Resey qazaqtı eşuaqıtta jarılqağan emes
kerey.kz
Mwnday aşılau äri küyiniştileu taqırıptı men oqırmandı jalt qaratu üşin, ne bolmasa maqalamdı ötkizbekke bola qoyıp otırğan joqpın. Arhivte köp otıramın, arhivpen köp jwmıs isteymin, endi sondağı közben körip, qolmen wstağandarımdı oqırman qauımğa wsınayın dep şeştim.
***
Qazaqtıñ wlttıq ruhın joyu – Reseydiñ otarlau sayasatınıñ birden-bir maqsatı edi. Arhiv derekterine süyensek, 1737 jılı orıstıñ Anna Ioanovna degen äyel patşasınıñ jarlığımen Sibir ölkesinde qwl saudasımen aynalısu zañdastırıldı. Bwl qwjat 1822 jılı M.Speranskiy dayındağan «Sibir qazaqtarın basqaru erejesi» şıqqannan keyin ğana öz küşin joydı. Demek, Resey qazaqtardı tauar esebinde bazarğa aparıp, zañdı türde 85 jıl qwl saudasımen aynalıstı. Bügingi tilmen aytsaq, qwl saudası biznesimen şwğıldanğan.
Mwnı keybir zertteuşiler qazaq-joñğar soğısımen baylanıstıradı. «Sol kezde twtqındar köbeyip, taqır kedeyge aynalğan qazaq otbasılarınıñ sanı arttı. Jwt kezinde bwlardı kim asırap-saqtaydı? Ajaldan aman alıp qalu üşin olardı qwl retinde satuğa tura keldi…» dep tüsindiredi. Bizdiñşe, bwl – qwl saudasımen aynalısqan orıstardı aqtap alu üşin aytılğan pikir.
Al 1755 jılı şıqqan patşa jarlığına oray basıbaylı şaruaları bar orıs qojayındarğa qwldardı satuğa nemese tauarğa ayırbastauğa, olardı şoqındıruğa qwqıq berildi. Orıs selolarınıñ jan basın qazaq qızdarın küñ esebinde satıp alu arqılı tolıqtırıp otıruğa XIX ğasırğa deyin rwqsat etildi.
Saudağa tüsken qazaqtardıñ qwnı bazar narqına baylanıstı özgerip twrdı. Mäselen, 1737 jılı 40 jastağı qazaq äyeli – 12 somğa, al 30 jastağı qazaq jigiti äyelimen birge 1 at, 1 qwlın jäne 16 somğa satılğan. 1748 jılı Äulie Petr qorğanındağı 25 jastağı bwharlıq äyel qwlındı bie men şwğadan tigilgen şekpenge ayırbastalğan. 16 jastağı bwharlıq bozbala 12 somğa, 20 jastağı qazaq jigiti 15 somğa satılğan.
Sol kezde qara maldıñ eki pwt eti – 80 tiın, al attıñ qwnı 91,5 tiın bolğanın esepke alsaq, qwl saudası kädimgidey tiimdi käsip bolğanğa wqsaydı (Biz bwl jerde zertteuşi V.Çernikovtıñ deregin keltirip otırmız – A.K.).
Eger bodan halıqtıñ azamatın qwl esebinde satıp, zañdı türde biznes közine aynaldıruğa rwqsat berilse, bwğan sayasi-qwqıqtıq twrğıdan qanday bağa beruge bolar edi? Mäseleniñ osı jağı kimdi bolsa de beytarap qaldırmaydı dep oylaymız. Äsirese, ğalımdardı.
Özderiniñ qazaq mektebin aşudağı maqsatın patşa ökimeti endigi bir derekte bılay dep tüsindiredi: «…qazaq mektebin aşudağı maqsatımız – ordalıqtarğa jastayınan orıs tili men grammatikasın nasihattap, ädet-ğwrpımızdı boyına siñiru arqılı olardı özderiniñ twrmıs-saltınan bezdiru, sırt aynaldıru. Qazaq mektebindegi oqu olardıñ aqıl-oyın asqaqtatu üşin emes, tek osı maqsatqa bağıttaluı tiis». Orıs ğalımı, graf Suhotelen' «qazaqtar Resey üşin astığımız ben matamızdı twtınuşı jäne şikizat öndiretin köşpeli halıq esebinde paydalı. Olardı jartılay jabayı (poludikom) jağdayda wstauımız qajet» deydi.
«Ana tilimizdi, jalpı ruhani düniemizdi, wlttıq qwndılıqtarımızdı körkeyteyik, örkendeteyik degen igilikti is-äreketimiz, ınta-ıqılasımız nelikten ılği tığırıqqa tireledi, qarsılıqqa wşıraydı?» degen swraqtar tuındağan kezde, meniñ oyıma ılği da patşa zamanında jasalğan osınday qastandıqtar, onıñ qanjosa izderi orala beredi…
***
Patşalıq Resey osılay eken, al endi Reseydiñ bol'şevikteri, yağni jaña ökimet, Keñes ökimeti qazaqqa, onıñ qwqına qalay qaradı? Bwrınğısınşa. Tipti bwlar tek qazaqtı ğana emes, jalpı adam öltirudi, adamnıñ közin joyudı mülde «oñaylatıp» jiberdi.
Mäselen, jappay jazalau nauqanı Leninniñ közi tirisinde-aq qolğa alındı. Jaña ökimet öziniñ qızmetin halıqtı qorqıtıp-ürkituden bastadı. 1918 jıldıñ 21 aqpandağı RSFSR Sovnarkomınıñ «Socialistik otanımızğa qauip töndi!» degen dekretine say VÇK organdarına kontrrevolyuciyalıq, qızmettik jäne basqa da jalpıqılmıstıq oqiğalardı sottan tıs qarauğa, ayıpkerdi qılmıs jasağan jerinde atıp tastauğa qwqıq berildi. Partiya kösemi V.Leninge, Petrograd ÇK-siniñ bastığı M.Urickiyge qastandıq jasaluına baylanıstı RSFSR Sovnarkomı 1918 jıldıñ 5 qırküyeginde «qızıl terrordı» bastap ta jiberdi.
Sayasi qarsılastarın jeñip şığu üşin äueli Lenin, sodan soñ Stalin özderiniñ töñiregindegilermen sonau 1881 jılı, yağni İİİ Aleksandrdıñ kezinde-aq jay sottıñ ornına «şapşañ sottardı» iske qosıp, mwnı «erekşe keñes» dep atağan-dı. Stalin bwl ädisti ömir boyı basşılıqqa aldı. Ol osınday qwzırlı mekemeni, yaki «şapşañ sottau», «şwğıl da ädil jazalau» sotın qwrdı. Bwl qwrılım kösem ölgenge deyin (1953 jılğa deyin) jwmıs istep twrdı.
S.M.Kirovtıñ qazasınan keyin, yağni 1934 jılı VCIK qılmıstıq kodekske özgertuler engizdi. Osı qwjat boyınşa: 1) isti qarau 10 künnen aspauı kerek; 2) ayıptau qorıtındısı ayıpkerge sot bolardan 1-aq kün bwrın beriledi; 3) iske advokat qatıstırılmaydı; 4)ayıpkerden nemese onıñ atınan keşirim swrağandardıñ ötinişteri qabıldanbaydı; 5) atu jazası qolma-qol orındaluı tiis.
Mwnıñ soñı tağı da soyqan zwlmatqa, ekinşi ülken terrorğa wlastı. Bwğan 1937 jılğı partiyanıñ aqpan-naurız plenumında Stalinniñ özi dem berdi. 1937 jıldıñ mausım ayında OK-niñ plenumında Ejov söyledi. Ol: «kontrrevolyuciyalıq astırtın wyım bar, elimiz jaña azamat soğısınıñ qarsañında twr, mine, onı Iosif Vissarionoviç Stalinniñ dana basşılığımen memleket qauipsizdigi organdarı ğana toqtata aladı», – dedi. 1937 jıldıñ şilde ayında barlıq partiya komitetteri men NKVD organdarı Stalin, Ejov jäne Vışinskiy qol qoyğan, bwrınğı dwşpan taptardıñ, kulaktar men belsendi antikeñestik elementterdiñ jäne jalpı qılmıskerlerdiñ qwyırşıqtarın keñ kölemde joyu turalı nwsqau aldı.
Sodan keyin Ejov №00447 bwy rığına qol qoyıp, 1937 jıldıñ 5 tamızınan bastap bwl operaciya tört ay boyı üzdiksiz jürgizildi. Barlıq ölkeler men oblıstarğa qanşa adamdı twtqındau turalı tapsırma berildi. Olar eki kategoriyağa bölindi: 1-toptağılar – qolma-qol atıldı. 2-toptağılar 8-10 jılğa sottalıp, lager'lerge jiberildi. Osı merzim işinde 268 950 adam repressiyağa wşırap, onıñ 75 950-i birden oqqa wştı. Alayda, bwl körsetkiş azdau bolıp körindi bilem, jergilikti jerlerden «üsteme jospar» qabıldana bastadı. Etke mal ötkizgen siyaqtı. Elevatorğa astıq ötkizgen sekildi. Mäselen, BKP(b) Ortalıq komiteti 1937 jıldıñ 3 jeltoqsanında Qazaqstan K(b)P Ortalıq komitetiniñ repressiyağa wşırauğa tiisti adamdardıñ sanın 1-kategoriya boyınşa – 600 adamğa («qazaqqa» dep wğıñız), al 2-kategoriya boyınşa – 1000 adamğa wlğaytu jönindegi wsınısın bekitken. Wsınıstı kim jasağan? Qazaqstannıñ qazaq emes basşıları. «Bälkim, «jospardı artığımen orındañız!» dep olarğa tapsırmanı Kreml'diñ özi berui de mümkin.
İle-şala KSRO prokurorı Vışinskiy elimizdiñ barlıq prokurorlarına şifrlanğan jedelhat jiberdi: «1937 jıldıñ 30 şildesindegi Ejovtıñ №00447 bwyrığın orındau üşin is jürgizu erejelerin saqtau, twtqındau üşin aldın ala sankciya alu qajet emes», – dep atap körsetildi. Onsız da oñıp twrmağan hal-ahual odan sayın uşığa tüsti. Qazaq ziyalıları birinen soñ biri wstalıp jattı. 1937 jıldıñ 2 şildesinde Qazmwqan Kületov, tamızdıñ 3-i men 17-si aralığında Temirbek Jürgenov, Mwqaş Orımbaev, İliyas Jansügirov, 24 qırküyekte Seyitqali Meñdeşev, Säken Seyfullin, 10 qazanda Ramazan Qwrmanğaliev jäne t.b. abaqtığa qamaldı. NKVD bwlardıñ «bäri trockiyşilermen, oñşıldarmen sıbaylas jandar», – dep tüsinik berdi. 1937-38 jıldarı qazaqtıñ nebir jaysañdarı men marqasqaları, wlttıñ süt betine şığar qaymaqtarı, «qazaqtıñ aqıl-oyı» dep esepteletin iri azamattarı osı zañmen sottalıp, osı zañmen joyıldı.
***
Osı rette endi eriksiz HIII-XIX ğasırlardağı Ispaniyadağı inkviziciya, yağni arnayı dini sot oyğa oraladı. Ädepsiz minez körsetken küdikti adamdardıñ, katolik dinine qarsı kisi dep tanılğandardıñ isin arnayı tribunal qaradı.Sot asa qwpiya jağdayda jürgizildi jäne sot qorğauşısız ötti. Sottau üşin pälendey dälel izdeudiñ qajeti joq boldı, öytkeni bireu «kördim», «bayqap qaldım», «sezdim», «pälenşeden estidim» degen siyaqtı sandıraqtap birdeñe aytsa, bitti, sotqa negiz tabıldı dep sanay beriñiz. Al sottıñ maqsatınıñ özi – küdiktini qaytse de qaralau, ölim jazasına kesu, yağni – örteu edi.
Mine, osınday sottıñ şeşimimen jazıqsızdan jazıqsız nebir darındı ğalımdar, dana jazuşılar, körnekti aqındar, talanttı äskeri qolbasşılar, därigerler otqa örtendi. Endi bir ğana mısal. Salıstırmalı türde. Soltüstik Qazaqstan oblısınıñ twrğını Ibıray Smağwlov 1937 jıldıñ 3 qaraşasında Resey Federaciyası Qılmıstıq kodeksiniñ 58-babımen ayıptalıp, NKVD «üştiginiñ» ükimimen (sottıñ emes, «üştiktiñ!») oqqa wştı. Nege? Bay twqımınan, molda. Alaşordanı nasihattağan, kolhozdı qwrtuğa äreket jasağan… Sıldır söz. Nebäri 5-6 betten twratın qılmıstıq is. Arhivten alıp oqıdıq. Eşkimge ziyanı joq, sayasattan aulaq jüretin, bala-şağasın asırap jürgen kolhozşı eşbir dälelsiz, advokattıñ qatısuınsız osılay atılıp ketken. Ibıray Smağwlov 52 jıldan soñ (1989) aqtaldı. Qazir onıñ nemeresi Serik Eskendirwlı Ibıraev – belgili, elge sıylı azamat. Astanada twradı, däriger.
Üñile qarasañız, stalindik jüyeniñ inkviziciya ädisin tügeldey qabıldağanın ayqın köresiz. Ayırmaşılıq bar ma? Säl ğana ayırmaşılıq bar. Ispandıqtar ayıpkerdi otqa jaqqan, bol'şevikter oqqa baylağan.
Köne tarihtan, käri tarihtan, dana tarihtan tağlım alğanğa ne jetsin?!
Amantay Käken
zhasalash.kz
Pikir qaldıru