15-mausım tañerteñ. Wyasınan qwlaqtanıp şıqqan kün äp-sätte Qobdanıñ teriskeyindegi tau-dalanı nwrğa bölep, «bügingi tamaşa qayda?» degendey aspan äleminen kümis kirpikterin qadap twra qaldı.

Moñğoliyanıñ Qobda aymağında mölşermen 3 mıñday qazaq qonıstanğan. Olardıñ deni mal şaruaşılğımen şwğıldanadı. Ädette olardıñ bwnday wlttıq dästürli qimılğa qatınasatın orayı öte az eken. Sondıqtan Qobda aymağı «Altay şıñı» sayahat firması jerlik orındağı qazaq-mwñğol azamattardıñ talabına say bwl jolğı sablurındı Bwlğın audanında ötkizudi josparlaptı. «Toy dese qu bas domalaydı» degen osı-au. Tañerteñ sağat segizden bastap tws-twstan tasqın suday ağılğan halıq ta esep joq. Attılı-jayau, tüyege mingeskeni, zamanaui kölikke otırğanı bar, bäyge töbeniñ mañayın eki-üş sağattıñ işinde qara qwrım adam teñizine aynaldırdı. Wlanbatır uaqıtı tüski sağat 12:00-de sablurın saltanatı bastaldı.
Atalğan şaranıñ mañız-maqsatı jaylı Qobda aymağı «Altay şıñı» sayahat firmasınıñ direktorı Bekbolat Bwğıbaywlı bılay dedi: «Bwl retki salburın saltanatı osı Qobda aymağında twñğış ret ötkizilip otır. Mwndağı maqsat Qobda öñirindegi qazaq bauırlastarğa ata dästürdiñ nağız beynesin körsetip, olardıñ wlt dästürin wlıqtauğa degen tanımın joğarlatu. Sonday-aq Bwlğın audanınıñ wlı körşi Qıtay elimen şekaralastığın paydalanıp, sayahatşılar tartıp, eki eldiñ mädeniet, sauda-sattıq qarım-qatınasın jebeu. Bwdan keyin täjiribe-sabaqtardı qortındılap, sayahatşılardı köptep tartatın qızıqtı da mağınalı şaralardı ötkizemiz».

Eki memlekettegi sayahat taraularınıñ qısqaşa tanıstıruı aqırlasqan soñ bürkitşiler twrğığa şığıp, bürkitterin kezekpen qolğa qondıru, şırğağa şaqıru, qoyan men qarsaqqa, tülkige salu sındı dağdılı qimıldar boyınşa körermenderge oyın körsetti. Soñında aldın ala dayındalğan dala tağısı qasqırğa bürtkit qoya beretin sät jetip, at şaptırım jazıq adamnıñ ayğay-şuına tolıp ketti. Qağuşı jigit tärtip boyınşa dayındalğan qasqırdıñ ayağın şeşip, auzındağı twmıldırıqtı sıpırıp aldı da, köz ilespes tezdikpen at üstinen şauıp kelip jerge qaray laqtıra salıp, özi atın tebinip ıtqi jöneldi . Qalıñ adamnıñ ayğayı men bürkitterdiñ piştäktağan dauısı dala tağısınıñ da zäresin wşırğanday ädettegi böri bülkeginen ilezde aynıp, bezektep qaşa jöneldi. Sol aq eken, twrğı jaqtan qanatın jayıp, tegeurinin aşqan bir aq iıq onı wzatpay bir tegeurinimen azuın, bir tegeurinimen keude twsın ala basıp qaldı. Qalıñ ayğay qayta köterildi de, aşulı bürkitti qasqırdan araşalap aluğa qwsbegi men qağuşı da twra jügirdi. Bwl Bayan-Ölgiy aymağınan kelgen Nasihat attı qwsbeginiñ ana jasına tolğan qıranı eken.

Bayan-Ölgiy aymağı Saqsay swmınınan kelgen, biıl jetpis altı jastağı Emen Mülkeywlı: «Biıl jetpistiñ altauındamın. Bürkit wstap añğa şıqqanıma qırıq jıldan astı. İlgerindi-keyindi 17 bürkit wstap, qolğa üyretip qızığın kördim. Ölkemizde är jılı qırkwyek-qazan ayında eki ret sayatşılıq merekesi boladı. Bwğan jalpı memleketimiz ben aymaqtağı atqa miner elbasıları erekşe qoldau körsetti. On neşe şäkirt tärbielep, el işi-sırtındağı sayatşılıq merekesine qatıstırıp kelemin» deydi .
Äygili ğalım Älkey Marğwlannıñ «Jırtqış qwstar» attı ğılımi eñbeginde qıran bürkit 100-150 jasqa deyin ٴömir süretindigin el auzındağı derekter men zertteuler arqılı däleldeydi. Qazaq qwsbegileri qıran bürkittiñ balapanın wyadan alu, ٴtüzden tor, qaqpan, au arqılı wstap alu sındı ädister arqılı qolğa köndirip, añğa saladı. Biraq, tumısınan jaratılıstağı barlıq hayuanattar men ösimdikterge zyan saludı olarğa jasalğan qiyanat dep biletin qazaq balası, qolğa baptap añğa salğan bürkitin on jıldan asırıp wstamağan. YAğni, bürkittiñ jası ana bürkit jasına tolıp wya basatın, balapan wşıratın, wrpaq qaldıratın mezgili tolğanda onıñ ayaq bauın alıp, tabiğat qwşağına qoya bergen. Moñğoliyanıñ Bayan-Ölgiy öñirindegi qazaq sayatşıları bwl dästürdi büginde jalğastırıp otır.

Bwl turalı Bayan-Ölgiy aymağınan kelgen Bekbolat Imanqwlwlı qazaq qwsbegileriniñ qıran qwstıñ tabiği qasietin wlıqtap, tabiğatqa qoya beretin dästürin bılayşa sabaqtadı: «Mına bürkitm biıl ana jasına toldı. Wyadan alğan qol balapan bürkit. Talay merekede, talay salburında köñilimdi qaldırmadı. Endi osı köktemde tolıq ana jasına şıqqan mezgilde ayaq bauın alıp, wlı tabiğatqa qoya beremin. Bwrınğı babalarımızdan qalğan josın solay. Bürkit te wrpaq qaldırıp qızıq köru kerek. El aman, jer taza bolsa, wlı abiğattan tağı bir aspan serisin qolıma üyretip, qartayğanşa qızıq körem be deymin. Tärbielep jürgen bes-altı şäkirtim de bar. Olarğa da osı dästürdi üzbey aytıp kelemin. El qıstan aman şığıp, mal şeldenip, jer kögergen twsta auıl-aymaqtı şaqırıp bir malımdı soyıp, olarğa taratıp, bir malımdı osı bürkitke berip toyğızıp, ayaq bauın alıp tüzge jiberemin» dedi.
Köpke belgili. Qıran qws baptauğa asa mwqiyattılıq pen hauip-qaterden tayınbaytın erlik te kerek. Al, qwz-qiya, ör-ıldida añnıñ izin şalıp, qiırdağını qalt jibermey, qırannıñ qırağılığına säykesu üşin arqalı at er qanatı sanaladı. Mine osınday arqalı attı tañdap minu qwsbegilik önerdiñ alğı şartı esepti. Osı retki Moñğoliya respublikası, Qobda aymağı, Bwlğın audanındağı salburın saltanatı sätinde moñğol respublkiäsı boyınşa asau üyretu bäsekesinde altın medal'men marapattalıp, bes jasında bäyge atına minip, altı jasında asau tay-qwnandı auızdıqtağan Serik Jeñisbekwlına jolığıp, asau üyretu sındı ata önerine äuestenu barısın wğısqan edik.
«Biıl 23 jastamın. 11 jasımnan bastap asau üyrettim. Bizdiñ elde asau üyretkende tumısınan jügen-qwrıq timegen şu asaudı qamalap wstağan soñ, basındağı noqta-jügendi sıpırıp alıp tastap, bir qolıñmen jalınan, endi bir qolıñ jetse qwyrığınan wstap alıp, köziñdi jwmıp täuekel dep qwyğıtasıñ. Jığılsañ jer köteredi deymiz bwnı. Keyde jığılıp bet-auız jaralanatın, qol-ayaq mertigetin jağdaylar da boladı. Degenmen bir qızığıp, soñına tüsken adam asau kezikken sayın üstine şığıp tulatqısı, üyretkisi kelip twradı. Bir jağınan asau üyretsem bir jağınan atalarıma ilesip, bürkit baptap añğa şığamın. Moñowl memleketi boyınşa asau üyretu jarısında 12 jasar şu asaudı üyretip, memlekettik ağa jüldeger boldım. Qazaqstandağı jarısta ekinşi boldım» deydi at qwlağında oynağan qazaq balasınıñ arının alıs-jaqınğa tanıtqan bayan-ölgilik qandasımız.

Demek «jüyrik at, qıran bürkit er sanatı» dep änşeyinde änge qosıp tıñdauşınıñ auızınıñ suın qwrtqanımızben, onı şın ömirde däleldep, basqağa tanıstıruda, wlttıq mädeniet baylığın sayahat abzaldılığına aynaldıruda, kiris közine beyimdeude moñğol elindegi qazaq bauırlastardıñ täjiribesi üyrenuge tatidı. Bärin ayt ta birin ayt, bizde damuğa ilesemiz dep aldımızğa qaray berip, artqa köz salıp oy qortatın, kerekke jaraytın zattıq-ruhani baylıqtı wmıtıp izin öşirip alatın albarındılıq äli bar. Sol albarındılıq köptegen wlttıq qwndılıqtardıñ qwrıp-joğaluına mwrındıq bolğanı talassız şındıq.

Altay tauınıñ teriskey betindegi wlı körşi moñğol elindegi qazaq bauırlastardıñ wlttıq qwndılıqqa degen wqıptılığı men jauapkerligi esti adamdı oylantpay qoymaydı. Olardıñ tek osı salburın merekesiniñ özine är jılı neşe mıñdağan şeteldik sayahatşı men tilşi-fotograftar, zertteuşiler keledi eken. Demek, olar bir jağınan keyingi wrpaqqa wlttıq mädenietti üyretetin oraydı igerse, endi bir jağınan şeteldik sayahatşılardı baurap, kirisin arttırıp, eki alıp bige şığadı eken. Wmıt bola bastağan qazaqı twnıq til, bayırğı kiim-keşek, saharalıq öñ-şıray barlığı osı moñğol elindegi Qobda-Bäyan-Ölgiy aymaqtarındağı bauırlastar arasınan kezigedi eken. Elimizde jasap jatqan ülkeni ağa-äpekeler men kişisi ini qarındastarğa moñğol elindegi qazaq bauırlastardıñ osı artıqşılığı turalı söz aşar bolsaq, «osızamanğı mädenietten kende qalğan. Tek at minip qws kötergendi ğana biledi» dep jaqtırmağan sıñay bayqatqanın estip te körip te jürmiz. Biraq, olardıñ älemdik örkenietke degen közqarası damığanı sonşalıq, är malşınıñ üyinde keminde eki bala şetelde oqidı. Üy bas sayın avtokolik. Osı ret Taykeşken şekarasınan ötip bara jatıp, özimizdiñ Şinjiyañ pedegogika universiteti men Medicina universitetinen qısqı kanikulğa tarap, üylerine qaytıp bara jatqan on neşe moñğol-qazaq studentterin jolıqtırdıq.

Tağı bir ayta keterligi, olar qarşadayınan bastap til üyrenuge erekşe den qoyadı. Sonday-aq, adamdar ara tildesude ülken-kişige birdey kişipeyil, ıqılastı boladı. Orta tazalığına, üy, qora-jay, as-su tazalığına ayrıqşa män beredi. Mıñ estigennen bir körgen artıq. Bwl köz körgen şındıq. Osı ret bir kündik salburın saltanatı sätindegi közben körgen jaydı, odan tuğan azğantay oy-pikirdi köp nazarına osılay wsındıq. Artıq bolsa ayıp etpey qabıl alıñızdar.
Esimbek Ramazanwlı, Qapez Şağıbanwlı

“Altay aqparat torabı”

baq.kz