15-ماۋسىم تاڭەرتەڭ. ۇياسىنان قۇلاقتانىپ شىققان كۇن ءاپ-ساتتە قوبدانىڭ تەرىسكەيىندەگى تاۋ-دالانى نۇرعا بولەپ، «بۇگىنگى تاماشا قايدا؟» دەگەندەي اسپان الەمىنەن كۇمىس كىرپىكتەرىن قاداپ تۇرا قالدى.

موڭعوليانىڭ قوبدا ايماعىندا مولشەرمەن 3 مىڭداي قازاق قونىستانعان. ولاردىڭ دەنى مال شارۋاشىلعىمەن شۇعىلدانادى. ادەتتە ولاردىڭ بۇنداي ۇلتتىق ءداستۇرلى قيمىلعا قاتىناساتىن ورايى وتە از ەكەن. سوندىقتان قوبدا ايماعى «التاي شىڭى» ساياحات فيرماسى جەرلىك ورىنداعى قازاق-مۇڭعول ازاماتتاردىڭ تالابىنا ساي بۇل جولعى سابلۋرىندى بۇلعىن اۋدانىندا وتكىزۋدى جوسپارلاپتى. «توي دەسە قۋ باس دومالايدى» دەگەن وسى-اۋ. تاڭەرتەڭ ساعات سەگىزدەن باستاپ تۇس-تۇستان تاسقىن سۋداي اعىلعان حالىق تا ەسەپ جوق. اتتىلى-جاياۋ، تۇيەگە مىنگەسكەنى، زاماناۋي كولىككە وتىرعانى بار، بايگە توبەنىڭ ماڭايىن ەكى-ءۇش ساعاتتىڭ ىشىندە قارا قۇرىم ادام تەڭىزىنە اينالدىردى. ۇلانباتىر ۋاقىتى تۇسكى ساعات 12:00-دە سابلۋرىن سالتاناتى باستالدى.
اتالعان شارانىڭ ماڭىز-ماقساتى جايلى قوبدا ايماعى «التاي شىڭى» ساياحات فيرماسىنىڭ ديرەكتورى بەكبولات بۇعىبايۇلى بىلاي دەدى: «بۇل رەتكى سالبۋرىن سالتاناتى وسى قوبدا ايماعىندا تۇڭعىش رەت وتكىزىلىپ وتىر. مۇنداعى ماقسات قوبدا وڭىرىندەگى قازاق باۋىرلاستارعا اتا ءداستۇردىڭ ناعىز بەينەسىن كورسەتىپ، ولاردىڭ ۇلت ءداستۇرىن ۇلىقتاۋعا دەگەن تانىمىن جوعارلاتۋ. سونداي-اق بۇلعىن اۋدانىنىڭ ۇلى كورشى قىتاي ەلىمەن شەكارالاستىعىن پايدالانىپ، ساياحاتشىلار تارتىپ، ەكى ەلدىڭ مادەنيەت، ساۋدا-ساتتىق قارىم-قاتىناسىن جەبەۋ. بۇدان كەيىن تاجىريبە-ساباقتاردى قورتىندىلاپ، ساياحاتشىلاردى كوپتەپ تارتاتىن قىزىقتى دا ماعىنالى شارالاردى وتكىزەمىز».

ەكى مەملەكەتتەگى ساياحات تاراۋلارىنىڭ قىسقاشا تانىستىرۋى اقىرلاسقان سوڭ بۇركىتشىلەر تۇرعىعا شىعىپ، بۇركىتتەرىن كەزەكپەن قولعا قوندىرۋ، شىرعاعا شاقىرۋ، قويان مەن قارساققا، تۇلكىگە سالۋ سىندى داعدىلى قيمىلدار بويىنشا كورەرمەندەرگە ويىن كورسەتتى. سوڭىندا الدىن الا دايىندالعان دالا تاعىسى قاسقىرعا بۇرتكىت قويا بەرەتىن ءسات جەتىپ، ات شاپتىرىم جازىق ادامنىڭ ايعاي-شۋىنا تولىپ كەتتى. قاعۋشى جىگىت ءتارتىپ بويىنشا دايىندالعان قاسقىردىڭ اياعىن شەشىپ، اۋزىنداعى تۇمىلدىرىقتى سىپىرىپ الدى دا، كوز ىلەسپەس تەزدىكپەن ات ۇستىنەن شاۋىپ كەلىپ جەرگە قاراي لاقتىرا سالىپ، ءوزى اتىن تەبىنىپ ىتقي جونەلدى . قالىڭ ادامنىڭ ايعايى مەن بۇركىتتەردىڭ پىشتاكتاعان داۋىسى دالا تاعىسىنىڭ دا زارەسىن ۇشىرعانداي ادەتتەگى ءبورى بۇلكەگىنەن ىلەزدە اينىپ، بەزەكتەپ قاشا جونەلدى. سول اق ەكەن، تۇرعى جاقتان قاناتىن جايىپ، تەگەۋرىنىن اشقان ءبىر اق يىق ونى ۇزاتپاي ءبىر تەگەۋرىنىمەن ازۋىن، ءبىر تەگەۋرىنىمەن كەۋدە تۇسىن الا باسىپ قالدى. قالىڭ ايعاي قايتا كوتەرىلدى دە، اشۋلى بۇركىتتى قاسقىردان اراشالاپ الۋعا قۇسبەگى مەن قاعۋشى دا تۇرا جۇگىردى. بۇل بايان-ولگي ايماعىنان كەلگەن ناسيحات اتتى قۇسبەگىنىڭ انا جاسىنا تولعان قىرانى ەكەن.

بايان-ولگي ايماعى ساقساي سۇمىنىنان كەلگەن، بيىل جەتپىس التى جاستاعى ەمەن مۇلكەيۇلى: «بيىل جەتپىستىڭ التاۋىندامىن. بۇركىت ۇستاپ اڭعا شىققانىما قىرىق جىلدان استى. ىلگەرىندى-كەيىندى 17 بۇركىت ۇستاپ، قولعا ۇيرەتىپ قىزىعىن كوردىم. ولكەمىزدە ءار جىلى قىركۇيەك-قازان ايىندا ەكى رەت ساياتشىلىق مەرەكەسى بولادى. بۇعان جالپى مەملەكەتىمىز بەن ايماقتاعى اتقا مىنەر ەلباسىلارى ەرەكشە قولداۋ كورسەتتى. ون نەشە شاكىرت تاربيەلەپ، ەل ءىشى-سىرتىنداعى ساياتشىلىق مەرەكەسىنە قاتىستىرىپ كەلەمىن» دەيدى .
ايگىلى عالىم الكەي مارعۇلاننىڭ «جىرتقىش قۇستار» اتتى عىلىمي ەڭبەگىندە قىران بۇركىت 100-150 جاسقا دەيىن ءٴومىر سۇرەتىندىگىن ەل اۋزىنداعى دەرەكتەر مەن زەرتتەۋلەر ارقىلى دالەلدەيدى. قازاق قۇسبەگىلەرى قىران بۇركىتتىڭ بالاپانىن ۇيادان الۋ، ٴتۇزدەن تور، قاقپان، اۋ ارقىلى ۇستاپ الۋ سىندى ادىستەر ارقىلى قولعا كوندىرىپ، اڭعا سالادى. بىراق، تۋمىسىنان جاراتىلىستاعى بارلىق حايۋاناتتار مەن وسىمدىكتەرگە زيان سالۋدى ولارعا جاسالعان قيانات دەپ بىلەتىن قازاق بالاسى، قولعا باپتاپ اڭعا سالعان بۇركىتىن ون جىلدان اسىرىپ ۇستاماعان. ياعني، بۇركىتتىڭ جاسى انا بۇركىت جاسىنا تولىپ ۇيا باساتىن، بالاپان ۇشىراتىن، ۇرپاق قالدىراتىن مەزگىلى تولعاندا ونىڭ اياق باۋىن الىپ، تابيعات قۇشاعىنا قويا بەرگەن. موڭعوليانىڭ بايان-ولگي وڭىرىندەگى قازاق ساياتشىلارى بۇل ءداستۇردى بۇگىندە جالعاستىرىپ وتىر.

بۇل تۋرالى بايان-ولگي ايماعىنان كەلگەن بەكبولات يمانقۇلۇلى قازاق قۇسبەگىلەرىنىڭ قىران قۇستىڭ تابيعي قاسيەتىن ۇلىقتاپ، تابيعاتقا قويا بەرەتىن ءداستۇرىن بىلايشا ساباقتادى: «مىنا بۇركىتم بيىل انا جاسىنا تولدى. ۇيادان العان قول بالاپان بۇركىت. تالاي مەرەكەدە، تالاي سالبۋرىندا كوڭىلىمدى قالدىرمادى. ەندى وسى كوكتەمدە تولىق انا جاسىنا شىققان مەزگىلدە اياق باۋىن الىپ، ۇلى تابيعاتقا قويا بەرەمىن. بۇرىنعى بابالارىمىزدان قالعان جوسىن سولاي. بۇركىت تە ۇرپاق قالدىرىپ قىزىق كورۋ كەرەك. ەل امان، جەر تازا بولسا، ۇلى ابيعاتتان تاعى ءبىر اسپان سەرىسىن قولىما ۇيرەتىپ، قارتايعانشا قىزىق كورەم بە دەيمىن. تاربيەلەپ جۇرگەن بەس-التى شاكىرتىم دە بار. ولارعا دا وسى ءداستۇردى ۇزبەي ايتىپ كەلەمىن. ەل قىستان امان شىعىپ، مال شەلدەنىپ، جەر كوگەرگەن تۇستا اۋىل-ايماقتى شاقىرىپ ءبىر مالىمدى سويىپ، ولارعا تاراتىپ، ءبىر مالىمدى وسى بۇركىتكە بەرىپ تويعىزىپ، اياق باۋىن الىپ تۇزگە جىبەرەمىن» دەدى.
كوپكە بەلگىلى. قىران قۇس باپتاۋعا اسا مۇقياتتىلىق پەن ءحاۋىپ-قاتەردەن تايىنبايتىن ەرلىك تە كەرەك. ال، قۇز-قيا، ءور-ىلديدا اڭنىڭ ءىزىن شالىپ، قيىرداعىنى قالت جىبەرمەي، قىراننىڭ قىراعىلىعىنا سايكەسۋ ءۇشىن ارقالى ات ەر قاناتى سانالادى. مىنە وسىنداي ارقالى اتتى تاڭداپ ءمىنۋ قۇسبەگىلىك ونەردىڭ العى شارتى ەسەپتى. وسى رەتكى موڭعوليا رەسپۋبليكاسى، قوبدا ايماعى، بۇلعىن اۋدانىنداعى سالبۋرىن سالتاناتى ساتىندە موڭعول رەسپۋبلكياسى بويىنشا اساۋ ۇيرەتۋ باسەكەسىندە التىن مەدالمەن ماراپاتتالىپ، بەس جاسىندا بايگە اتىنا ءمىنىپ، التى جاسىندا اساۋ تاي-قۇناندى اۋىزدىقتاعان سەرىك جەڭىسبەكۇلىنا جولىعىپ، اساۋ ۇيرەتۋ سىندى اتا ونەرىنە اۋەستەنۋ بارىسىن ۇعىسقان ەدىك.
«بيىل 23 جاستامىن. 11 جاسىمنان باستاپ اساۋ ۇيرەتتىم. ءبىزدىڭ ەلدە اساۋ ۇيرەتكەندە تۋمىسىنان جۇگەن-قۇرىق تيمەگەن شۋ اساۋدى قامالاپ ۇستاعان سوڭ، باسىنداعى نوقتا-جۇگەندى سىپىرىپ الىپ تاستاپ، ءبىر قولىڭمەن جالىنان، ەندى ءبىر قولىڭ جەتسە قۇيرىعىنان ۇستاپ الىپ، كوزىڭدى جۇمىپ تاۋەكەل دەپ قۇيعىتاسىڭ. جىعىلساڭ جەر كوتەرەدى دەيمىز بۇنى. كەيدە جىعىلىپ بەت-اۋىز جارالاناتىن، قول-اياق مەرتىگەتىن جاعدايلار دا بولادى. دەگەنمەن ءبىر قىزىعىپ، سوڭىنا تۇسكەن ادام اساۋ كەزىككەن سايىن ۇستىنە شىعىپ تۋلاتقىسى، ۇيرەتكىسى كەلىپ تۇرادى. ءبىر جاعىنان اساۋ ۇيرەتسەم ءبىر جاعىنان اتالارىما ىلەسىپ، بۇركىت باپتاپ اڭعا شىعامىن. موڭوۇل مەملەكەتى بويىنشا اساۋ ۇيرەتۋ جارىسىندا 12 جاسار شۋ اساۋدى ۇيرەتىپ، مەملەكەتتىك اعا جۇلدەگەر بولدىم. قازاقستانداعى جارىستا ەكىنشى بولدىم» دەيدى ات قۇلاعىندا ويناعان قازاق بالاسىنىڭ ارىنىن الىس-جاقىنعا تانىتقان بايان-ولگيلىك قانداسىمىز.

دەمەك «جۇيرىك ات، قىران بۇركىت ەر ساناتى» دەپ انشەيىندە انگە قوسىپ تىڭداۋشىنىڭ اۋىزىنىڭ سۋىن قۇرتقانىمىزبەن، ونى شىن ومىردە دالەلدەپ، باسقاعا تانىستىرۋدا، ۇلتتىق مادەنيەت بايلىعىن ساياحات ابزالدىلىعىنا اينالدىرۋدا، كىرىس كوزىنە بەيىمدەۋدە موڭعول ەلىندەگى قازاق باۋىرلاستاردىڭ تاجىريبەسى ۇيرەنۋگە تاتيدى. ءبارىن ايت تا ءبىرىن ايت، بىزدە دامۋعا ىلەسەمىز دەپ الدىمىزعا قاراي بەرىپ، ارتقا كوز سالىپ وي قورتاتىن، كەرەككە جارايتىن زاتتىق-رۋحاني بايلىقتى ۇمىتىپ ءىزىن ءوشىرىپ الاتىن البارىندىلىق ءالى بار. سول البارىندىلىق كوپتەگەن ۇلتتىق قۇندىلىقتاردىڭ قۇرىپ-جوعالۋىنا مۇرىندىق بولعانى تالاسسىز شىندىق.

التاي تاۋىنىڭ تەرىسكەي بەتىندەگى ۇلى كورشى موڭعول ەلىندەگى قازاق باۋىرلاستاردىڭ ۇلتتىق قۇندىلىققا دەگەن ۇقىپتىلىعى مەن جاۋاپكەرلىگى ەستى ادامدى ويلانتپاي قويمايدى. ولاردىڭ تەك وسى سالبۋرىن مەرەكەسىنىڭ وزىنە ءار جىلى نەشە مىڭداعان شەتەلدىك ساياحاتشى مەن ءتىلشى-فوتوگرافتار، زەرتتەۋشىلەر كەلەدى ەكەن. دەمەك، ولار ءبىر جاعىنان كەيىنگى ۇرپاققا ۇلتتىق مادەنيەتتى ۇيرەتەتىن ورايدى يگەرسە، ەندى ءبىر جاعىنان شەتەلدىك ساياحاتشىلاردى باۋراپ، كىرىسىن ارتتىرىپ، ەكى الىپ بيگە شىعادى ەكەن. ۇمىت بولا باستاعان قازاقى تۇنىق ءتىل، بايىرعى كيىم-كەشەك، ساحارالىق ءوڭ-شىراي بارلىعى وسى موڭعول ەلىندەگى قوبدا-ءبايان-ولگي ايماقتارىنداعى باۋىرلاستار اراسىنان كەزىگەدى ەكەن. ەلىمىزدە جاساپ جاتقان ۇلكەنى اعا-اپەكەلەر مەن كىشىسى ءىنى قارىنداستارعا موڭعول ەلىندەگى قازاق باۋىرلاستاردىڭ وسى ارتىقشىلىعى تۋرالى ءسوز اشار بولساق، «وسىزامانعى مادەنيەتتەن كەندە قالعان. تەك ات ءمىنىپ قۇس كوتەرگەندى عانا بىلەدى» دەپ جاقتىرماعان سىڭاي بايقاتقانىن ەستىپ تە كورىپ تە ءجۇرمىز. بىراق، ولاردىڭ الەمدىك وركەنيەتكە دەگەن كوزقاراسى دامىعانى سونشالىق، ءار مالشىنىڭ ۇيىندە كەمىندە ەكى بالا شەتەلدە وقيدى. ءۇي باس سايىن اۆتوكولىك. وسى رەت تايكەشكەن شەكاراسىنان ءوتىپ بارا جاتىپ، ءوزىمىزدىڭ شينجياڭ پەدەگوگيكا ۋنيۆەرسيتەتى مەن مەديتسينا ۋنيۆەرسيتەتىنەن قىسقى كانيكۋلعا تاراپ، ۇيلەرىنە قايتىپ بارا جاتقان ون نەشە موڭعول-قازاق ستۋدەنتتەرىن جولىقتىردىق.

تاعى ءبىر ايتا كەتەرلىگى، ولار قارشادايىنان باستاپ ءتىل ۇيرەنۋگە ەرەكشە دەن قويادى. سونداي-اق، ادامدار ارا تىلدەسۋدە ۇلكەن-كىشىگە بىردەي كىشىپەيىل، ىقىلاستى بولادى. ورتا تازالىعىنا، ءۇي، قورا-جاي، اس-سۋ تازالىعىنا ايرىقشا ءمان بەرەدى. مىڭ ەستىگەننەن ءبىر كورگەن ارتىق. بۇل كوز كورگەن شىندىق. وسى رەت ءبىر كۇندىك سالبۋرىن سالتاناتى ساتىندەگى كوزبەن كورگەن جايدى، ودان تۋعان ازعانتاي وي-پىكىردى كوپ نازارىنا وسىلاي ۇسىندىق. ارتىق بولسا ايىپ ەتپەي قابىل الىڭىزدار.
ەسىمبەك رامازانۇلى، قاپەز شاعىبانۇلى

“التاي اقپارات تورابى”

baq.kz