|  | 

Mädeniet

Etnograf Tereşenkonıñ Jäñgir hanmen kezdeskeni turalı esteligi

Jangir_khan

«Jäñgir hannıñ eki äyeli  bolğan. Birinşisi qarapayım qazaqtıñ qızı, odan tuğan Seyitkerey mwrasız qaldı. Ekinşisi Orınbor müftiiniñ qızı. Bilimdi edi. Tuğan tilinen bölek orısşa, nemisşe bilgen. Qoğamnıñ arasında jürgen. Odan altı bala düniege keldi: tört wl, eki qız.  Ülkeni Saqıpkerey äkesi qaytıs bolğannan keyin «Knyaz Şıñğıs» atana bastadı. Öytkeni ataqtı Şıñğıs hannıñ wrpağı edi. Paj korpusın (Peterburgtegi Imperatorlıq korpur) bitirgen ol 1847 jılı taqqa otırdı. Köp wzamay qaytıs boldı. Aldında leyb gvardiyalıq kazak-orıs polkiniñ korneti retinde Orınbor äskeri gubernatorınıñ qaramağına jürgen. Paj korpusında onıñ üş inisi tärbie aluda. Ülkeni Ibrayım 18-de, ortanşısı Ahmetkerey 14-te, kişisi Ğwbaylolla 13 jasta. Qızdarınıñ ülkeni Zwlqarnay Orınbor guberniyasında twrğan polkovnik Tevkelevke twrmısqa şıqqan. Kişisi Hadişa Orınborda tärbielenude (1851 jıldıñ qazan ayındağı mälimet boyınşa). Eki qızdıñ da nemis wltınan qarauşıları bolğan.

Olardıñ äkesi bilimdi bolğan edi. Twrmısı da qalalıqqa tän. Üyiniñ işinde Peterbordan arnayı aldırğan orındıqtar men divandar, otbasılıq suretteri men kartinalar, jer şarınıñ globusı men aspandağı planetalardıñ qozğalısın körsetetin karta siyaqtı köptegen zattar bar. Qazaqtardı qabıldauğa arnalğan arnayı bölme de qızıqtı. Olarmen birge jep-işu üşin jerge kilem töselgen. Är ortağa say bola bilgen: qarapayım halıqqa teñ söylesip, ğalımdarmen ğalımşa swhbattasqan. Onıñ pikirleri men äñgimelerin barlığı rahattana tıñdağan. Jäñgir zertteumen de aynalısqan. Onıñ bilimi men kömegin üşin Qazan universiteti öziniñ «qwrmetti müşesi» degen ataq bergen. Bwl ataqqa erekşe maqtanıp, berilgen patenti qonaq bölmedegi altın jiektemege (ramka) salıp ilip qoyğan.

Ol qaru-jaraqtı jinaudı wnatqan. Arnayı bölmesinde altın men kümis tastarmen qaptalğan tapanşa, qılış, mıltıq, narkesken, aldaspan, aybaltanıñ tür-türi jinalğan. İşinde Anna, Elizaveta, Ekaterina patşayımdardıñ, Pavel men Aleksandr imperatorlardıñ sıylıqtarı da bar.

Marqwm han mağan özi köptegen sirek zattardıñ iesi ekenin maqtanıp aytqan. Degenmen qaru-jaraqtan özgeni körmedim. Ol orıs şığarmaların oqıp, arnayı «Soltüstik arası» jäne «Oquğa arnalğan kitaphana» baspalarına ayırıqşa qwrmetpen qarağan. Bwlar jayında qwrmetpen aytıp, baspagerlerdi sıylaytının aytıp ötken.

Bizdiñ äskerdiñ Hiuağa jorığındağı Jäñgirdiñ jasağan kömegi üşin, oğan general-mayor şenin tağıp, medal'men marapattaldı. Bwl uaqıtta özine jarasatın äskeri mundirde jüretin. Tür sipatı ädemi, wzın qara saqalı bolğan. Sipatına tipti qızdar da qızığatın. Minezi jwmsaq, jüregi aşıq edi. Qazaqtardıñ äli künge deyin joqtaydı. Ol 1845 jılı, qatelespesem 45 jasında qaytıs boldı. Ziratına barğanmın. Qazaqtar jinalıp özi men otbası jerlergen orının qorşap, janına tal egip qoyğan…»

A. Tereşenko
«Däşti Qıpşaq jäne İşi qırğız-qaysaq ordası» 1853 jıl
audarğan Rüstem Nürken
Namys.kz

Related Articles

  • Qazirgi zañnama ayasında memlekettik tildi qalay damıtuğa boladı?

    Qazirgi zañnama ayasında memlekettik tildi qalay damıtuğa boladı?

    Zhalgas Yertay         Qazaqstan biligi memlekettik tildi damıtu üşin qatañ şeşimderge barğısı kelmeydi deyik. Biraq qazirgi zañnama ayasında memlekettik tildi qalay damıtuğa boladı? Sonı oylanıp köreyik. Qazaq tilin damıtu jayın aytqan kezde Qazaqstan biligi qoğamdı ekige böledi. Biri – tildi damıtudıñ radikal şeşimderin wstanadı, ekinşi jağı – qazirgi status-kvonı saqtağısı keledi, yağni eşteñe özgertpey-aq qoyayıq deydi. Biraq eki joldı da tañdamay, ortasımen jürudi wsınıp körsek qaytedi!? Batıl qadamdarğa barayıq, biraq ol radikal jol bolmasın. Qazaq tilin küşpen emes, ortanı damıtu arqılı küşeytsek boladı. YAğni adamdar tildi üyrenip äure bolmay-aq, halıq jay ğana qazaq tili ayasında ömir sürudi üyrensin. Negizgi oy osı. Biz osı uaqıtqa deyin adamdar ortanı

  • Eldes Orda, tarihşı: «Türkistan» atauın qoldanu – aymaqtağı jwmsaq küş poziciyasın nığaytu täsili

    Eldes Orda, tarihşı: «Türkistan» atauın qoldanu – aymaqtağı jwmsaq küş poziciyasın nığaytu täsili

    Foto aşıq derekközderden alında Ötken aptada Türkiyanıñ wlttıq bilim ministrligi mektep bağdarlamasına «Türkistan» degen termindi engizgen edi. Şetel basılımdarınıñ jazuınşa, bwl atau endi «Ortalıq Aziya» wğımınıñ ornına qoldanılmaq. Bilim ministri YUsuf Tekin jaña atau türki äleminiñ birligin qamtamasız etuge bağıttalğanın aytadı. Onıñ sözinşe, ükimet oqu bağdarlamasınan imperiyalıq mağınası bar geografiyalıq ataulardı alıp tastamaqşı. Eñ qızığı, «Türkistan» aumağına Qazaqstannan bölek, Qırğızstan, Özbekstan, Türkimenstan men Täjikstan jatadı eken. Sonday-aq keybir basılımdar bwl terminniñ Qıtaydıñ batısında ornalasqan Şıñjan ölkesine qatısı barın da atap ötti.  Keybir ğalımdar «Ortalıq Aziya» termini kolonializmnen qalğanın jii atap jür. HH ğasırdağı älemdik akademiyalıq ğılımdı sol kezdegi iri imperiyalar qalıptastırğandıqtan, büginde mwnday terminder men ataular halıq sanasına äbden siñip

  • «Alğaşqı kitap» derekti beynefil'mi

    «Alğaşqı kitap» derekti beynefil'mi

    Qazaqstan Respublikası Mädeniet jäne aqparat ministrliginiñ Mädeniet komitetine qarastı Wlttıq kinonı qoldau memlekettik ortalığınıñ tapsırısımen «JBF company» kompaniyası Semey qalasında, Şıñğıstau öñirinde, Almatı oblısınıñ Jambıl audanında  «Alğaşqı kitap» attı derekti beynefil'm tüsirude. Derekti fil'm Abaydıñ 1909 jılı Sankt Peterburgtegi Il'ya Boraganskiy baspasında basılğan alğaşqı şığarmalar jinağınıñ jarıq köruine arnaladı. Wlı Abay mwrasınıñ qağaz betine tañbalanu tarihın bayandaydı. Qazirgi adamdar bwrınğı uaqıttıñ, Abay zamanınıñ naqtı, derekti beynesin, sol kezdegi adamdardıñ älpetin, kiim ülgisin köz aldarına elestetui qiın. Köpşiliktiñ ol uaqıt turalı tüsinigi teatr men kinofil'mderdegi butaforlıq kiimder men zattar arqılı qalıptasqan. Alayda Abay uaqıtındağı qazaq tirşiligi, qazaqtardıñ bet-älpeti, kiim kiisi, üy – jayı, bwyımdarı tañbalanğan mıñdağan fotosuretter saqtalğan. Bwlar Resey, Türkiya, Wlıbritaniya

  • JALBIRWLI QOYBAS JAYINDAĞI KÜMÄNDİ KÖÑİRSİK ÄÑGİMELER

    JALBIRWLI QOYBAS JAYINDAĞI KÜMÄNDİ KÖÑİRSİK ÄÑGİMELER

                          1. AMANDIQ KÖMEKOVTİÑ AYTIP JÜRGENİ – AYĞAQSIZ BOS SÖZDER        Qazaqstannıñ batıs aymağında ğwmır keşken önerpazdıñ biri – Jalbırwlı Qojantay  jaylı soñğı kezde qisını kelispeytin neşe türli äñgimeler örip jür. Mwnıñ basında twrğandardıñ biri – Amandıq Kömekov. Bwrında da onıñ, basqa da kisilerdiñ eldi adastıratın negizsiz sözderine baylanıstı naqtı dälelder keltirip, «Qwlan qwdıqqa qwlasa, qwrbaqa qwlağında oynaydı» degen ataumen tüzgen sın maqalamızdı respublikalıq «Türkistan» gazeti (28.09. 2023 jıl) arqılı jwrt nazarğa wsınğanbız-dı. Äleumettik jelide Azamat Bitan esimdi blogerdiñ juırda jariyalağan video-tüsiriliminde A. Kömekov öziniñ sol bayağı «äläuläyine» qayta basıptı. Sözin ıqşamdap bereyik, bılay deydi ol: «1934 älde 1936 jılı (?) Mäskeude ötkiziletin

  • ŞOQAN UÄLIHANWLI DEGEN EKEN..

    ŞOQAN UÄLIHANWLI DEGEN EKEN..

    El auzında qazaq oqımıstıları ayttı degen sözder az emes. Belgili ğalım, etnograf A. Seydimbek qwrastırğan tarihi twlğa, asqan oqımıstı Şoqan babamızdıñ tapqır sözderin nazarlarıñızğa wsınamız. * * * Ombığa oquğa jürer aldında bala Şoqan äkesiniñ el işi mäselesin şeşudegi keybir öktem, ojar qılıqtarına köñili tolmay, «oquğa barmaymın» dep qiğılıq salsa kerek. Tipten könbey bara jatqan balasın qatal Şıñğıs järdemşi jigitterine baylatıp almaqqa ıñğaylanıp: «Şıqpasa köterip äkeliñder, arbağa tañıp alamız!» − deydi. Sonda därmeni tausılğan Şoqan äkesine: «Baylatpa! Abılay twqımınan baylanğandar men aydalğandar jeterlik bolğan!» − dep til qatadı. Bala da bolsa aqiqat sözdi aytıp twrğan balasınan tosılğan äke dereu Şoqandı bosattırıp jiberedi. * * * Peterburgte Sırtqı İster ministrliginiñ bir

Pikir qaldıru

Elektorndı poştañız sırtqa jariyalanbaydı. Belgi qoyılğan öristi toltıru mindetti *

Atı-jöni *

Email *

Saytı

Kerey.kz/Kerey.kz

Biz turalı:

Tel: +7 7071039161
Email: kerey.qazaq@gmail.com

Kerey.kz tiñ bwrınğı nwsqasın http://old.kerey.kz ten oqi alasızdar!

KEREY.KZ

Sayt materialdarın paydalanğanda derekközge silteme körsetu mindetti. Avtorlar pikiri men redakciya közqarası säykes kele bermeui mümkin. Jarnama men habarlandırulardıñ mazmwnına jarnama beruşi jauaptı.

Sayt sanağı: