdı jebelep.

Endi aldıñnan şığayın,

Jañbırdayın sebelep.

Aqmırzamdı öltirdiñ,

Aq soyılmen töbelep.

Tanımasañ sen meni,

Arğın degen arıspın,

Azuı kere karıspın.

Sen bwzau terisi şönşiksiñ,

Men ögiz terisi talıspın.

Han aldında bitisseñ,

Qwdandalı tanıspın.

Han aldında bitpeseñ,

Atasın bilmes alıspın.

Köşiñ keter bir jaqka,

Malıñ keter bir jaqka,

Köş soñınan jete almay,

Esiñ şığar sol şaqta.

Bwl betiñmen ketersiñ,

Basqa laşıq tigersiñ.

Auzıñnan as keter,

Qara közden jas keter.

Rayıñnan kaytpasañ,

Keudeñdegi dulığalı bas keter”, —

dep katañ söz qozğaptı. Sonda Abaqtıñ albırt batırlarınıñ biri ülkender söz bastağanşa, orağıtıp alğa tüsip:

“Arısıñdı aytıp aptıqpa,

Kelemiz bilip saqtıqta.

Körsetpe kele qwqay küş,

Jayıñdı ayt, attan tüs.

Şañırqapsıñ şalap iş,

Biter son soñ kalğan is», —

dep dürse qoya beripti. Ülkender Bwqardı attan tüsirip, kütip, qalğan eldiñ bauırmaldığına süyinip «eldiñ eldigine, erdiñ erligine bas», «Arğınnıñ qılığına tidi-au, Kereydiñ malına swrau bolmağan soñ ökpelep audıq, endi qayırıla almaymız, köñilderiñe qayau almañdar» dep män-jaydı wğındırıp, Bwqardı jolğa saladı. Auğan köş Qalba, Mañraq, Kişkene tau… degen tauları, Jaysañ köl (orıs tiline ündesip, keyin Zaysan köl atanıp ketken), Kişkene köl degen kölderi bar öñirden irge teuip, Şığısı Sauır tauınıñ şığıs twmsığı, Üliñgir köli, Üliñgir özeni boyına deyin keñ kösilip ornığadı. Äsili bwl Kerey taypasınıñ Joñğar jaugerşiligi zamanınan bwrınğı qara qonısı edi, keyin şapqınşılıqtar twsında irge audarıp, ığısıp ketken-di. Abaq Kerey sol mekenge qayta oraladı (Ahmetolla Qaliwlı. Sufizm tağılımınıñ şığıs öñirlerge taraluı. Türkistan mädenieti men tarihı. Türkistan 2000).

Qıtay qazaqtarına 2005 jılı saparlay barğanımızda, Bwqar jıraudıñ «Kerey qayda barasıñ?» attı tolğauın ärbir auıldıñ aqsaqalı Kereydiñ şejiresin tarqatqanda jatqa aytatının estip körgen edik. Demek, Ahmetolla Qaliwlı Abaq Kereydiñ köşi turalı fol'klorlıq derekke arqa süyegenimen, Bwqar jıraudıñ «Kerey qayda barasıñ?» attı tolğauın basqaşa qorıtu mümkin emes siyaqtı. Sondıqtan, «Kereydiñ batırı Jänibektiñ otarşıldıq sayasatqa narazı bolıp, öz qaramağındağı halıqtı ertip Şıñjanğa köşken…» degen twjırımdı tarihi şındıq emes dep qabıldağan jön.

Ör Altayğa Abılay hannıñ aylakerliginiñ arqasında

qol jetkizdik

Ekinşiden, maqala iesi: «Wyğır tili HİH ğasırda Altay ölkesindegi qazaq, wyğır, düngenderdiñ ortaq tilderiniñ biri bolıp kelgen» dep qatelikke boy aldırğan. Wyğır tili Altay qazaq halqınıñ eşqaşan ortaq tili bolğan emes. Avtor, bwl jerde şağatay tilimen wyğır tilin şatastırıp twrğan tärizdi. Al, şağatay tili Ortalıq Aziya mwsılmandarınıñ orta ğasırlardağı kitabi tili bolıp kelgeni belgili. Sonımen birge, Qiıshan bauırımız: «Basqa bireudiñ jerinde jürip, ol eldiñ emeuirinen qorıqpay, öz jarğısın jasap, öz işinde bileuşisin saylağan at töbelindey qazaq balasınıñ mwnday erligi keyingi wrpaqqa tatımdı nasihat ekeni sözsiz» dep Abaq Kereydiñ qwttı qonısı Ör Altaydıñ küngey betkeyin qara qıtayğa telimdey salıptı. Al Qıtaydağı qazaq tarihın tereñ zerttep jürgen N.Mwhamethanwlı: «Çiñ patşalığı XVİİİ ğasırdıñ orta şeninde Joñğar handığın joyısımen-aq, öziniñ batıs teristik şekara qarauılın belgiledi. Ertisten İle özenine deyingi aralıqqa tas üyip qarauıl twrğızadı. Bwl öñir negizinen sonau Batıs Han' patşalığı kezinde qazaqtıñ arğı tegi mekendegen ataqonıs jerleri edi» (N.Mwhamethanwlı. Diplomatiyalıq qatınastar jäne qıtaytanu mäseleleri. Almatı 2010. 29 bet) dep, bügingi SUAR-ğı qazaq halqı meken etken öñirdi ejelden ata-qonısımız bolğanın saralap ötedi.

Zadında, Joñğar handığı 1757 jılı joyılğannan keyin Abaq Kerey men Nayman ruları olardan bos qalğan alqapqa Abılay hannıñ pärmenimen köşip barıp, qonıstana bastadı. Abılay han İle, Tarbağatay, Ör Altay öñirine qazaq köşin agressiyalıq jolmen emes, diplomatiya-lıq jolmen qonıstandırdı. Ädepkide, joñğarlardan bosağan aymaqtı qazaq rularınıñ iemdenuine Cin' ükimeti ada-küde qarsı twrdı. Abılay han qazaqtıñ ata-qonısın qaytarıp alu üşin Kenjeğara bastağan elşilerin jibergende, Cin' bileuşisi: «Sender jibergen elşilerdiñ mälimdemesinde Tarbağatay bizdiñ bwrınğı köşip-qonıp jürgen jerimiz edi. Biz sizden öziñizdiñ iltipatıñızdı bildirip, osı jerdi bizge berseñiz» degen sözder bar eken. Bwl jerdi biz jañadan tınıştandırdıq, küni bügingi deyin bos twr. Äsili, men ol jerdi qimaytın edim. Degenmen, sender bizge endi ğana kelip bağındıñdar, äli eşqanday eñbekteriñ siñgen joq. Mwnday jağdayda (talap etken jerdi) osılay bere salsaq, memleketimizdiñ tärtibine say kelmeydi. Eger sender opasız qılmısker Ämirsananı wstap äkep berseñder, onda men öz iltipatımdı körsetip (talap etken jerdi) sıylar edim» (Mwhan Isahan, Elbol Rayhanwlı. Qıtaydağı qazaq qoğamınıñ qalıptasu tarihı. Qazaqstan-Zaman, 13 şilde, 2007 jıl. Cin' patşası Gauzüun patşalığınıñ orda esteligi. Taypey. 1964, 548 tom, 9-10 better) dep jauap qattı. Bwdan keyin Abılay han aşıq wrısqa barmau sayasatın wstana otırıp, bos jatqan öñirge birtindep Wlı jüz ben Orta jüzdiñ keybir ruların köşire bastadı. Mwnı estigen Cin' ordası, qorğanıs ministri A.Güyge bergen jarlığında: «…dereu äsker jiberip Tarbağatayğa qonıs tepken qazaqtardı şekaradan asırıp quıñdar, Abılayğa adamdarın dereu qaytarıp äketudi ayt» (Cin' patşası Gauzüun patşalığınıñ orda esteligi. Taypey. 1964, 609 tom, 18 bet) – dep bwyırdı. Al Abılay han Altay men Tarbağatay jäne İle öñirine köşken qazaqtı keri qaytarudıñ ornına Cin' patşalığına elşiler attandırıp, qalıptasıp otırğan jağdaydı moyındauğa şaqıradı. Osığan oray, 1760 jılı Cin' patşasınıñ ordası Abılay hanğa jauap hatında: «… seniñ elşileriñniñ aytuı boyınşa joñğar jeri qazir ien bos jatır. Äbilpeyistiñ qol astındağı Tañatar, Qarqaralı, Esengeldi, Jolımbet ruları Alın, Qaratal, Barlıqta twrıp jatır, sonda sender patşa jarılqağan üstine jarılqay tüssin dep, İlege barıp, qonıstansın degen ekensiñ. Tarbağatay öñiri ejelden Joñğardıñ jeri. Patşa ol jerdi qalıñ qolımen barıp tınıştandırdı. Qazaqtar senderdiñ jerleriñ wlan-ğayır bolğandıqtan, bizdiñ şekaramızdan ötuimizge jol joq. Tarbağataydı patşa sağan bermegen edi ğoy, sen qalayşa öz bilgeniñmen şığısqa qaray öris jayıp otırsıñ. Joñğarlar ol jerdi kezinde küşpen tartıp alğanda, sender olardıñ mañayına kele almağan ediñder. Patşa İleni tınıştandırğannan keyin, sender beybit ömir süruge mümkindik aldıñdar. Osını nege qanağat twtpaysıñdar?» (Cin' patşası Gauzüun patşalığınıñ orda esteligi. Taypey. 1964, 613 tom, 17 bet) dep jazdı.

Cin' patşalığınıñ bwlay şır-pır boluınan Abılay hannıñ eldi şığısqa qaray köşirip, Cin' patşasınıñ mwndağı biligin moyındamay otırğandığın köre alamız. Cin' patşalığınıñ şekara belgileri retinde ornatqan bağanaların mwndağı qazaqtar moyındağısı kelmedi. Sebebi, joğarıda aytıp öttik, Altay men Tarbağatay jäne İle boyın ejelden qazaqtıñ Kerey men Nayman jäne Alban taypaları qonıs etken bolatın. Köşpeli örkeniette şekara belgisi bolıp, ata-babalardıñ jatqan ziratı sanalğan. Bwl öñirlerde Kerey men Nayman jäne Alban taypasınıñ joñğarlar jaulap alğanğa deyin ömir sürgen qanşama ata-babası jerlengen bolatın. Sondıqtan da, qazaqtar Cin' patşalığınıñ şekara bağanalarına pısqırıp ta qaramadı. Qazaqtardıñ köşip kelip jatqan qalıñ nöpirin keri qaytaruğa küşi kelmeytinin tüsingen Cin' patşalığı aqırında Altay men Tarbağatay jäne İle öñirin resmi türde mwnda kelip ornıqqan qazaqtarğa bekitip berdi. Bwl turalı Cin' patşalığınıñ Abılay hanğa joldağan mına hatında aytıladı: «…sender birneşe ondağan jıldardan beri eptep işkerilep jıljıp enip kelesiñder. Bizdiñ general şonjarlarımızdıñ ötinişi boyınşa äsili senderdi jazağa tartu kerek edi. Biraq, patşa senderge keñpeyildik jasadı. Senderdiñ şekara qarauımızdıñ ber jağında jatqan ien jerlerge kelip mal bağularıña rwqsat jarlığın jariyaladı. Bwnıñ bäri senderdiñ bizben eldeskenderiñ üşin patşanıñ jasağan şapağatı. Özderiñ ösip-örkendeumen qatar körşiles eldermen de tatu twrıp, patşanıñ meyir-şapağatına mäñgi bölene beriñder» (Cin' patşası Gauzüun patşalığınıñ orda esteligi. Taypey. 1964, 793 tom, 20 bet).

Söytip, Abılay hannıñ tınımsız Cin' imperiyasımen jürgizgen diplomatiyalıq qajırlı sayasatınıñ arqasında Kerey men Nayman jäne Alban taypaları öz ata-qonıstarına qol jetkizdi. Şamamen arağa ğasırğa juıq uaqıt salıp barıp, Altay tauınıñ küngey twsı men Tarbağatay tauı jäne İle özeniniñ joğarı twsına deyingi öñirimen ata-babalarımız qayta qauıştı. Biraq, ökiniştisi, bwl jeñisti bügingi «Qazaqstan tarihı» Abılay hannıñ bağındırğan biik asularınıñ biri häm XVIII ğasırdıñ ekinşi jartısındağı Alaş balasınıñ oñ jambasına kelgen sätti jeñisi retinde bağalap jürgen joq.

Abılay han ölgen 1781 jıldan keyin onıñ wldarı Qazaq handığınıñ twtastığın wstap twra almadı. Äbilmämbet hannıñ wlı Äbilpeyis pen Abılaydıñ wlı Ädil swltandar Altay men Tarbağatay jäne Jetisu jerine jeke-dara ielik etip, sırtqı jağdayda Cin' imperiyasınıñ qwzırına kiriptar boldı. 1790 jıldardan bastap, Cin' imperiyasına Ör Altaydıñ küngey twsın mekendegen Abaq Kerey ruınıñ bileuşisi Äbilpeyistiñ wlı Kögeday han ğana tikeley bağınıştı boldı. Al Qızay men Törtruıldı bilegen Ädil swltannıñ wlı Sama töre İle provinciyasınıñ gubernatorına bağındı. Bwl kezde Cin' imperiyası bwl aymaqtarğa «Jaña ölke» (sinzyan') degen atau berip, qazirgi Şığıs Türkistandı resmi iemdene bastadı. (Asqar Tatanaywlı. Tarihi derek, keleli keñes. Şıñjan halıq baspası. 1993 jıl)

Şığıs Türkistanda Taypinder köterilisi bolğan emes

Üşinşiden, «1850-1865 jıldarı Qıtayda ataqtı Taypinder köterilisi bolıp, ol şürşit eliniñ Gan'su, Nen'si provinciyaları men Şığıs Türkistandı tügel qamtıdı» degen derekte de äsireleu bar. Äsili, Taypin köterilisi Gan'su men Nen'si provinciyasındağı jergilikti qıtay şarualarınıñ Cin' bileuşileriniñ otarlıq sayasatına narazılığınan tuın-dağan bolatın. Biraq, Taypin köterilisi Şığıs Türkistandı tügel qamtığan emes. Zertteuşiler köterilis aymağı retinde Gan'su men Nen'si provinciyaların ğana körsetedi (Qarañız: Şi Syaoyun'. Taypin-Teongonıñ köterilui jäne joyıluı. Harbin. 2000). Al «Şıñjandağı mwsılman köterilisşileri Altay, Tarbağatay, İle qatarlı aymaqtardıñ köp jerin basıp alğanı turalı tarihta bar. Köterilis şielenise bastağan kezde Altay qazağınıñ key böligi teriskeydegi Qobda betine köşuge mäjbür boldı» degen twjırımmen kelisuge boladı. Tarihta «Düngender köterilisi» dep atalatın bwl bas köteru turalı Zardıhan Qinayatwlı: «1862 jıldan bastalğan, basında Çin ükimetiniñ otarşılıq sayasatına qarsı bağıtta örbigen bwl köterilis bara-bara mwsılmandıq betperde jamılıp, Batıs Qıtay ölkesin jappay qamtığan edi. Köptegen qazaq auıldarı osı qaqtığıstıñ saldarınan jayılım jerinen ayırılıp, iştey qonıs audaruğa mäjbür boldı. Düngender köterilisi Şensi, Gan'su siyaqtı Qıtaydıñ batıs aymaqtarın, Şığıs Türkistannıñ keybir eldi mekenderin, Qaşqardı qamtıp, naymannıñ Bayjigit auılın talqandap, 1870 jılı Mwñğıl asıp, Moñğoliyanıñ batıs şebine ayaq bastı» (Zardıhan Qinayatwlı. Moñğoliyadağı qazaqtar. Düniejüzi qazaq-tarınıñ qauımdastığı. Almatı 2001. 58-59 better) dep sabaqtaydı. Sonımen birge, Zardıhan ağamız Taypin köterilisine qatısıp jazalanğan qıtay şaruaları Şıñjanğa jer audarılıp, olarğa qazaq jayılımdarınan jer bölinip berile bastağanın: «Mänju-Çin ämirşisi Altayda jer tarıla bastağanına baylanıstı qazaqtıñ keybir auıldarın Altaydan şetkeriletip, Täñirtauğa, Erenqabırğağa, Tarbağatayğa qonıs audaru turalı jarlıq şığardı. Jarlıq boyınşa Täñirtauğa qonıstanu tizimine tek qana Jädikten 800 tütin, Qaraqastan 150, Sarbastan 200 tütin ilingen eken. Köşpendi qazaqtar üşin Erenqabırğa, Täñirtau ötip, qıtay, düngenge qoyan-qoltıq kirgennen göri Qobda asuı äldeqayda ıñğaylı, malına jaylı bolatın. Söytip, Altaydıñ kün betinde jerden tarlıq köre bastağan Abaq Kereydiñ bir tobı Altaydıñ teriskey beti, bwrın joñğarlar mekendegen keñ jayılımğa qaray bayau jıljıp, malın otarlata jaylap, soñınan qıstap qala bastadı» (Zardıhan Qinayatwlı. Moñğoliyadağı qazaqtar. Düniejüzi qazaqtarınıñ qauımdastığı. Almatı 2001. 59 bet) dep Abaq Kerey ruınıñ Qobdağa ötuin tarihi twrğıdan däl zerdeleydi. YAğni, «Taypin köterilisi Şığıs Türkistandı tügel qamtıdı» degen oy-twjırım äsire aytılğanımen, osı köterilistiñ saldarınan Ör Altaydı mekendegen qazaqtardıñ teriskey Qobda betine qonıs audarğanı tarihi şındıqqa janasadı.

«Abaq Kerey erejesi» emes,

«Tört bi, töre zañı»

Törtinşiden, maqala iesi Abaq Kereydiñ ädet-ğwrıp zañın «ereje» degen atpen beripti. Sonday-aq, «1830 jılı tört orın saylanğan» dep, erejeniñ qabıldanu mezgiline qatıstı da jañsaq derek körsetilgen. Teginde, bwl zañnama 1836 jılı «Tört bi, töre zañı» degen atpen qabıldanğan. Joğarıda aytıp ötken Abaq Kereydiñ bileuşisi Kögeday 1820 jılı qaytıs bolğannan keyin, ornına balası Ajı töre saylanadı. Ajı töre äkesindey alımdı bolmağan soñ, Abaq Kereydiñ beldi bileri el basqaru isinde törelerdiñ biligin şekteytin konstituciyalıq monarhiya tüzimin engizedi. Bwl turalı «Tört bi, töre zañın» zertteuşi Bidahmet Mwqaywlı öz eñbeginde mınaday derek keltiredi: «Ösken el işindegi Jädik, Jantekey ruları Ajı güñ jol körsetip, Abaq Kereyden el basqaratın biler saylaudı ortağa qoyadı. Aqırı, Abaq Kereyge süyenip kün körip kele jatqan Ajı güñ özine qolqanat bolmasa el basqarudıñ qiınğa tüsetinin sezinip, 1836 jılı Buırsınnıñ «Wştas» jaylauında «Tört bi saylauı» jiının ozdıradı. Olar dünie törtke toqtaydı dey kelip, tört bi saylau bekimine kelgen soñ, Jantekeydiñ Köken Momıtwlı, Topan Sataywlı, Jädikten Beysenbay Dönenbaywlı, Qwlbek Janteliwlı qatarlı adamdarı “Tört bige” saylaydı» (Bidahmet Mwqaywlı. Tört bi, töre zañı. Marqwm tarihşı Elbol Rayhanwlınan 1949 jılı zañnamanıñ töte jazumen jazılğan nwsqasın 2005 jılğı issaparımızda köşirmesin alğan bolatınbız). Al Altay qazaqtarınıñ tarihın zertteuşi Qostay Jaqiyawlı «Buırşınnıñ Wştas degen jerinde bolğan «Tört bi, töre zañı» alqalı qwrıltayı 1841 jılı bolğan» dep körsetedi (Qostay Jaqiyawlı. Altay aymağındağı qazaqtardıñ ädep-ğwrıp zañı turalı. Şıñjan qoğamdıq ğılımı jurnalı. № 1. 1992 j). Äytse de, eki zertteuşiniñ dereginde hronologiyalıq säykessizdik bolğanmen, Abaq Kerey taypası Buırşınnıñ Wştasında alqalı jiındı ötkizgeni anıq.

Qazaq qoğamındağı el basqaru isinde bilerge ayrıqşa märtebe berilgen «Tört bi, töre zañınıñ» negizi «Jeti jarğıdan» alınğanmen, bwl zañnama Abaq Kereydiñ sol kezdegi işki ahualınan habar beretin qwndı qwjat. «Tört bi, töre zañı» qazaqtıñ ata zañdarınıñ işinde töre men qaraşanıñ arasına jarıqşaq tüsirmey, aqsüyek pen qarapayım jwrtşılıqtı «teñdik» principine jügindirgen twñğış zañnama. Sonımen birge, «Tört bi, töre zañı» köşpeli ömir qatınasın däuir talabına say rettegen zañnama boldı desek, qatelespeymiz. Öytkeni, bwl qwqıqtıq qwjatta sol kezdegi qazaq qoğamınıñ barlıq erekşelikteri qamtılğan. Bidahmet Mwqaywlınıñ aytuınşa, Abaq Kerey taypasınıñ 1949 jılı Qıtayda kommunistik tüzim ornağanğa deyin «Tört bi, töre zañına» jüginip kelgen (Bidahmet Mwqaywlı. Tört bi, töre zañı. Joğarıda körsetilgen mätin). YAğni, «Tört bi, töre zañı» — Altay qazaqtarınıñ ğasırdan astam uaqıt qoğamdıq qatınastarın rettep kelgen qwqıqtıq eskertkiş. Demek, bwl zañnamanı bağa jetpes tarihi jädiger dep bağalağanımız abzal.

Tüyin: Tarih erikkenniñ ermegi emes. Eger, tarih qoynauına qozğau salğımız kelse, «Baba tarihqa» oñ qabaqpen qarap, dwrıs meyirlene biluimiz qajet. Kögeday men onıñ wrpaqtarınıñ Cin' patşasınan güñ (knyaz') mansabın aluı jäne Abaq Kereydiñ «Tört bi, töre zañın» qabıldauı, sonday-aq, özge taypalar sekildi provinciya gubernatorına emes, tikeley Cin' patşasına protektorat jağdayında bağına otırıp «Sarı noqtanıñ atı» kelisimşartın jasauı, Abaq Kereydiñ egemendigi bar şağın ielik bolğanın körsetedi. Däl osınday şağın handıq osı kezde qazaq dalasınıñ Batıs öñirindegi Edil men Jayıq arasında Reseyge sırtın bere otırıp, «Bökey Ordası» degen atpen qwrılğandığı belgili. Ökiniştisi, «Bökey Ordasın» bwl bizdiñ handıq, bizdiñ tarihımız dep bilemiz. Biraq, «Abaq Kerey» ieligin bizdiñ handıq, bizdiñ töl tarihımız dep bağamday almay jürmiz. Äsili, «Qazaqstan tarihı» elimizdiñ bügingi şekarasımen şektelmeui tiis. Al oğan keñ arnada qaray bilu, tarihşı qauımnıñ asıl mindeti…