IV ğasır boyı halıq auız ädebietinde jii eske alınıp, tarihi dau tuğızıp kelgen bwl problemağa tarihşılar tek bir jaqtı ğana pikir wstanıp keledi. Esim hannıñ Qatağan wlısına jasağan şabuılın Twrsın hannıñ satqındığımen aqtap alğısı keletindigi mälim.

Al, endi ötkenge bir sät zer sala otırsaq, ortağasırlıq tarihşılar Hafiz Tınış, Äbilğazı Bahadürlerdiñ eñbekterinde Twrsın hannıñ taqqa Esimnen bwrın kelip, el arasında ülken abıroyğa ie bolğandığın bayqar edik. Sonda, Esim han taqqa qalay otırdı? – degen swraq sanada tuındaytını anıq. Esim turalı alğaşqı tarihi derekterdi nazarımızğa moğol jılnamaşıları wsına aladı. XV ğasırda mwsılmandıq Şığıs Türkistanda quattı «nahşbandilik» bağıttağı dini sektanıñ bolğanı mälim. Bala Esimniñ er jetken aymağı da şığıs Jetisumen baylanıstı. Özi Şığay hannıñ balası, bilikke äkesi ölip, Täuekel otırğan kezde Esim köbine Twrfan bileuşisi Äbdirahimniñ qasında jüredi. Bwl şaq quattı Moğolstannıñ ıdırap, jekelegen wlıstarğa bölinip jatqan kezi edi. Jarkentte dini sauatın aşa jürip, 1598 tuısı Täuekel hannıñ Bwharğa jasağan jorığı kezinde erekşe qolbasşılıq talantımen közge tüsip, biraz bedelge ie boladı. Osı jorıq barısında Täuekel mert bop, ayaq astınan Esim qolbasşılıq därejeden bir satı joğarılaydı. Qazaq şejiresine üñiletin bolsaq, Esimniñ bilikke kelu twsın osı jılmen baylanıstıru – aqılğa asa sıymaytın is. Nege deseñiz, tolıqqandı bilikti öz qolına alğan jağdayda Twrsın sekildi küşti Orta Aziyalıq ekinşi qazaq hanımen äskeri qaqtığısqa tüspegen bolar edi. Al, ekinşiden, Täuekeldiñ öz wrpaqtarı da bolatın. 1598-1627 jıldar aralığın Esimniñ özin han esebinde moyındamağan wlıstarmen jürgizgen küresi dep qarastırğanımız jön. Oğan bir dälel, Jarkent bileuşisi Ahmettiñ öz elşisimen saudağa baylanıstı kelisimşart jasar aldında aldımen Twrsınmen jolıqtırıp, kuäger retinde Esimdi şaqırtqanı. Bir qızığı, «Qatağan qırğınına» deyingi aralıqta jazba derekterde Esim «swltan» nemese «kişi han» lauazımdarımen atalıp keldi. Oğan dälel retinde, Äbilğazı Bahadürdiñ «Türik şejiresin» negizge tartamız. Onda äkesi Arabmwhammed öliminen soñ, bilik üşin tartısqa aralasqan 17 jasar Äbilğazınıñ auır jaraqattanıp, Mañğıstaudağı qazaqtarğa qaşıp qwtılğandığı aytıladı. Kelisimen, qazaq qolbasşısı Esimdi izdep, alğısın aytıp sälem beruge kelgeninde, Esimniñ özinen bwrın qazaqtıñ ülken hanı Twrsınğa barıp sälem berip qaytuın swrağandığı turalı bayanadaladı. Biz bwl jerden tarihta talas tudıratın eki bileuşiniñ şınayı lauazımdıq deñgeyin añğarğan bolar edik. Esim özinen ülken bileuşi dep Twrsınnıñ sarayına baruın tekten-tek aytpadı. Bwl qwbılıstı darhan minezben, ne bolmasa jası ülkendi sıylauımen şatastıruğa äbden bolmaydı. Nege deseñiz, el arasındağı bedeli jağınan Twrsın han Esimge qarağanda tanımalıraq jäne bilikke erte kelgen bileuşi edi. Äsirese, sol zamanda köp jırlanatın Noğaylı ädebietindegi altı sandı Alaş eline qazaqtıñ Üş jüzimen birge qaraqalpaq, qatağan elderi jattı. Qazaq şejiresinde Qatağannıñ özi eki jüzdi qwraytını anıq bolsa, Mahmwd Uälidiñ qatağandı eñ sanı köp qazaq taypası degeni aqiqat.

Tipti, bwl zamanda Esim men Twrsınnan da özge kişi handar esebindegi qwdiretti biler bolğandığı belgili. Mäselen, memlekettik qwrılımı bilerdiñ sotı negizinde qalıptasqan Noğaylı Ordası siyaqtı, sol elden kep Kişi Jüzge birikken 12 ata Baywlı, 6 ata Älimwlı birlestikterinde «bi» röli eleuli edi. Oğan Jiembet jıraudıñ Baywlı atınan Esimge äsker jinağandığı jäne oppoziciyalıq küş retinde öz ruımen qarsı köterilgendigi kuä.

 Sondıqtan da bwl ğasırdıñ tarihı Japoniyanıñ bilik üşin talasqan eki quattı segundıqtarı Asikaga men Tokuganıñ küresine qattı wqsas. Japon tarihında bwl uaqıtta memleketti bir ortağa biriktiru jolındağı küresti añğarar bolsaq, töl tarihımızda da sonı bayqar edik. Qalay bolğan kezde de, eki hannıñ «wlı han» därejesi üşin özara qaqtığısınıñ nätijesinde bolğan twtas «Qatağan qırğının» wlı genocid desek, tolıqtay öz bağasın bere alğan bolar edik. Qatağandardıñ («qataqin» terminimen kezdesedi) köp sandı el bolğandığı turalı tipti «moñğoldıñ qwpiya şejiresinde» de aytılıp ötedi. Bwl taypalıq birlestik Şıñğıs hannıñ XIII basındağı Otırarğa jasağan jorığı kezinde qoñırat (kunhirat), uaq(oñgut), jalayır(djadjirat), kerey, nayman (naymn), qiyat taypalarımen birge qonıs audarıp, Aral teñiziniñ soltüstigine jayğasqanı belgili. Qazaq handığı qwrılğan twsta taypalıq birlestikten ülken taypalıq konfederaciyağa, keyin Jüzdik deñgeyge köterilgenin bilemiz. Soñğı satısında Moñğol jazıqtığınan kelgen wsaq taypalardıñ bäriniñ «qatağan» attı ortaq atau qabıldap, küşeygen twsı dep qarastırğanımız jön. Sebebi, ortalığı Taşkent bolğan Aral teñiziniñ soltüstiginen Sırdariya men Ämu özenderiniñ añğarlarındağı keñ jerlerdiñ bäri qatağan hanı Twrsınğa qaradı. Twrsındı soñğı Europalıq zertteuşiler sol jergilikti Şıñğıs twqımınan şıqqan twlğa dep qarastıradı. Bwğan däyek retinde Praga tarih institutındağı ağılşın sayahatşısı Djenkinsonnıñ eñbekterin negizge aladı. Wlı Jibek jolınıñ ne sebepti toqtap qaluın anıqtau üşin Orta Aziyağa kelgen saparında eñ iri eki qalanıñ (Qaşğar qalasın «king» oyrattar boluı mümkin, Taşkentti qazaqtar) jaulap alınuına baylanıstı toqırağanın aytadı. Äsirese, Taşkent qalasında qatağan taypası turalı söz qozğaladı. Osınday tarihi alğışarttar qatağannıñ derbes handıq esebinde köteriluine tolıqqandı sayasi jağdaylar jasağanı anıq. Biz bwdan, Twrsın hannıñ kezinde qazaqtardıñ Orta Aziyadağı quattı ekonomikalıq derjavağa aynala bastağandığın köre alamız. Sebebi, reseylik arhivterde soñğı jıldarda anıqtalğan Twrsınnıñ Sibir handığımen, Qazanmen, Astrahan'men, Qırımmen, Qıtaymen, Twrfanmen, Samarqandpen, Ürimşimen, Ferğanamen sauda baylanıstarın ornatqanın köre alamız. Biraq, qanday quattı bileuşi bolğanımen, Twrsın hannıñ şığu tegi talas tudıradı. Orıs jılnamalarında ol Jalım swltannıñ balası retinde körsetilgen. Mahmwd Uäli de Twrsınnıñ ata-tegine toqtalar sätte asa eşteñe aytpaydı. Tipten, Jalımnıñ öziniñ kim ekendigin anıqtau qiın bolıp otır. Esim tek Türkistanmen şektelse, Twrsın han Taşkentte ğana emes, Biskent, Yası (Esimge deyin), keyde Sauran, Ändijan, Şahruhiyya, Sığanaq, Samarqand qalalarında tolıq qojalıq etti. Bir jağınan, Twrsınnıñ sonşalıq küşke ie boluı – Äbilqayır mwrageri Şaybanidiñ mert bolıp, bilikke Aştarhanilerdiñ (Astrahan' handığınıñ zañdı mwragerleri) keluimen de baylanıstı. Twrsın ömirge kelmey twrıp, Taşkent bileuşisi Derbistiñ Baba swltannıñ qolınan qaza tabuı, Abdolla men Baba swltannıñ arasındağı şayqasta Haqnazardıñ wtımdı sayasatı, ayaq astınan Şığaydıñ kelip, Baba swltandı öltirip, Haqnazardıñ kek ayıruı Orta Aziyadağı jağdaydıñ keleşek tağdırın anıqtap bergen bolatın. Bwl merzim Twrsın sındı bileuşige öte qolaylı edi. Ağılşın tarihşısı Endryu Petrson Twrsınğa «qazaqtıñ jaulap aluşısı», – dep bağa bergen bolatın. Esim men Twrsınnıñ qwrğan memlekettik jüyeleri müldem bir-birine wqsamaytın, biri – kapitalistik, ekinşisi – socialistik sipattağı jüyeler edi. Osınday dalalıq ülgide qwrılğan qos partiyalıq sistemanıñ Şığıs Deşti-Qıpşaqta sayasi derbestikke wmtılu jolındağı küresin azamat soğısı dep qarastıruımızğa da boladı (XIX ğasırdağı AQŞ-ta bolğan soltüstik jäne oñtüstik ştattardıñ ideologiya üşin jürgizgen azamat soğısına jaqın). Qarapayım halıqqa qan qaqsatqan soğıstardan göri däulet pen qarjınıñ kerektigin jaqsı tüsingen Twrsın han iri Orta Aziya qalaların öz uısında wstauğa tırıstı. Al, Esim bir ortalıqtandırılğan memleket qwru üşin halıqpen de qwrbandıqqa bara alatın bileuşi edi. Esim köşpenli örkeniettiñ, Twrsın moderizaciyalanğan jartılay otırıqşı, jartılay köşpeli örkeniettiñ ökili edi. Sol sebepti, de bir halıq bolğanımen, eki örkeniet arasında qaqtığıs bolmay twra almadı. Onıñ üstine qazaq handığınıñ zañdı mwrageri retinde körşi memleketter köbine Twrsındı tanıdı. Onıñ däleldik negizi Esimge qarsı Bwhar bileuşisi Imamqwli, YArkent hanı Ahmetpen, Sibir, tatar kinäzderimen sayasi äri ekonomikalıq odaq qwruında jatır. Esim öz odaqtası retinde Äbdirahimdi panalaydı. Sır boyındağı qalalar üşin bolğan Esim men Twrsın arasındağı soğıstar jaylı «Imam kuli-name» şığarmasında bayandaladı. Bwl tarihi şığarmadan biz Istıqköldik qırğızdardıñ da eki jüzdi sayasat wstanıp, birese Esim jağında soğıssa, birese Twrsınğa ötetindigin bayqaymız. Twrsınmen bitimge keluin Orta Aziyadağı biligi men bedelinen seskenuimen baylanıstırsaq boladı. Al, saudalıq arenada qırğız taypaları Twrsınğa täueldi bolğısı kelmegendikten Esimmen odaqtasadı. Qırğız ağayındımızdıñ tüsiniksiz äskeri sayasatın XIX ğasırdağı Kenesarı bastağan wlt-azattıq köterilisi kezinde de köremiz. Bwharlıq şığarmada Twrsınnıñ Esimniñ qırğızben birikken odaqtıq äskerin Sır boyında talqandağanın jazadı. Esim han öziniñ äskeri äri ekonomikalıq twrğıdan öziniñ älsiz ekendigin tüsinip, özine jaña odaqtastar izdey bastaydı. Soğan oray 1626 jılı Esim öz elşilerimen Twrsın hannıñ Taşkenttegi sarayına kelip, ımırağa kelu, beybitşilik turalı şartqa qol qoyğanı bar. Onıñ üstine Edil qalmaqtarı (torğauıttar) äskeri şatırların Irğız, Jem, Oyıl, Sağız özenderiniñ jağalarına tigip, Şekti, Şerkeş, Qarasaqal ruların oñtüstikke tıqsırıp, qazaq astanası Türkistanğa jaqınday bastağan kez edi. Bwnıñ aldın alu üşin 1627 jılı Esim äsker jinap, qalmaq äskerin tize büktiruge attanğanda, Twrsın handı tarihşılar Esimniñ astanası Türkistanğa şabuıl jasadı dep körsetedi. Bwl tarihta I Petrdiñ Varna tübindegi şayqasta jeñip twrıp, ayaq astınan Moskvağa ketip qaluı sekildi säl tüsiniksizdeu äri köleñkeli tarih twsı. Qalmaqtardı qirata jeñgen soñ, köp uaqıt oyrat şabuılınan mazası äbden ketken Kişi Jüz jäne Aral qazaqtarınıñ bir auızdan Esimdi han esebinde kötergendigi belgili. Öziniñ odaqtası retinde Esim köbinese rubasıları men bedeldi aqsaqaldardı qasına tartıp, Twrsınğa qarsı äsker jinauğa tırıstı. Twrsınnıñ şabuılın sıltaurata otırıp, sol jılı Sayram tübindegi şayqasta öz qarsılasın küyrete jeñedi. Özbek tarihşıları bwl soğıstıñ Twrsın han üşin jeñilis bop ketuin äskeriniñ wyımdaspağandığımen, azdığımen jäne kütpegen kezde bolğandığımen körsetuge tırısadı.

Oñtaylı sätti keremet paydalanğan Esim han Taşkentke saltanattı türde kirip, köp wzamay Twrsın hannıñ sengen tiregi – köp sandı Qatağan elin qıruğa köşedi.

 Resey Ğılım Akademiyası Esim hannıñ bwl äreketin köp jıldan bergi Twrsın hanğa qarsı jinalğan keri emocionaldı äserdiñ psihologiyalıq twrğıdan köp boluımen salıstıra zertteuge talpınıp keledi. Az uaqıttıñ işinde Sır özeni qan sasıp, Qatağan eli öz tañbasımen tarih sahnasınan öşedi. Qaşqan böligi Aştarhanilerdi panalap, parsılanğan bolsa, qolğa tüsip qırıludan aman qalğandarı Orta Jüzdiñ qoñırat taypasına «jetimder» rulıq bölimşesi bop enip, Wlı Jüzde «Şanışqalı» atımen ğana saqtalıp qaldı. Äsirese, qoñırat taypasınıñ Arqadan Sır boyına qonıs audaruı da «Qatağan qırğını» oqiğasınan soñ Esimniñ bwyrığımen iske asqan sayasi process bolatın. Tarihtağı «qatağan qırğını» kinäz Olegqa salıq töleuden bas tartqandığı üşin drevlyandardıñ qırılğanına qattı wqsaydı. Jeñis twğırına jetu üşin, jolına beybit halıqtıñ qanın tökken Esimniñ bwl äreketi – äskeri öner üşin jeñis bop eseptelgenimen, qazaq halqı üşin şın mäninde jeñilis edi. Qos hannıñ bilik jolındağı soğısınıñ zardabınıñ bütin elge tigeni – ökinerlik jayt. Egemendik pen twtastıq jolındağı babalarımızdıñ bilmestikpen jasağan äreketteri keleşek wrpaqtı birlik pen wyımşıldıqta boludı tärbieleydi dep oylaymın.

Oralbek ISQAQ, «ADIRNA»