Belgili  qoğam jäne öner qayratkeri, sayasi publicist H.K.Qoja-Ahmet «Ereuil atqa er salmay», «Ziyalı kim, ziyandı kim», «Qazaq äni qalay kosmopolittendi», t.b. kitaptardıñ avtorı. Ol 1970-1977 jıldar aralığında  KSRO ükimetiniñ  halıqqa nasihattağan resmi tarihına  öz pikirin aytıp «Odaq pa, älde otar ma?», «Wlttardı assimilyaciyalau kimderge qajet», «Wlt mäselesiniñ tarihi şeşimi», t.b. maqalalar jazıp taratqan. Bwl eñbekterinde ol KSRO-nıñ totalitarlıq-otarşıl jüyesin sınap, äşkerelegen. Sol üşin 1970-1980 jıldarı eki ret sayasi repressiyağa wşırap, esimi 1977 jılı  «Älemdik sayasi twtqındardıñ Hel'sinki tizimine» jazıldı.

Wsınılıp otırğan bwl kitapta H.Qoja-Ahmet bügingi qazaq, tatar, özbek, qırğız halıqtarınıñ ata-babaları – şığıs türkteriniñ Hİİİ ğasırda Şıñğız han basşılığımen qwrğan Mäñgiel  memleketine qatıstı resmi tarihta qalıptasqan pikirlerdiñ köpşiligine sın twrğısınan qarap,  köp ğasır jwmbaq bolıp  kelgen  mäselelerge  öz payımın aytadı.   

 1206 jılı  Wlı Şıñğız hannıñ basşılığımen

                                                              Mäñgiel  memleketin qwrğan şığıs türkteri,

                                                                          qazirgi Qazaq halqın qwrıp otırğan rulardıñ

                                                                                             batır ata- babalarına  arnaymın             

          

           Şınayı äri ruhtı tarih – wlttıñ bekem twğırı

 

Bäyterek ağaş tamırı neğwrlım tereñ bolsa, ol qanday da bir dauıldarğa tötep beredi, topıraq tereñindegi ılğaldı alıp, qwrğaqşılıqqa da des bermey, japıraqtarın jayqaltıp, twqım şaşıp, önip-ösuin jalğastıradı. Onıñ osı qasieti adamzat qoğamımen salıstıruğa keledi. Eger Wlt-bäyterektiñ tarih-tamırı tereñ bolsa, osı wltqa jatatın halıqtıñ ruhı da quattı bolmaq.  Wlttıñ (adamnıñ) ömirde qadamın nıq, senimmen basuı – onıñ öz halqınıñ tarihın ayqın bilip, sol tarihınan ruhtana aluına  baylanıstı.  Öziniñ keşegisin biletin halıq qana bügin ne isteu qajettigin, erteñgi jağdayınıñ qalay boların dwrıs bağdarlay almaq. Al halqınıñ tarihınan  beyhabar kisi ata-anasınıñ kim ekenin bilmeytin, olardı maqtan twta almaytın, özgeniñ bosağasında ösken janday jasıq, jaltaq minezdi boladı. Wltınıñ tarihın şala-şarpı biletin, sol sebepten odan jigerlenip ruhın kötererlik ülgi, önege tappağan jan öz wlttıq qwndılıqtarın oñay tärk eter, bötenge eliktegiş, assimilyaciyalanuğa ikem könbis, tabansız keledi.  Äsirese, tarihi jadı mügedektikke wşıratılğan wlt der kezinde öz ruhın köterer tarihın tügendep otırmasa, künderdiñ-küninde özgeniñ otarına aynalmaq. Sodan wlttıq qasietteri: tili, mädenieti, salt-dästürinen ayırılıp, aqırı jer betinen müldem atı öşedi. Mwnday küyge halıqtı maqsattı türde – tarihındağı abıroylı isterin  qasaqana aytpay, sanasına tek onıñ älimsaqtan äljuaz etnos ekendigin qwya beru arqılı da wşıratuğa bolatınına mısal tolıp jatır.

Wlttıñ ruhtana alar ayqın tarihınıñ boluı, onıñ tiisti därejede nasihattaluı sol halıqtıñ bügin de, keleşekte de twğırınıñ bekem boluınıñ kepili. Osı twrğıdan bağamdar bolsaq, qazaq halqınıñ tarihi twğır-tamırınıñ jay-küyi turalı ne ayta alamız? Ärine, bwl mäselede bizge bağa, birinşi kezekte, «Qazaq etnosı» bolıp şañıraq kötergen 1459 jıldan bastalıp, büginge deyingi tarihımızğa berilmek. Biraq, sol kezderi «Qazaq handığın» qwrğanımızğa birimiz maqtansaq, endi birimiz mwnıñ Kerey men Jänibek swltandardıñ  Joşı wlısınan Şağatay wlısınıñ Moğolstanına auğan is-äreketi bolğanın, bwl onısız da «qazaq» Aqordanı eki jarım ğasırlıq qaqtığıstarğa wşıratıp, aqırı bir etnos derlik halıq Qazaq, Özbek  bop bölinip tınğanın aytadı. Özara kikiljiñ basılar-basılmastan qazaq «Joñğar şapqınşılığı» atalğan oyrat-qalmaq oyranımen «aqtaban şwbırındığa» wşıradı. Iä, osı kezeñde elimizdi qorğağan batırlar erligi maqtanğa twrarlıq. Biraq sol kezde-aq ekinşi twstan orıs otarşıları elimizge es jiğızbastan jaulap jatqandıqtan, halqımız joñğardı jeñgen jeñisiniñ bayanın köre de almadı. Al odan keyingi eki jarım ğasırlıq tarihımız orıs otarşıldarınıñ jüyeli türde qazaqtı joyuğa bağıttalğan ezgi, genocidterine tolı.

«Täuelsizdik aldıq» degen soñğı 20 jılda da irgedegi, iştegi körşi-qoñsılardıñ qas-qabağına jaltaqtau sayasatı äserinen eñ bolmasa öz elinde öz tilinde söyleuge jete almauı qazaqta ruhın köterer jağday qalıptastırmay keledi. Söytip  qazaq  halqı bayağı «Qoy auzınan şöp almas», momın küyinen arıla almağan jağdayda. Ärine, bwl el bileuşilerge de, qazaq jeriniñ baylığına qolın malğan şeteldikterge de asa tiimdi. Biraq mwnday ahual, qanşa jerden täuelsizdigin jariyalasa da, qazaqtıñ keleşegin bwlıñğır etip otır.

Degenmen, qoğam ünemi «qaynap jatatın» tiri organizm bolğandıqtan, qazannıñ qaqpağı jabılğan küyinde mäñgilik qala almaydı. Halıq bäribir öz ruhın köterer «passionarlıq minez» tanıtqan tarihi kezeñin izdemey, añsamay twrmaydı. Mwnısız ol özin meşeu, özge eldermen terezesi teñ emes sanap, qorlanu seziminde bolıp, osıdan soñ öz keleşegine senimnen ayrıladı.

Osınday sebepterden bergi tarihınan wlttıq ruhın köterip, jigerin janır passionarlıq mısal taba qoymağan bügingi qazaq azamatı äridegi tarihına üñiledi de, Şıñğız han imperiyası qwrılğan kezeñge den qoyadı. Bwğan negiz de joq emes. Öytkeni, Şıñğız han imperiyasınıñ qwrıluı men onıñ wrpaqtarı basqarğan memleketter  turalı şejire, qwjattarda büginde qazaq wltınıñ qwramındağı türk tekti rular köptep ataladı.Biraq şetel tarihşıları mwnı da: «Bwl türk tekti rulardıñ passionarlığınan emes, «moñğol» Şıñğız hannıñ olardı küştep bastarın qosuınan bolğan» dep, ol kezeñgi tarihımız da «Qazaqstan jerin monğol jaulap aluı» bolıp resmilenip otır. Tipti, kezinde «Şıñğız han», «Batu», «Soñğı teñizge jorıq» romandarın jazğandıqtan «osı mäseleni  biledi-au» deytin orıs jazuşısı V.YAnnıñ özi: «Bezumnıe ordı mongolov yavilis' slovno neizvestno otkuda, smerçem proneslis' po Kitayu i Evrazii, doşli do Budapeşta – i vnezapno povernuli obratno, çtobı nekotoroe vremya spustya vnov' kanut' v bezvestnost'»,– depti. Al osı, Şıñğız han imperiyasın qwrğan türk taypaları jalayır, nayman, qoñırat, kereyit, t.b. taypa, rular eşqanday da «bezvestnost'» bolmay-aq, köpşiliginiñ sanı jartı million, keybiriniñ sanı millionnan asıp, qazir Qazaq degen halıqtı qwrıp otırğanın  şeteldik zertteuşiler qaperine alar emes.

Osılayşa, Şıñğız han kezine qatıstı birşama ayqın bergi tarihımızdı  äli naqtılay almasaq, al odan äridegi saq (Twran), ğwn  atalğan kezdegi tarihımızdı, arheologiyalıq qazba, t.b. ayğaqtardıñ jetkilikti ekendigine qaramastan, şeteldik ğalımdar «irantektilerdiki», «ündievropa tildilerdiki» dep,  tipten bwlıñğır etude.

Iqpaldı şetelderdiñ ğalımdarı qazaqqa arğı-bergi tarihta qanday da bir passionarlıq is-äreket, älem örkenietine qosqan sübeli eşnärseniñ  tiesili emesin bar küşimen «däleldep» keledi. (Söyte twra, «Qazaqtar özge planetadan, aspannan tüsti»  degen sözdi tağı qimay otır).

Mine, osınday, maqtanarlıqtan jwrday etilgen, eñsesin bir kötertpey ezgilegen tarihınan soñ qazaq qalayşa momın, jaltaq, ınjıq bolmasın?!

KSRO kezinde tek arnayı rwqsatpen maman ğalımdardıñ ğana qolı jeter şejire, jılnamalar büginde köpşilik oqırman qolına tie bastadı. Ükimet wstanğan pikirden özgesin aytsañ, bas keter totalitarlıq jüyeniñ setineui äserinen türk älemi, onıñ işinde qazaq jazuşılarınıñ da halqımızdıñ passionarlıq is-äreketi jaylı derekter mol Şıñğız han imperiyası tarihına,  Batu han kezinde Adriatika teñizine jetip, at suıtqan kezeñi taqırıbına  qalam tartuı kürt öskeni bayqaladı. Öytkeni jattildi şejireşiler men olardıñ eñbekterin audaruşılar türktik ataulardı qanşama bwrmalağanımen, bügingi qazaq adamı onda jazılğan sözder arasınan öz ruınıñ atauın tabadı, ana tilindegi köptegen sözderdi bayqaydı. Al mağınasın tüsine almağanın «moñğol tili bolar?!» dey saladı.

Odan göri analitikalıq qabileti joğarıraq qazaq älginiñ «moñğoldiki» degenderinen  tağı da ondağan, jüzdegen sözderdi tauıp: «Au, mına «Mönke Kökö Tengrin» degeni, qazaqşa «Mäñgi kök Täñiri» sözi ğoy!» dep, «Şıñğız han men onıñ   imperiyasın qwrğan halıq türk tilinde söylegen, endeşe Şıñğız han da moñğol emes, türk  bolğan»,– degen twjırım jasaydı. Ayqaylap twrğan aqiqattı köre twra ündemey qala almağandıqtan qolına eriksiz qalam alıp maqala, kitap jazuğa kirisedi.

Mwnday eñbekterde köñilge qonar pikirler köp. Alayda qıtay, parsı, orıs tilindegi şejire, jılnamalardağı bwrmalanğan türk sözderin qazaqşalamaqqa fonetikalıq wqsastıq qualağan jazuşılar boljamdarı keyde jwrt senimsizdigin de tuğızuda. Sonday-aq, Hİİ ğasırda tuğan Şıñğız hannıñ Qiyat taypası türk tekti ekenine özimizdi de, özgeni de sendirmesten jatıp, onı «qazaq» dep («qazaq» sözi ol kezderi boldı ma, bolsa qoldanısta etnos retinde me, älde älumettik top retinde boldı ma» degen mäseleni ayqındap almastan), är jazğış özinşe boljap, onı Bağanalı,  Jalayır, Tobıqtı, t.b. etip şığaruğa asığuı da  keri äserin tigizude.

Halqınıñ tarihi şındığın fonetikalıq wqsastıqtarmen däleldeuden tanbağan zertteuşilerdiñ qolına künderdiñ-küni «Moñğol tiliniñ sözdigi» tüsip, joğarıda «qazaqşa» (türkşe) degen «Mäñgi kök Täñiri», tağı basqa  sözderdiñ  qazirgi monğol tilinde de bar ekenin körip, oyğa qaladı. Osığan oray  keybir qalamgerlerimiz: «Eger qazaq tilin islam dini ıqpalımen engen arab, parsı sözderinen tazartsaq, al moñğol tilin bwdda dini ıqpalımen engen tibet, ündi sözderinen arıltsa – eki wlt qiındıqsız tüsinisken bolar edi-au!», – deydi.

Biraq älgi atalğan «Sözdikteginiñ» 90 payızı müldem  böten til ekenin, mwnday sözderdiñ Şıñğız han däuiri tarihın jazğan köne şejireşiler eñbekterinde qoldanılmağanın bayqaysıñ. Osıdan, KSRO tarihşılarınıñ: «Moñğol – öz tili bar ejelgi halıq», – degeni eske tüsedi.

Al Raşid ad-din «Jami` at-Tauarihta»: «V drevnosti mongolı bıli liş' odnim plemenem iz vsey sovokupnosti tyurkskih stepnıh plemen»,– dedi emes pe? Endeşe Şıñğız han da, onıñ memleketiniñ halqı da türk bolğanı, türk tilinde söylegeni eş dau tuğızbasa kerek… Biraq osı şejirelerden: «Bälen söz moñğol tilinde bılay, türk tilinde olay aytıladı»,–degendi oqıp: «Eger moñğoldıñ öz jeke tili bolsa, ol «türk taypalarınıñ biri» emes, bölek etnos bolğanı ma?»,–  deysiñ.

«Altın Orda memleketi qwrılğan küninen bastap jazılğan qwjattardıñ tügeli, şığarğan teñgelerindegi jazuğa şeyin türk tilinde ekeni däleldenip otırsa, al «moñğol tili» qayda?  Eger orıs elin üş ğasır boyı moñğoldar bilese, orıs tiline nege moñğol sözderi emes, türk sözderi ğana engen? Orıs aqsüyekteriniñ 40 payızınıñ tegi (familiyası) türkşe eken de, nege moñğol tektileri joq?! Türk tildi hunnular (siuñnu) Vİ ğasırda «Türk qağanatın» qwrğan halıqtıñ ataları bolsa, hunnulardı nelikten «ejelgi moñğoldar» deuge tiispiz?!»  degen swraqtarğa da jauap bolmay, kerisinşe, jaña saualdar tuındauda.

Şıñğız han basşılığımen qwrılğan memleket halqınıñ türktik esimderi,  tilindegi türk sözderi turalı qanşama avtorlar nebir dälelder aytuda. Biraq  aqır-soñı: «Jaraydı, Şıñğız han da, onıñ imperiyasın qwruşılar da türkter bolsa,  sol territoriyada memleket qwrıp otırğan moñğol halqın qayda qoyamız?» degen swraqqa kelip tirele beredi.

«Eñ bolmasa qağandarıñnıñ Temuçin, Şıñğız degen eki esiminiñ türk tilindegi mağınasın da bilmeysiñder», deuşilerge: «Moñğoldar da bwl eki esimniñ mağınasın bilmeydi», – deymiz. Biraq odan bwl tarihi mäseleniñ şeşilui eş jeñildemey, qazaqtı sendirip  passionarlıq ruh darıtar, özge halıqtar moyındap «jön eken» der, köñildegi tüytkilderdi tübegeyli joyarday  nätije bermey, äli de kümändi, daulı küyinde qalıp otır.

Osı tüsiniksizdiktiñ özi, keyingi birqatar tarihşılar aytqanday, erteden bastalğanı bayqaladı. Şınında da, sonau 1310 jılı jazılğan Raşid ad-dinniñ: «Jami`at-Tauarih» jinağında: «V drevnosti mongolı bıli liş'  odnim plemenem iz vsey sovokupnosti tyurkskih stepnıh plemen»,– deline twra, izinşe: «Bol'şuyu çast' tyurkov teper' nazıvayut mongolami», – dep jazıluı «Moñğol türk pe, älde türkter moñğol ma?» degen swraq tuğızıp keledi.  Söytip tarihi tamırın  izdegen halqımız osı mäselede «Tauıq  bwrın payda boldı ma, älde jwmırtqa bwrın payda boldı ma?» degenge wqsas, şeşui joq jwmbaqqa jolıqqanday jağdayda.

Bwl taqırıptı köp jıl zerttegen L.N.Gumilev te 1960 jıldarı jazğan «Iz istorii Evrazii» maqalasında: «Zakançivaetsya tret'e stoletie s teh por, kak voznikla problema nauçnogo izuçeniya «mongol'skogo voprosa», a reşeniya net!.. Kakim obrazom nemnogoçislennıe mongolı, kotorıh bılo çut' bol'şe polumilliona, mogli zahvatit' polmira! Tut çto-to ne tak. Oçevidno, mı upustili kakoy-to faktor»,– degen edi  (Ritmı Evrazii», M.2004. 128-b.).

Gumilevtiñ saualdarınan soñ da jartı ğasır ötti. YUNESKO Şıñğız handı «Ekinşi mıñjıldıqtıñ eñ wlı adamı» dep tanıdı, oğan jäne onıñ qwrğan memleketi tarihına älemniñ köptegen tilderinde mıñdağan ğılımi-zertteu eñbekter arnap jazıldı. KSRO ıdırağannan keyin täuelsizdik alğan türk elderinde Şıñğız han memleketiniñ türktik negizin däleldeu bağıtında birqatar eñbekter jarıq körude. Biraq «moñğol mäselesi» şeşimin taptı deuge bolmay twr

Köp jıldardan beri osı taqırıpqa arnap bwrın-soñdı jazılğan jüzden asa kitap, maqalalardı oqıp kelemin, biraq basqası tügil «moñğol» söziniñ, sonday-aq wlı qağannıñ «Temuçin, Şıñğız» degen esimderiniñ ne mağına bildiretindigi jayındağı pikirler de köñil könşiterlik emesin kördim. Qayta, bwl taqırıpqa neğwrlım qalam tartuşılar köbeygen sayın, swraqtar odan äri tuınday bergeni bayqaladı. Kezinde L.Gumilev te: «Mne bezumno zahotelos' uznat', kak v pustınnıh stepyah Mongolii vnezapno voznikla moguçaya imperiya Çingishana, kotoraya çerez 100 let tak je bıstro razvalilas'. Koneçno, ya tut je brosilsya iskat' knigu, no kakovo je bılo moe razoçarovanie: knig okazalos' bol'şe, çem ya mog bı za vsyu jizn' proçest', a otveta na vopros tak i ne bılo»,– degen eken. Odan beri tağı bir ğasırday uaqıt ötti. Tağı da jüzdegen kitap, mıñdağan maqala jazıldı. Biraq Şıñğız han tarihına qatıstı barşa swraqtar äli jauapsız küyinde qalıp twr.

Bwl tarih töñireginde segiz ğasır boyına sozılğan daudıñ tolastamau sebebi, meniñşe, osı tarihqa qalam tartuşılar äueli bwl tarihtı jasauşı halıqtıñ kim ekenin ayqındap almağan. Eger osı tarihtıñ aqiqatına jetkimiz kelse, şejirelerdegi wşı-qiırı körinbes fonetikalıq wqsastıqtardı şım-şımdap suırudan göri, bwl mäsele: «moñğol» degen sözdiñ mağınası ne, «ejelgi moñğol, Şıñğız han kezindegi moñğol, qazirgi moñğol» degender kimder, «köne moñğol tili, qazirgi moñğol til» dep  jürgenimiz ne närse?» degen twrğıdan qoyılıp, ıjdaqattı zerttelinuge tiis. Şıñğız han memleketke biriktirgen etnostıñ kim ekenin faktilermen däleldep almastan, tek dolbarmen tom-tom kitaptar jazğannan tarihi şındıqqa jetu mümkin emesin tüsiner mezgil jetti. Osı tarihtağı «negizgi keyipker etnostıñ» kim ekendigi turalı qatelesu tüzetilip, onı qasaqana jasıru äşkerelengende ğana ğasırlarğa jalğasqan jwmbaqtar şeşilmek.

Ärine, etnos atauınıñ mazmwnın anıqtau onşa jemisti şarua emes. «Moñğol» degen köne söz tügil, HV ğasırda «qazaq» degen  wlt atana twra, bwl sözdiñ mağınasın köp uaqıt ötpey-aq biz de  wmıtıp, büginde netürli pikirler aytıp jürmiz ğoy…

Şıñğız han tarihınıñ qazaq tarihımen baylanısı bar-au, halqımızdıñ tamırın anıqtau üşin osı tarihtıñ aqiqatın aşu qajet dep sanağandıqtan, oyğa oralğandardı köp jıldar boyına qağazğa tüsire jürgen edim. Ğasırlar boyı özimizge de, özgege de jwmbaq bolıp kele jatqan osı tarihqa qatıstı sol pikirlerimniñ birqatarın jwrtşılıq talqısına wsınudı jön kördim. Öytkeni köz körip twrğan şındıqtı aytpay qaluğa bolmadı.

 

 

 

                                 .

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

*Eskertu: Özi de daulı tarih bolğandıqtan, «Derekter  audarma kezinde özgertilgen» degen oy tumau üşin orıs tilindegi derekterdi tüpnwsqa qalpında, qazaqşağa audarmay berdik; Bir tekti  halıqtı «türikter», «türkiler» dep bölşektegen  otarşıldıq kezeñ zardabınan  arılu üşin  biz köne ülgimen «türk» dep jazdıq. Bwl tarihtağı kisi attarı tügeldey bwrmalanğandıqtan, är zertteuşiniñ jazuınşa berdik. Attardı tüzetu arnayı, jeke zertteudi qajet etedi.   (Avtor).

 

 

 

                                      

                                                              Birinşi  tarau

 

«Moñğol» söziniñ mağınası

 

«Bide»  kimder?

 

Moñğol» atauınıñ jazba derekterde alğaş köringen şağın  köp zertteuşiler qıtaydıñ  «Eski Tañ tarihı» (945 j.), «Jaña Tañ tarihı» (1060 j.) jılnamalarındağı «men gu»  sözi dep sanaydı. Keybir zertteuşiler  bwl pikirdi teriske şığarmay, kelise twra, «moñğol» sözin twñğış ret 1206 jılğı qwrıltayda Şıñğız hanıñ özi jariya etken degen de pikir aytadı.

Mısalı Resey şığıstanuşısı, akademik V. P. Vasil'ev (1818-1900)  «moñğol» sözi turalı: «Ono –  iskusstvennogo, knijnogo proishojdeniya, iz kitayskoy formı «men-gu». Eto  imya bılo vvedeno oficial'no tol'ko posle obrazovaniya derjavı Çingis-hana, kogda ponadobilos' obşee imya dlya vseh mongoloyazıçnıh plemen», degen pikir aytsa, B.YA Vladimircov ta: «V Hİİ veke prostranstva, lejaşie na sever ot Kitaya i Vostoçnogo Turkestana, bıli naselenı raznımi plemenami koçevnikov i zverolovov. Bol'şinstvo etih plemen prinadlejalo k mongolam, no v tu poru oni sami sebya eşe ne nazıvali mongolami. Vsledstvii vse oni prinyali eto imya»,– deydi («Çingis-han», 11-b.  Berlin-Moskva. 1922).

Tuva tarihşısı N.V.Abaev: «Termin «mongol» est' «izobretenie» samogo pervogo «Velikogo Mongola», «Sına Neba» Çingis-Hana. Tem samım on hotel splotit' vseh tyurko-mongolov, vklyuçaya vse predşestvuyuşie tyurkoyazıçnıe etnosı, vhodivşie v tu çast' superetniçeskoy obşnosti, kotoraya nazıvalas' «tatarı», v edinıy monolitnıy superetnos, ob'edinyayuşim naçalom kotorogo yavilas' obşaya tyurko-mongol'skaya religiya tengrianstvo. Ona imela besspornoe tyurkskoe proishojdenie, no okazala ogromnoe vliyanie na etnokul'turogenez mongol'skih narodov», – deydi (Abaev N.V. O prarodine vseh tyurkov i mongolov: «Ergenekon, 2009: 41-59-b.).

Qazirgi Moñğoliya tarihşıları D.Maydar men P.Turçin de «Raznolikaya Mongoliya» attı etnografiyalıq oçerkinde:  «Onon men Kerulen  özenderiniñ jağasında ömir sürgen şağın taypanıñ adamdarı özin moñğolmız dep atağan. «Monğoldar» degen resmi atau Hİİİ ğasırda, monğol halqı, memleketi payda bolğanda ğana şıqtı», – deydi (Moskva, «Mısl'», 1984 , 34-b.).

Qalmaq tarihşısı E. Hara-Davan (1883-1942): «Çingis-han kak polkovodec i ego nasledie» kitabında: «Mongol'skiy istorik Sanan-Secen pripisıvaet emu (Şıñğız hanğa.– H.Q-A.) sleduyuşie slova, skazannıe na tom je kurultae 1206 goda: «Etot narod bide, kotorıy nesmotrya na vse stradaniya i opasnosti, kotorım ya podvergalsya, s hrabrost'yu, uporstvom i priverjennost'yu, primknul ko mne, kotorıy, s ravnoduşiem perenosya radost' i gore, umnojal moi silı, – ya hoçu, çtobı etot, podobnıy blagorodnomu gornomu hrustalyu, narod bide, kotorıy vo vsyakoy opasnosti okazıval mne gluboçayşuyu vernost', vplot' do dostijeniya celi moih stremleniy, – nosil imya «keke-mongol» i bıl samım pervım iz vseh, jivuşih na zemle!», «S etih por, – pribavlyaet Sanan-Secen, narod etot poluçil nazvanie «keke-mongol», «Keke» znaçit «goluboe», kak nebo», dep jazıptı. Sonday-aq, Hara-Davan:  «Nad vsemi pokoleniyami, jivuşimi v voyloçnıh kibitkah,–  govorit po etomu povodu «Sokrovennoe skazanie», – Çingis-han otsele provozglasil edinoe imya mongolov; eto imya bılo takoe blestyaşee, çto vse s probujdayuşimsya nacional'nım çuvstvom stali gordit'sya im», – deydi  (Belgrad-1929 j. 72-b.).

Şınımen de 1206 jılğı qwrıltayğa (Şıñğız hanğa) şeyin moñğol eli «bide» atalğan ba?» dep, qosımşa derekter izdedik.

Qazaqtıñ äygili sayasi qayratkeri Ä.Bökeyhanov (1870-1937) «Monğol hali» attı maqalasında: «Qıtay şejiresinen körinedi: Ğaysadan 2 mıñ 500 jıl bwrın bwl küngi monğol jerinde köşpeli, mal baqqan jwrt bolğan. Qıtay şejiresi bwl eldi «bey-di», yağni temir qazıqtağılar degen. Osı bey-diden şıqqan «çi-vey» monko ruınan Temuçin şıqtı. 48-nde dünieni alıp, Şıñğıs han atalğan. Düniege monğol  atı osı Şıñğıstan keyin jayıldı.  Bw küngi monğol Şıñğıs hannıñ ata jwrtı boldı»,– depti («Qazaq» gazeti, 1913 j.№13).

Lubsan Danzan 1628 jılı jazğan dep sanalatın «Altın tobşıda»: «Sonda Çirqa ebügen: «Jaqsı äkeñniñ qwrğan Bida tügel wlısın, tayçığwt ağa-bauırıñ büldirip köşkende»… delinip (55-b.), tüsindirmede: «Bida – Bet. «Bida wlısı» degendi A.Amar: «Monğol wlısınıñ köne atauı» dep tüsindiredi»,– dep jazılğan. Al A.Mauqaranıñ ädebi-körkem audarmasında: «Abzal äkeñniñ biriktirgen Bet elin bıtıratıp ketken Tayşı  ağayın tuısqanıñdı»… delinedi, (27-b.).

Al «1240 jılı jazılğan, «Altın tobşıdağı» mälimetterdiñ 75% sodan alınğan», dep eseptelinetin «Moñğoldıñ qwpiya şejiresi» (MQŞ) atalıp jürgen şığarmada «Bide» sözi mülde joq, tek: «Sayın Esikeniñ jinağan wlısı edi»,– delingen (73-bölim).

Qıtayda 1986 jılı şıqqan «Naqtı paydalanılatın ejelgi qıtay tiliniñ sözdigi» kitabında (184-b.)  «güyfañ» dep atalatın halıqtardıñ çı-di (qızıl di), bäy-di (aq nemese qwba di ), çañ-di (ülken nemese wlı di) dep bölinetini jazılğan (di — qıtayşa «jabayı» degen söz).

Q.Salğarawlı: «Çı-di» köne zamandarda ejelgi qıtaylıqtardıñ körşisi bolğan türk (qıpşaq) halıqtarınıñ oñtüstik bölegi, «Bäy-di» – batıs bölegi, «jan–di» – şığıs bölegi»,– deydi («Wlı qağanat»  kitabı, 2008 j. 519-b.).

L.Gumilev «Hunnı» kitabında (30-b.) Hundardıñ oñtüstik-batısında qonıstanğan Jun halqınıñ 6 taypasınıñ ortaq atauı beydi ekenin jazğan. Kitaptağı berilgen kartada osı beydidiñ baydi, çidi ruları Qıtaydıñ soltüstik-batısında twrğanı (üysinderdiñ şığıs jaq körşileri) körsetilgen.

Osığan qarağanda, bide, bäy-di, bay-di sözderi «moñğol» degen sözdiñ mağınasın aşuğa eş qatısı joq, tek geografiyalıq ornalasularına qaray körşilerine qıtaylardıñ bergen atauı ğana siyaqtı. Qazirgi qıtay tilinde «bey» – soltüstik mağınasındağı söz. «Bide» – qıtaydıñ «bey-di» – soltüstiktegi jabayılar» degen sözinen payda bolğan atau. Endeşe, Şıñğız han 1206 jılğı qwrıltayda öz halqın «soltüstik jabayıları» dep ayttı deuşi tarihşı Sanan şeşenniñ sözi şındıqqa kelmeydi. «Bide, bäy-di» söziniñ «moñğol»-men qatar ataluı keyingi, Şıñğız hannıñ ata-babaların Indiya, Tibetten şığarıp jazğan XVII ğasırdağı budda dinin wstanatın Moñğoliyanıñ lama-tarihşıları eñbekteriniñ «jemisi» ekeni bayqaladı. Sondıqtan, biz endi naqtı «moñğol» söziniñ tarihta qay kezden bastap kezdesetini jäne osı sözdiñ mağınası turalı  derekter men pikirlerge şolu jasayıq.

 

 

«Moñğol» atauı turalı türli pikirler

 

Lubsan Danzannıñ «Altın tobşı» şığarmasında: «Börte Çinua soltüstik tarapqa mwhit, teñizden ötip, jat jerge kelip, eri joq Qoğa Maral esimdi qızdı alıp, jattıñ jerin mekendep, Moñğol äuleti atanadı»,– delingen (27-b.), biraq «moñğol» sözine tüsinik berilmeydi.

Al odan erte jazılğan (1240, 1389?,t.b.) dep esepteletin  MQŞ-da: «Moñğol äuleti atandı» degen sözder joq. Onda tek 52-bölimde: «Qamwq Moñğoldı Qabwl qağan bilep twrğan edi» delinse, «Altın tobşıda» da: «Qamwq Moñğoldı Qabwl qağan bilep jürdi» delinip, «Hamag Monğol – Hİ ğasırdıñ orta twsında qwrılğan Moñğol wlısınıñ atauı» degen tüsindirme berilgen (41-b.). Qazaq tiline: «Barşa Moñğoldı» dep audarğan J.Qamay Mahmwt Qaşqaridiñ «Diuan Lwğat at-Türk» (1074 j.) eñbeginen: «Qamwq kisi ermes» degen mısal keltiredi. Bir qarağanda «nağız moñğol sözi» derlik osı «hamag, qamwq» – köne türk sözi, qamtılğan, biriktirilgen, hamsı, hamması, barşası t.b. türde türk tekti halıqtarda kezdesetin söz. (Qazirgi moñğol tilinde de: «ham» – birge, birlesken, qosılğan; «hamag» – häm, barlıq, barşa).

Raşid ad-dinniñ 1310 jılı Wlağu han wlısınıñ astanası Tebriz qalasında (Oñtüstik Äzirbayjan. 1723, 1725 jıldarda Iran, Osman bileuşileriniñ Resey imperiyasımen Äzirbayjandı bölisuinen keyin Tebriz Iranğa qaradı) jazılğan «Jami`at-Tauarih» jinağında: «V konce koncov Oguz pobedil i zahvatil oblast' ot Talasa i Sayrama do Buharı; ona stala neosporimo prinadlejat' emu. Nekotorıe ego dyad'ya, brat'ya i plemyanniki, kotorıe k nemu ne prisoedinilis', poselilis' na vostok. Sredi nih tak povelos' sçitat', çto vse mongolı proishodyat iz ih roda» delingen (İ t.1 k.83-b.).

Al «moñğol» söziniñ mağınası turalı «Jami` at-Tauarih»: «Slovo je mongol sperva zvuçalo «mungol», to-est' «bessil'nıy» i «prostoduşnıy», deydi (İt.1k.145-b.).

I.P.Petruşevskiy «Jami`at-Tauarihtıñ» Mäskeude 1952 j. orıs tilinde şığarıluına baylanıstı «Raşid ad-din i ego istoriçeskiy trud» attı kirispe maqalasında: «Podobno bol'şinstvu svoih sovremennikov, Raşid ad-din nazıvaet tyurkami vse koçevıe skotovodçeskie narodı Azii kak tyurkoyazıçnıe tak i mongoloyazıçnıe, i mnogie narodnosti on imenuet to tyurkskimi, to mongol'skimi. Inaçe govorya, u naşego avtora «tyurki» – termin ne stol'ko etniçeskiy, skol'ko social'no-bıtovoy»,– deydi (28-b.).

Biraq, Iran-Siriyanı bileuşi Şıñğız han wrpaqtarınıñ tapsırısımen, baqılauımen  şejire jazğan Raşid ad-din mwnday qatelik jiberui mümkin be?! Şın mäninde, «Jami`at-Tauarihta» «türkter» dep köşpeli taypalar ğana emes, horezmdik, t.b. otırıqşı türkter de atalğan. Ekinşiden, «Aziya köşpendileri» qatarına arab bädäuileri de, Auğanstan puştundarı, t.b.taypalar da, soltüstiktegi bwğı bağatın halıqtar da kiredi emes pe?! Alayda Raşid ad-din olardı «türk» dep atamağan. Ol tek küni-büginge şeyin türk tekti halıqtar mekendep otırğan geografiyalıq aymaqtarda twratın elderdi ğana «türkter» degen.

Al «Oğız-namada» Raşid ad-din «moñğol» sözi jayında: «Oguz stal nazıvat' ih moval, çto oz­naçalo: «Bud'te vsegda opeçalennımi, stesnennımi i nesçastnımi. Nosite sobaç'i şkurı, eş'te tol'ko diç'  i nikogda posle etogo v Turkestane ne poyavlyay­tes'!». Poetomu, soglasno vere turkmenov, mongolı prois­hodili iz roda Kor-hana, Koz-hana i Op-hana  i yavlya­yutsya vladıkami vostoçnıh kraev»,– dep jazğan («Oğız-nama», Baku. «Elm», 1987, 28-b.).

Orta Aziya tarihşısı Hondemir Giyas-ad-din (1475-1536) Moñğoldı tarihta bolğan adam retinde bayandaydı. Anıqtay aytsaq, Nwh payğambardıñ üşinşi wlı Iafettiñ balası Türktiñ törtinşi wrpağı Alanşa hannan Tatar men Moñğol (egiz) tuğanın jazadı. «Kogda oni dostigli soverşennıh let, otec razdelil mejdu nimi Turkestan» dep (aud. V.Grigor'ev), al Ergene qonğa ruın qonıstandırğan Qiyan – osı Moñğol hannıñ altınşı  wrpağı Elhannıñ wlı deydi («Istoriya mogolov.  Ot drevneyşih vremen do Tamerlana», SPb, 1834. 2-6-b.).

   Qadırğali Jalayır 1603 jılı jazğan «Jılnamalar jinağında» «moñğol» söziniñ mağınası turalı aytpaydı, tek Oğız hanğa bağınbay, mwsılmandıqtı qabıl almay şığısqa köşip ketken jwrttı «moñğol» ataydı. (Hondemir men Äbilğazı şığarmalarında kerisinşe, – Moñğol hannıñ wlı Qara hannan Oğız tuadı).

Hiua hanı Äbilğazı bahadwr da 1663 jılı jazğan «Türk şejiresinde» Moñğoldı tarihta bolğan kisi retinde ataydı. Adam-atadan Nwhqa şeyin tarata kele, Nwh payğambardıñ üşinşi wlı Iafesten Türk tuğanın, onıñ  besinşi wrpağı Alınşa hannan Tatar men Moñğol, al Qiyan – osı Moñğol hannıñ segizinşi wrpağı ekenin jazğan. (Almatı. «Ana tili». 1992 j.,52-b.).

«Moñğol» söziniñ mağınası turalı Äbilğazı: «Mwñğwl»  sözi «mwñ» jäne «ol» degen sözderden şıqqan, jwrttıñ tili kelmegendikten kele-kele mwğwl dep ketken. «Mwñnıñ» mağınası qayğı ekenin barşa türk biledi, al «ol» – dıñ mağınası da qayğığa jaqın, tünergen degenge keledi», – deydi (15-b.).  Nazar audartarı – «Mwñ» söziniñ mağınasın barşa türk biledi» deui. Bwl – «moñğol» atauın türkter bergendigi jäne mwnıñ eş şübäsiz türk sözi ekendigi. «Mwñ» sözi qazir de qazaq tilinde bar, äri Äbilğazı aytqanday, «qayğı» degendi bildiredi. Biraq, «ol» esimdik sözi, türk tiliniñ zañdılığı boyınşa bastauış retinde «mwñ» söziniñ aldına qoyılıp, «mwñ ol» emes, «ol mwñ» (ol – mwñdı) boluğa tiis edi. Til zañdılığına säykes emestigi moñğol söziniñ «mwñ ol» – dan şıqpağanın añğartsa kerek.

Negizi, halıq öz etnostıq atauın öz qalauımen ataytının, al sırttan tañılğan laqap ataudı qabıldamaytının tarihtan bayqaymız. Mısalı, sırt elder «qıtay» nemese «çina» degenimen olar özderin juñgo, hansu, bizder «armyan» degenmen, olar özderin nayri, finder – suonami, nemis – doyçataydı. Osığan oray: «Älemdi titiretken moñğoldar nelikten türktiñ «mwñdı», «qayğılı» degen jaqsı emes sözin etnos atauı etip qabıldap, küni-büginge deyin özgertpey keledi?» degen swraq tuadı.

Qazirgi birqatar maqalalarda: «monğol – mıñ qol  degen söz, Şıñğız hannıñ 1206 jılğıqwrıltayda: «Endi biz mıñ qol boldıq, köp boldıq» deuinen şıqqan»,– degen pikirler aytılıp jür.  Biraq Şıñğız han öz äskeriniñ «öte köp» ekenin bildirmek bolsa,  til qorında bar «tümen» sözin qoldanar edi ğoy! Bwl jerde «qol» sözin «jauınger» dep qate tüsinuşilik barı bayqaladı.

Joğarıdağı pikirdi maqwldap, «Qazaqstannıñ balama tarihı» atalatın kitabında Q.Daniyarov ta: «Mıñ – sandıq ölşemi, qol – äsker, qosın mağınasında», «Bwl söz türk tildi halıqtardıñ işinde qazaq tilinde fonetikalıq özgeriske wşıramay, sol küyi saqtalğan. Äyteuir, «mwñğıl» (mongol) – qazirgi moñğol tilinde belgili bir wğımdı bildirmeytin, mağınasız, mänsiz söz» deydi (41-b.).  Osı avtor Şıñğız han basqarğan memleketti qwruşı öte iri tört ru ( qiyat, nayman, kereyit, merkit) bolğanın, olardıñ biriniñ atımen memleketti atasa, qalğan üşeui kelispey, alauızdıq tuarın, sondıqtan «sol jerlerde köşip jürgen az ğana taypanıñ (moñğol taypasınıñ) atın beruge mäjbür bolğan», – deydi (Almatı, «Jibek jolı», 1997, 14-b.).

N.YA.Biçurinniñ «Orta Aziyanı mekendegen  halıqtardıñ köne zamanğı tarihı» kitabın erkin türde audarğan qazaq jazuşısı Ä.Tarazi «Qıtay imperiyasınıñ negizin salğan imperator Şi-Huan-Di jüz mıñ äskermen hunnulardıñ Tümen şäniuin soltüstikke ığıstırıp, qaytarıda öz şekarasına 44 bekinis salıp, oğan kileñ bwzıq, qılmıskerlerdi ornalastırğanı, olar imperator ölisimen älgi qamaldardı tastap qıtay qalaların tonağanı» jayındağı tarihtı bayandağan. «Bwlar özderin «mıñ qolmız» dep atadı, biz «mıñ jauıngermiz» depti. Sodan bastap Qıtay tarihında «mıñqol» degen söz soltüstikte twratın adamdardıñ atauı bolğan jäne qazirgi Moñğoliya degen jerdiñ atı «Mıñ qol eli» dep atalıp ketken edi deydi N.Biçurin», –dep jazadı Ä.Tarazi, (71-b.).

Jalpı, siuñnu-hunnu halqı turalı qıtay tarihnamalarında twñğış derek osı, jaña jıl sanauğa deyingi 214 jılı bolğan soğısqa qatıstı jazılğan. Sonda «mıñ qol-moñğol» atauı da däl sol kezde payda bolğan ba? Endeşe, «mengu» sözi nelikten tek sol oqiğadan bir mıñ jıldan asqanda, jaña jıl sanaudıñ H ğasırında ğana qıtay tarihnamalarına jazılğan?! Biz N.Biçurinniñ osı eñbeginiñ tüpnwsqasınan «mıñ qwl» sözin körmedik, onda tek: «U hunnov Şan'yuy  nazıvalsya Tuman'. Tuman' ne mog ustoyat' protiv Doma Cin'  i pereselilsya na sever. Po proşestvii desyati let Mın T'hyan' umer; udel'nıe knyaz'ya vosstali protiv Doma Cin'. Sredinnoe carstvo prişlo v smyatenie, i garnizonı iz prestupnikov, postavlennıe Domom Cin' po granice, vse razoşlis'. Posle sego hunnı poçuvstvovali l'gotu; malo po malu opyat' pereşli na yujnuyu storonu Jeltoy reki, i vstupili v prejnie meji s Sredinnım carstvom», – delingen.

Ärine, hunnulardan şekaranı qorğauğa qıtay imperatorı 44 qamalğa wltı qıtay qılmıskerlerdi ornalastırarı tüsinikti. «Mıñ» sözi türk tilinde, Altay tildik tobına jatatın manjwr, evenk, t.b. halıqtarda «miñan, miñä, miñgan» türinde bir mağınanı bildirse, al qıtay tilinde joq söz. Endeşe qıtay qılmıskerleri nelikten özderin türk tilinde «mıñ qolmız» dep atamaq?!.

«Qol» sözi de däl osınday. Qazirgi qazaq tilinde äskeri termin retinde «qol» sözi bir jauıngerdi emes, keminde polktı bildiredi. Al Şıñğız han kezinde bwl termin üş qanattan twratın äskerdiñ (armiyanıñ)  tek «ortalığın» atauğa ğana qoldanılğan eken. «Jami`at-Tauarihta» (İ t. 2 k. 147-b.): «Çingiz-han prikazal Djoçi-Kasaru: «Tı veday centrom (qul)», –  delinip, audaruşılar: «Mong. pis'm. Ğol – seredina, centr; voen.– srednyaya rat'» dep tüsindirgen. (Qazaqtıñ «ortan qolday» degen söz tirkesi sodan qalğan bolar?!).  İİİ-tomnıñ 119-betindegi: «Qul i laşkar» sözi de «sredney rati» dep ( äskerdiñ Ortalığı) audarılğan. Sondıqtan, moñğol  sözin mıñ qoldan şığarar bolsaq, mağınası «äskerdiñ (armiyanıñ) mıñ ortalığı» degen siyaqtı tüsiniksizdikke wrınamız. Şıñğız han äskerindegi «Ortalıq-qoldı» tañğwt Şağan basqarğan jäne  mwndağı şerik sanı mıñ kisiden asırılmağan. (Osı kitaptıñ 8-tarauındağı «ğol» sözine anıqtamanı qarañız).

Q.Zakir'yanov «Şıñğıshannıñ türkilik ğwmırnaması» atalatın kitabında: «Qorqıt ata» attı epikalıq dastandı derekközi retinde paydalanğan Başqwrttıq akademik Kuzievtiñ eñbegine süyene otırıp,  belgili qoğam qayratkeri Ö.Jolımbetovtıñ aytqan boljamın keltireyin: «IV ğasırdıñ ayağında Monğoliyanıñ ğwn ämirşisiniñ qaytıs bolğan äyeliniñ kümbezinde 40 kün boyı Mançjuriyadan äkelingen mıñ qwl şıraq jağadı. Keyinirek bwl mıñ qwldıñ wrpaqtarı Hİİ ğasırda Onon jäne Kerulen özeni boyında köşip-qonğan moñğol attı rudıñ negizin qwradı,.. Osı sebepti «moñğol» etnoniminiñ şığu tegi «mıñ qol» sözine emes, «mıñ qwl» sözine baylanıstı bolıp keledi eken»,– dese (48 bet), al öz pikirin: «Şıñğıshan öz imperiyasına at qoyu üşin Onon men Kerulen özenderi aralığında köşip-qonıp jürgen moñğol (mıñqwl, mıñqol) degen şağın taypanıñ atın paydalanğanday», – dep bildirgen (Almatı, «Jibek jolı», 165-b.).

Biraq N.YA.Biçurin joğarıda atalğan eñbeginde: «YUyçugyan' bıl poslednim severnım şan'yuem iz roda Mode. Na osnovanii etogo kitayskie istoriki sçitali 93 god koncom hunnskogo gosudarstva…V severnom Hunnu smenilas' dinastiya: vo glave neprimirimıh vstal znatnıy hunnskiy  rod Huyan» deydi. Al Qiyan (Qwyan) taypasınıñ 151 jılı qıtay äskerimen soñğı ret soğısı tarihtan belgili.

G.E. Grum-Grjimaylo: «Samostoyatel'naya istoriya yujnogo Hunnu prekratilas' v 215 g., kogda şan'yuy Huçucuan' bıl arestovan, a dlya upravleniya hunnami naznaçen kitayskiy namestnik», – degen. Soltüstik jäne oñtüstik hunnularınıñ tarih sahnasınan ketken jıldarı derekterden belgili boluı sebepti Quzievtiñ, oğan süyengen Jolımbetovtıñ «IV ğasırdağı ğwn şan'yuyi» turalı deregi bizge belgisiz. Ärine, sänbi (tatar) bileuşisi Tañşığaydıñ 156-158 jıldardağı ekpininen batısqa auıp, keyinnen, 448 jılı Edil qağan (Attila) şıqqan ğwndar jayı bölek äñgime.

  T.Äbenaywlı «Şınıña köş tarih! Şıñğıshan kim?» kitabında «moñğol» sözin «mañ» jäne «qwl» degen sözderden şığaradı: «Mañ» sözi – türk tilderinde jüru, jılju mağınasın bildiredi. Oğan «qwl» sözi jalğanıp, ündestik zañına säl özgeriske tüsuden «mañğwl» atauı kelip şıqqan. Ol da, qıjırtpa sarınmen qalıptasqan köşpendi el, malşı jwrt degen mağınadağı elesim. Bwlardan şığatın qorıtındı: mañğwlatauı, eñ keminde Oğız han zamanınan bastap qalıptasqan bayırğı elesim. Ol – barlıq şığıstıq türkilerdi meñzeydi», – deydi (Almatı, 2008,  63-64-b.). Qazaq tilinde «Mañ, mañ basqan, şudaların şañ basqan», Aqan seriniñ «Mañmañger» äni, t.b. mısaldar bwl sözdiñ negizinen januarlardıñ jürisine qatıstı aytılatının bayqatadı.

Al nelikten «mañ» sözine «qwl» sözi jalğanuğa tiis ekenin avtor tüsindirmegen. Şın mäninde türkterdiñ esimderine «qwl» sözin jalğau olar mwsılman dinin qabıldağannan soñ ğana payda bolğan ürdis.

Hondemirdiñ «Moğoldar tarihın» parsı tilinen orısşağa 1834 jılı audarğan V.Grigor'ev kitapqa tüsindirmede: «Nam neizvestno daje nastoyaşee znaçenie slova «Mogol», ibo Abul'gazi, kak mı  videli, govorit, çto Mungl'  znaçit «peçal'nıy», Dosson po Raşid-ud-Dinu, pişet, çto Mongol znaçit «prostoy, slabıy», a naş akademik G.Şmidt utverjdaet, çto eto proizvodstvo sego slova ne imeet nikakogo osnovaniya, i çto Mong znaçit «nepokornıy, neustraşimıy», deydi (125-b.).

Lin fon Pal' «Istoriya Imperii mongolov» attı kitabında: «Proishojdenie samogo nazvaniya «mongolı»imeet neskol'ko tolkovaniy. Po slovam D.Banzarova, rassmatrivavşego filologiçeskiy komponent nazvaniya v stat'e «O proishojdenii imeni mongol»: «…g-n Şmidt, sleduya Sanang-Secenu, dumal, çto ono dano mongolam samim Çingishanom i proizvedeno ot kornya mong, «stroptivıy», «derzkiy», a musul'manskie istoriki proizvodyat ego ot mung, «slabıy», «peçal'nıy». Çtobı ni znaçilo slovo mongili mung, po svoystvu samogo  yazıka mongolov ne moglo ih imya proizoyti ot takogo kornya: bez vsyakoy natyajki ono razlagaetsya na mon-gol, «reka Mon». Odnako nikakoy reki Mon na kartah ne suşestvuet. Ee ne suşestvovalo i na evropeyskih i arabskih kartah Srednevekov'ya», – deydi (35-b).

Şın mäninde, HVİİ ğasırda Sanan-şeşen, HİH ğasırdıñ basında G.Şmidt «stroptivıy» degen «mong» sözi qazirgi moñğol tilinde joq. Bwl – türk sözi. «Qazaq tiliniñ tüsindirme sözdiginde»: «Möñki» 1. Tulau, älem-tapırıq, şat-şälekey bolu; 2. Auısp.   Qattı aşulanu, şamdanu; delingen (Almatı 2008, «Dayk-Press»,  600-b.). 

Q.Salğarawlı monğoldardıñ tüpki tegin Gerodot «Tarihındağı» skifterden jeñilip, Aziya şığısına qaşqan qwldardan şığarıp, «moñğol» mağınası «mıñ qwl» boluı  mümkin ekenin aytadı. «Köne qıtaylıqtardıñ «keudeli qwl», «kekşil qwl» degen mağınada qoldanıp, tarihnamalarına halıqtıq atau retinde endirgen «siuñnu» («siuñ» – keude, «nu» – qwl») etnoniminiñ ejelgi türktiñ «mwñğwl» («mwñdı qwl» nemese «tünergen qwl») degen halıqtıq atauınıñ kal'kalıq audarması ekenin añğaru eş qiındıq tuğızbaydı», («Wlı qağanat» kitabı, Astana, «Foliant», 2008, 159-b.),  «Mwnımızdıñ dwrıstığın orıstıñ äygili şığıstanuşısı N.YA.Biçurinniñ siuñnudi «zlıy nevol'nik» (Biçurin N.YA. 1950.– str.39)  dep audaruı da Äbilğazınıñ mwñğwldı «mwñdı qwl», «tünergen qwl» dep tüsindirui de qwptap twrğanday»,– deydi (sol kitapta, 357-b.).

Bwl qalay bolğanı?! Joğarıdağı keybir avtorlarmen keliser bolsaq, Şıñğıs han sonşama ru-taypalardı biriktirgennen soñ, olarğa şınımen-aq: «Bwrın biz «bide» degen halıq edik, endi «mwñdı qwl, tünergen qwl, mañ qwl, mıñ qwl» dep atalayıq!», – degeni me?!  Bwrınnan handıq qwrğan, bedelderi zor bolğan Nayman, Kerey, Jalayır, Qırğız, Tatar, t.b. ru-taypalar öz attarın «mwñdı qwl» degen atauğa auıstırğanına «şattanğan»  deu aqılğa qona ma?! (Hara-Davan: «eto imya bılo takoe blestyaşee, çto vse s probujdayuşimsya nacional'nım çuvstvom stali gordit'sya im»).

«Moñğol» sözine qatıstı bwdan özge de öreskel  boljamdardı maqalalar men kitaptardan, internetten köreuge boladı. Bwl mäselege qatıstı pikirlerdiñ äli de tolastamauına qarağanda bwrın-soñdı tarihşılardıñ «moñğol» söziniñ mağınası jayında aytqandarı köpşilik jwrt senip, qabıldarlıq därejede bolmay twrğanı bayqaladı.

Köptegen şejireşi, tarihşılardıñ älgindey pikirler aytu sebebi – olar H-Hİİİ ğasırlardağı qıtay derekterindegi «men gu», sonday-aq Hİ ğasırda jazılğan J. Balasağwnnıñ «Qwtadğu bilik» (1070 j.), M.Qaşqaridiñ «Diuan Lwğat at-Türk»  (1074 j.) eñbekterindegi «mengu» (qazirgi aytuda «mäñgi», al orısşa mağınası veçnıy) söziniñ alğaşqı buını «men» ekenin eskermey, nege ekenin, «mwñ», «mwn», «möñ»  tübirli  sözderge jügingen. Bir qızığı – bwlar da türk  sözderi: 1. «Mwñ» – mwñdı, mwñayu mağınasındağı söz. 2. «Mwn» – sanası mwnartu, mäñgiru sözi. 3. «Muñqa» – januarlar minezine qatıstı aytılatın möñkusözi. «Drevnetyurkskiy slovar'» sözdiginde tübirleri wqsas osı tört sözge de mısaldar keltirilgen:

1) MENGU- 1. veçnost', beskoneçnost' (MQ İİİ 378); eraz qot tilek  arzu mengu  tile  ostav' pokoy, pros'bı i mol'bı, prosi o veçnosti (JB 374₂); 2. veçnıy, postoyannıy: mengu azun  veçnıy mir (vselennaya) (MQ III 378); Sonday-aq osı sözdiñ: bengu, benku, benu, meni, menku, menu türindegi mısaldar keltirilgen. (mengu temur mısalı – Möñke Temir esiminiñ dwrısı «Mäñgi Temir» ekenin körsetedi). Bwl sözdiñ «meñgü» türine de mısaldar berilgen: MENIGU veçnıy, beskoneçnıy: anañ utlisin menigu ölmas  v nagradu za eto on ne umret nikogda (veçno), (qazaqşası: «onıñ öteuine mäñgi ölmes») (Man III 11₁₆).

2)  MUN   nujda, zabota, tyagota, napast'; stradanie, gore, peçal': qarüa  qari bilsa munin ol buz sukar   esli bı vorona znala o grozyaşih ey stradaniyah (goloda), ona proklevala bı led (MQ İ 425); MUÑYUQispıtıvat' bedstviya, tyagotı; stradat'; peçalit'sya (JB 89₁₀), MUÑLUY -  munluü er mujçina, obremenennıy zabotami (MQ İİİ 382); munluü erinc` stradayuşiy, nesçastnıy; MUNUNLUY nujdayuşiysya, ispıtıvayuşiy nujdu, nedostatok: ajiüliüli munuñluü bolur  prositel', ispıtıvaet nujdu  (JB 73₂₁); MUNSUZ (mwñswz)  bez zabot; ne vedayuşiy zabot, tyagot, stradaniy (JB 14₁₄).

3) MUN zablujdat'sya; stanovit'sya slaboumnım, (sanası mwnartu, mäñgiru. H.Q-A); vpadat' v detstvo, vıjivat' iz uma: adu qutsiz azun qarip-mu munar  ne zablujdaetsya li, odryahlev, nesçastnıy mir? (YUg S₄₄₈); qari er mundi  starik vpal v detstvo (MQ İİ 30); MUNQUL    nerazumnıy, glupıy, lişennıy rassudka: toz topraqqa batilip turqaru munqul ertilar  pogryaznuv vo prahe, oni bıli lişenı rassudka (TT İİİ₂₇).

4) MUNQA nepokornıy, svoevol'nıy, stroptivıy (JB 106₈); MUN — az  teryat' rassudok, besit'sya (o jivotnıh): javlaq semirsa munar ham azar  esli norovistıy (kon') zajireet, on besitsya (JB 210₁₃); MÖN stanovit'sya na dıbı (MQ İİİ 341).

Raşid ad-din «Jami` at-Tauarihta» nelikten: «Slovo je mongol sperva zvuçalo «mungol», to-est' «bessil'nıy» i «prostoduşnıy» dep qatelesti desek, mwnıñ sebebi, Qıtaydan kelgen Bolat çansyan (ministr) oğan türktiñ «mengu-mäñgi» söziniñ özge – mäñgu (mäñgiru, sanası mwnartu) türin aytqan siyaqtı.  «Qazaq tiliniñ tüsindirme sözdiginde»: Mäñgi İ – Ömir boyı, ünemi, mäñgi-baqi, mäñgilik; Mäñgi İİ – Eseñgireu, meñ-zeñ bolu, mäñgiru; (587-b.). Osılarğa wqsas sözder qazirgi moñğol  tilinde de bar: «Mönh» – mäñgi saqtau, mızğımas; mönh tenger – qwdiretti täñir», delinse, al «Menge» – jolı bolmau, sätsizdikke wşırau;(«Mongol-kazah tol'», B.Bazılhan., Ulaan baatar-ölgiy,1984 j.). Sonday-aq, Äbilğazı bahadwr aytqan «türktiñ mwñ sözi» de osı sözdikte: «Muna-h» – mwñayu, abırju, alju, aljasu; «Munginaa» – mwñ, qayğı; dep jazılıptı, (311-b.).

Ärine, tübirleri wqsas osınşama türk sözderinen şejireşi, zertteuşiler qalay ğana şataspasın!? Alayda,  zertteuşiler «men» buınındağı «e»  (keyin «ä» -ge aynalğan) ärpine mwqiyat qarap, onı «w» äripti «mwñ» tübirli sözdermen şatastırmağanda, mümkin, «moñğol» söziniñ mağınasın segiz ğasır boyı izdep jürmes pe edik…

Tañ qalarlıq närse – «mäñgi» söziniñ türli mağına berui  türk tilinen özge de tilderge tän eken! Mısalı, «mäñgi» söziniñ orısşa audarması «veçnıy» sözi «veçnaya slava» (mäñgi dañq) degen optimistik te, sonday-aq «kanul v veçnost'» (o dünielik boldı, baqilıq boldı) degen mağınada da qoldanıladı…

Şındığına kelsek, «mengu» sözi qıtay derekterinen äldeqayda erte, Vİİİ ğasırdağı köne türk jazba eskertkişterinde bar söz. Ol Költegin eskertkişindegi jazularda «bengu» türinde birneşe ret kezdesedi. Mısalı Költegin «kişi jazuı» atalatın mätinniñ 11-jolında: «Sabım erser bengu taşqa wrtım» – sözim bolsa mäñgi tasqa oydırdım; 12-jolında: «Bwnı körü-biliñ bengü taş» – mwnı körip-biliñder mäñgitas; 13-jolında: «Erig yerte bengü taş toqıttım» – eru jerde mäñgi tas twrğızdım; delingen, (T.Äbenaywlı audaruı).

Költegin eskertkişindegi «bengu» sözin nelikten zertteuşiler «mäñgi» dep audarğan degen swraq tuadı. Bwl turalı M.Qaşqari eñbeginde; «Oğızdar, Qıpşaqtar jäne Subarlar söz basındağı  M  dıbısın B dep aytadı. Mısalı, türkter «men bardım» dese, al älgi taypalar «ben bardım» deydi. (M.Qaşqari «türkter» dep negizinen Afrasiyyab wrpaqtarı bileytin Qarahandıqtar memleketindegi (Jetisu,Taraz, Qaşqariya ölkeleri) taypalardı atap, şığıstağı Jalayır, Kereyit, Nayman, Qiyattardı mülde söz qılmağan).  Bizder (qazaqtar) büginde M  dıbısımen aytıp jürgen sözderdiñ Költegin Ülken jäne Kişi jazularında  B ärpimen: Bengu – mäñgi, bwnta – mwnda, bäñgi taşqa – mäñgi tasqa, bwñ yoq – mwñ joq, bwñsız – mwñsız, (qayğısız), bwnça yerke – mwnşa jerge, binip – minip, mine salıp, binip tigdi – minip tidi, bwnta wrtım – mwnda oydırdım, jazdırdım» dep Vİİİ ğasır ortasında jazıluınan, sol kezderi Türk qağanatı halqınıñ tilinde äli de oğızdıq dialekt saqtalğanın köremiz. Al osı eskertkişterdegi «maña –mağan, maña körti – mağan qaradı, men – men, meniñ – meniñ, tilin meser – tilin bese (oyılmasa), süñüş miş – soğıstıq» degen jazulardan şığısqa Türkstannan auıp kelgen türkterdiñ («Tüp-twqiyannan Börte-babağa şeyin» tarauın oqıñız) Vİİİ  ğasırda söz basındağı B dıbısın  M dep aytuğa köşe bastağanı bayqaladı. Al Horezm hanzadası Jäleladdinniñ laqab atı «Mäñgiberdi»  delinui Hİİİ ğasır basında Orta Aziyada da «bengu» sözindegi eki aldıñğı dıbıstıñ  (be) «mä» bolıp özgeriske wşırağanın («mäñgi») köremiz. Orta Aziyağa kelgen Jalayır, Kerey, Nayman, t.b. şığıs türk taypalarınıñ da keşikpey osılayşa söylegenine  qazaq tilinde de bwl sözdiñ «mäñgi» delinui dälel. Al şığısta qalğan türkterde «bengu» sözi Vİİİ ğasırdan keyinirek  «mengu» delinip, tipti beride  «e» men «u»  dıbıstarı «ö» bolıp  özgeriske wşırağanın «mäñgi» söziniñ qazirgi moñğol (oyrat)  tilinde «möñh», «yuan'» aqşasınıñ  «möngö» delinuinen köremiz.

Qazaqta mäñgi sözine baqi sözin qosıp, mäñgi-baqi dep aytu da kezdesedi. Türkiyadağı oğız türkterinde de «mäñgi» sözi  bengi, al «baqi» sözi baki türinde bar sözder, äri ekeui de  «mäñgilik» mağınasın bildiretin sinonim sözder («Turecko-russkiy slovar'»: baki – postoyannıy, veçnıy. (M. 1977. 91-b.). «Drevnetyurkskiy slovar'» J.Balasağwnnıñ «Qwtadğu bilik» şığarmasındağı «baqı» sözin arab sözi, mağınası «postoyannıy, veçnıy» deydi. Biraq nanay tilinde de balana-baqi degen söz bar jäne ol da «bayağıda, ertede» degendi bildiredi eken («Sravnitel'nıy slovar' tunguso-man'çjurskih yazıkov», Leningrad. 1975.). Al M.Qaşqari «Sözdigindegi» baqı sözine (№5756) «holm» (töbe, adır) dep tüsinikteme berilgen. Äzirbayjan astanası Baqı (Baku – orısşa bwrmalanğan türi) arab nemese nanay tilindegi «mäñgi» mağınasında, sonday-aq türkşe «qıratqa ornalasqanı üşin» de  osılay ataluı mümkin. Al qazaq tilindegi «mäñgi-baqi» – biri türk, ekinşisi arab (nemese nanay) sözderinen twratın sinonim sözder sıñaylı.

 

Qıtay derekterindegi «men gu»                                                           

732 jılı jazılğan Költegin eskertkişindegi «bengu» sözin qazaq zertteuşileri «mäñgi», orıstar «veçnıy» dep audara twra, osı söz Hİ ğasırda jazılğan M.Qaşqari, J.Balasağwn şığarmalarında «mengu» türinde bar ekenin köre twra, onı qıtay deregindegi «moñğol» atauın añğartatın «mengu» sözimen fonetikalıq qana emes, mağınalıq jağınan da birdey bolar dep mäsele qoymağan siyaqtı. Sonday-aq, qıtay derekterindegi «mengu» – di «moñğol halqınıñ köne atauı» dep jürgen zertteuşiler, nege ekenin, osı «meñgu» sözin twtas söylem işinde körsetpey, zertteu eñbekterinde tek jeke aytıp keledi. Sondıqtan, «mengu» söziniñ Şıñğız han basqaratın halıqqa qatıstı ekenin naqtı Sun (Oñtüstik Qıtay) elşisi Çjao Hun 1221 jılı jazğan «Men-da bey lu» eñbeginen köremiz. Zertteuşiler bwl eñbektiñ atauındağı birinşi buındı «mengu» (moñğol), ekinşisin «dada» (tatar) sözderiniñ qısqartılıp aytıluı dep, orısşa «Polnoe opisanie mongolo-tatar» dep audarğan.

Däl sol jılı Şıñğız hanğa Orta Aziyağa barıp jolıqqan ekinşi elşi Gou Men-yuydiñ «Gou Men-yuy şi-bey lu» jazbaları «Opisanie posol'stva  Gou Men-yuya na sever» dep audarılğan. «Bey» – soltüstik degen söz ekenin eskersek, Çjao Hun eñbegi «Soltüstiktegi mengu-tatarlar jaylı jazbalar» dep ataluğa tiis.

«Men-da bey lu» mazmwnına qaray, onda Şıñğız han memleketiniñ halqı turalı bayandalıp otırğanı eş kümän tudırmaydı. Tek avtordıñ «mengu» dep jazğandarın keyin orıs tiline audaruşılar «mongol» dep «tüzetip» jibergenin köremiz. 1893 jılı daniyalıq V.Tomsen Költegin, Tonwqwq, t.b. sına jazularınıñ türk tilinde ekenin aşqannan soñ da zertteuşiler ondağı türktiñ «bengu (mäñgi) sözimen «Tan tarihındağı», Çjao Hun jazbalarındağı «mengu»  mağınalas-au demegen. Kerisinşe, Hİİİ ğasırda da, qazirgi zertteuşilerdiñ de qıtay derekterindegi «mengu» (moñğol) attı halıqtıñ Türk qağanattarınıñ jerindegi el ekenin bile twra, «Bwl atau türk sözi bolar?!» dep oylanbastan, onı şürşitterdiñ (Man'çjuriya) soltüstigindegi bir taypanıñ atına balağanın köremiz.

Atalğan eñbeginde Çjao Hun  Şıñğız hannıñ memleket atauı üşin «moñğol» sözin aluın bılay tüsindiredi: «Bwrın Mengu degen halıq bolıp, odan çjurçjender (manjwrlardıñ bwrınğı atauı, qazaq «şürşit» deydi. – H.Q-A) asa qattı qorıqqan edi. Olar keyin qırıldı. Biraq Şıñğız han öz imperiyasın qwra bastağan kezde onıñ qol astına ötken keybir czin'dik çjurçjender oğan älgi, bwrınğı halıqtıñ «moñğol» atın alu arqılı czin'dikterde ürey tuğızuğa keñes berdi»,  deydi. Ol sonday-aq, bwrınğı moñğol memleketiniñ ol kezeñde joyılğanın, al qazirgi moñğoldar – kädimgi tatarlar» dep, al Şıñğız han jaulanğan Czin' jerin (Soltüstik Qıtay) basqaruğa qoyğan Jalayır Muhali turalı: «YA, Hun, liçno zameçal, kak ih vremenno zameşayuşiy imperatora go-van Mo-hou kajdıy raz sam nazıval sebya “mı, tatarı”; vse ih sanovniki i komanduyuşie [takje] nazıvali sebya “mı, da-da jen'”(«biz, tatar adamdar». H.Q-A.). Oni daje ne znayut, yavlyayutsya li oni mongolami (men gu) i çto eto za nazvanie» dep jazğan. Bwl eñbekte «mengu-tatar» eki halıqtıñ emes, sinonim sözderdey, bir halıqtıñ atauı retinde aytılğan.

Oñtüstik Qıtay tarihşısı Huan Çjen (1256 j. «Dun-fa» oqımıstılıq därejesin alğan) «Gu-czin' czi-yao i-pyan'» (“Drevnie i sovremennıe utraçennıe soçineniya s zapisyami vajnıh sobıtiy”)  şığarmasında: «Suşestvovalo eşe kakoe-to mongol'skoe gosudarstvo.  Ono nahodilos' k severo-vostoku ot çjurçjeney. Tatarı prisvoili ih imya i stali nazıvat'sya Velikim mongol'skim gosudarstvom» (qıtayşa tüpnwsqada «Da Men-gu go»), – dep jazğan.

Li Sin'-çuan'niñ «Cza-czi» eñbeginde de: “Suşestvovalo eşe kakoe-to mongol'skoe gosudarstvo (tüpnwsqada «Men go»). Ono nahodilos' k severo-vostoku ot çjurçjeney. Pri Tan ego nazıvali plemenem men-u. Czin'cı nazıvali ego men-u, a takje nazıvali ego men-gu. Eti lyudi ne varili pişi. Mogli videt' noç'yu. Oni iz şkur akulı  delali latı, kotorıe mogli zaşitit' ot şal'nıh strel. S naçala [godov pravleniya] Şao-sin (1131-1162) oni naçali myateji. Glavnokomanduyuşiy  Czun-bi  voeval [s nimi] v teçenie ryada let, [no] v konce koncov ne smog pokarat'; tol'ko, razdeliv voyska, uderjival vajnıe strategiçeskie punktı i, naoborot, podkupal ih şedrımi [podarkami]. Ih vladetel' takje nezakonno nazıvalsya pervım avgusteyşim imperatorom-rodonaçal'nikom». Vo vremena czin'skogo Lyana [oni] priçinyali zlo na granicah. [Kak vidno], oni poyavilis' davno… Teper' tatarı nazıvayut sebya Velikim mongol'skim gosudarstvom. (tüpnwsqada «Da men-gu go», bwl «Ieke Mengu el wlısı» atauınıñ qıtayşa audarması dep eseptelinedi. H.Q-A.), i poetomu pograniçnıe çinovniki imenuyut ih [sokraşenno] men-da. No eti dva gosudarstva otstoyat drug ot druga s vostoka na zapad v obşey slojnosti na neskol'ko tısyaç li. Neizvestno poçemu oni ob'edinenı pod odnim imenem», –  deydi.

Akademik V.P.Vasil'ev: «Dan-czin'-go-çji» utverditel'no govorit, çto narod  men'vu jil na severo-vostoke ot çjurçjeney, i çto eto sovsem ne tot, kotorıy sdelalsya posle izvesten pod imenem mongolov, kotorıe jili na severo-zapade. Takim obrazom, narod men'vu bıl toje man'çjurskiy; on obital na ust'e Amura, gde mı i nıne nahodim imya mangunı, naskol'ko izvestno iz rasskazov puteşestvennikov, govoryaşih man'çjurskim yazıkom, a slovo mengu oznaçaet na ih yazıke reku, i odnorodno s sovremennım man'çjurskim slovom muke», – degen edi («Zapiski Imperatorskogo Arheologiçeskogo obşestva». Tom Hİİİ. Sankt-Peterburg, 1859. 80-b.). Al 219-bette: «A potom, kak mı znaem iz doneseniya kitayskogo voenaçal'nika, etot narod bıl istreblen çjurçjenyami – osnovatelyami imperii Czin', kotoraya bıla razgromlena pozje tatarami Çıngız hana» degen.

Ärine, Şıñğız han ataları Qabıl han men Bartan-bahadwr 1131-1162 jıldarda özderin «imperator» dep jariyalamağanı, teñiz-mwhittan qaşıqta ömir sürgendikten «akula terisinen qalqan jasaytın halıq» bolmağandığı  anıq. Äbilğazı bahadwrdıñ «Türk şejiresinde» bayan etilgenindey, «Moñğoldardıñ Ergene qonnan şıqqan künin toylau dästüri» boluı da bwl halıqtıñ su boyınan emes, tau qoynauınan şıqqanın däleldeydi.

Osığan qaramastan, qazirgi keybir zertteuşiler (Şıñğız-han basşılığımen qwrılğan memlekettiñ türktik ekenin, ol kezde moñğol attı etnos ya taypanıñ bolmağanın ayta twra) «Moñğol» degen şığıs türkteriniñ memleketiniñ atauı älgi, joyılıp ketken çjürçjendik Mongus taypasınıñ atauınan alınğan» degen eskirgen pikirdi qaytalauda. Şürşitterden (çjurçjen)  jeñilip, joyılğan Mengu (mangu, mongu) taypasınıñ atın Şıñğız han bastağan taypalar 1206 jılğı qwrıltayda qabıldau arqılı jeñimpaz Czin'-şürşit imperiyasın şoşıtpaq boldı deu qisınğa kelmeydi. Ergene qonnan şıqqan halıq özderinen eki-üş mıñ şaqırım soltüstikte az uaqıt ömir sürip, joyılıp ketken manjwrlıq taypanıñ atın aluı da aqılğa qonbaytın pikir.

Akademik V.P.Vasil'ev moñğol söziniñ mağınası jayında: «Mongolı doçingisovskoy epohi niçego obşego ne imeli s temi mongolami, nazvanie kotorıh vstreçaetsya v kitayskih istoçnikah v razliçnıh transkripciyah, i transkripciya men-gu, otliçnaya ot vseh prejnih i upotreblyavşayasya v otnoşenii mongolov Çingis-hana, oznaçaet v bukval'nom perevode “poluçivşiy drevnee” i yavlyaetsya tol'ko nazvaniem dinastii Çingis-hana, kotoroe bılo prinyato poslednim v podrajanie kitayskim imperatoram», (V.P. Vasil'ev, Istoriya i drevnosti, 159-161-b.) dep, qıtay tarihnamalarındağı «Men gu» eki ieroglifi qıtaylardıñ «bayırğını qabıldağandar nemese ejelgini saqtauşılar» degen mağınadağı ieroglifter ekenin aytadı. Al 1890 jıldardağı «K hronologii Çingishana i ego preemnikov» eñbeginde ol «men gu» ieroglifteriniñ mağınasın orısşağa «Vozvratit' staroe» (köneni jañğırtqandar) dep audarğan (6-b.). Biraq, sayıp kelgende, «bayırğını qabıldağandar, ejelgini saqtağandar» men «köneni jañğırtuşılar» degen sözder türk tilindegi «mäñgi, mäñgilik» sözimen mağınalas.

Keybir tarihşılar Qwbılay hannıñ Wlı Wlıs tağına «Jasa» zañın bwzıp otırğandıqtan, qıtaylıqtarğa arqa süyeu maqsatımen  memleket  atın «YUan'» dep qıtayşağa özgertkenin aytadı. Şın mäninde, «YUan'» – türktiñ «mäñgi, mäñgilik» söziniñ qıtayşağa audarması eken.  E. Hara-Davan atalğan kitabınıñ 265-betinde: «Eto dinastiya nazıvalas' do 1281 goda Mongol'skoy – Men-gu, kogda pereimenovana v YUan', t.e. «osnovanie», «naçalo», – deydi. Qwbılay biligi kezinde qabıldanğan memlekettik valyutanıñ «yuan'» atauı Qıtayda küni-büginge şeyin saqtalğan. Memlekettiñ Qıtay tarabında kümis aqşa «yuan'» delingenmen, Moñğoliyada da, onıñ soltüstigindegi twñğıs tekti halıqtar da bwl aqşanı,  keyinirek kümistiñ özin de «möngö» (mäñgi) dep atağan.

Alayda, kümistiñ «mäñgi» ataluı keyin, Qwbılay memleketti YUan' atağannan soñ orın alğanın  eskermegen  qıtaydıñ orta ğasırdağı  jazuşıları Pen Da-ya men Syuy Tin «Kratkie svedeniya o çernıh tatarah» degen eñbekterinde: «Gosudarstvo çernıh tatar nazıvaetsya Velikoy Mongoliey. V pustıne imeetsya gora Mengu-şan', a v tatarskom yazıke serebro nazıvaetsya «mengu». Çjurçjeni nazıvali svoe gosudarstvo «Velikoy zolotoy dinastiey», a potomu i tatarı nazıvayut svoe gosudarstvo «Velikoy serebryanoy dinastiey», dep jazıptı.  Bwğan aytarımız: birinşiden, «mengu» sözi Şıñğız han memleketi qwrılmastan bwrın da – 732 jılı ornatılğan Költegin eskertkişi jazularında, H-Hİ ğasırlardağı qıtay tarihnamalarında, Hİ ğasırdağı J.Balasağwn, M.Qaşqari şığarmalarında bar söz; ekinşiden, Şıñğız han öz memleketin jeñilgen Da Czin'-Altın hannan tömendetip «kümis» dep atauı qisınğa kelmeydi.

«Kommentarii k “Zapiskam o puteşestvii na zapad pravednika Çan-çunya” maqalasında joğarıdağı eki qıtay jazuşısınıñ pikiri teriske şığarılıp: «Geografiçeskie rabotı ne upominayut o gore s takim nazvaniem (sm. prim. 5), «V drugih istoçnikah ne vstreçayutsya svedeniy o tom, çtobı mongolı nazıvali svoyu dinastiyu ili gosudarstvo  Da in' – «Velikaya serebryanaya», – delingen.

 

* * *

Osı kitaptı baspağa tapsırar qarsañda M.Mağauinniñ  «Şıñğıshan» kitabı qolıma tidi. Zertteuşi 6-taraudıñ basında: «Qalıptasqan közqaras boyınşa, “moñğol” nıspısı, naqtıraq aytsaq, “moñğol” boluğa tiis dep şamalanatın “menu” atauı qıtay tarihnamasında alğaş ret 945 jıldan wşırasadı…» dep, äri qaray: «Bwl men-gu – kädimgi mañğıt! Jeke twlğası – mañğu, nemese mañğı boluğa tiis. Biraq bwl mañğıt ta moñğol tekti emes, türk tekti taypa», – deydi.

«Jami`at-Tauarihta» jäne özge de şejirelerde Mañğıt taypasınıñ Tümbene hannıñ ülken wlı Jaqsıdan örbitini aytılğan. (Tümbene – Şıñğız hannıñ törtinşi atası). Al «MQŞ» -da ( 52-bölim): «Qamwq Moñğoldı Qabwl qağan bilep twrğan edi» dep, «Altın topşıda» da: «Qamwq Moñğoldı Qabwl qağan bilep jürdi» delinip, «Hamag Monğol – Hİ ğasırdıñ orta twsında qwrılğan Moñğol wlısınıñ atauı» dep tüsindirilgen (41-b.). Qabıl han – Tümbeneniñ altınşı wlı. Bir ğasırğa üş wrpaqtan dep eseptesek, 1155 jılı tuğan Şıñğız hannıñ üşinşi atası Qabıl-han jäne onıñ ağası Jaqsınıñ ömir sürgen kezeñi 1100 jıldar şaması. Endeşe Jaqsıdan taraytın Mañğıt qalayşa 945 jılı jazılğan «Köne Tan tarihına» enbek?

«Jami`at-Tauarihta» osı Qabıl han toyda bilep jürip Czin' imperatorınıñ (Altın han) saqalınan silkip oynağanı jazılğan. Al qidandardıñ Lyao imperiyasına şürşitter (çjurçjen) alğaş 1115 jılı şabuılın bastap, tek 1128 jılı ğana tolıqtay jeñip, özderiniñ Czin' imperiyasın qwrğan. Qabıl hannıñ qonaqqa baruı osı 1128 jıl töñiregi bouğa tiis. Endeşe  Qabıl han öz zamandas ağası Jaqsınıñ wrpaqtarınan keleşekte tarar, tarlsa da äli taypa bolar sanğa jetpegen mañğıttarğa qalayşa «qağan bolıp bilep jürmek»? Sondıqtan, M.Mağauin körsetken qıtay derekterindegi «mengu», «mangu»  1100  jıldan da beride qwrala bastağan Mañğıt taypasınıñ atauı bolmasa kerek. Tipti, Mañğıt, MQŞ jazğanday, eki wrpaq erte tusa da, qıtay tarihnamalarına 945 jılı jazılarday bwl rudıñ ayrıqşa bir isi turalı derek joq.

Osınşama şatasulardıñ bolu sebebi – zertteuşilerdiñ Tan tarihtarına «men vu» ya «men gu» degen halıqtıñ qanday oqiğağa baylanıstı jazılğanın aytpay, jalpı mätinnen tım qısqa, üzik etip beruinen tuıp otır. Şındığında Tan tarihtarındağı men vu, men gu – Czin' (şürşit) imperiyasımen on tört jıl soğısqanı üşin tarihqa engen soltüstiktegi özen halqı. Twñğıs tilinde qazir de Amur, Ussuri, Sungari siyaqtı ülken özender «mañgü, mañmu», al kişirek özender «mañguqa(n)», dep ataladı. Mağınası – Qazaqstandağı Jem-Emba, Orta Aziyadağı Amu dariya ataularındağıday «em, emu, jem» – asırauşı. Amur, Ussuri özenderi boyın mekendeytin twñğıs halqı Ul'ç bügin de «mañgusal», al nanaylar «mämğü, mañbu», dep ataluda. Alayda zertteuşiler Şıñğız han basqaruımen qwrılğan memleketti özen halqına teluin qoymay keledi.  Söyte twra olar: «Şürşittermen soğısqan özen halıqtarı nelikten jartı ğasır ötpesten malşılıqpen aynalısatın dala halqına aynalıp ketken; mwnday jağdaydıñ boluı mümkin be?», degen swraqtarğa jauap ayta almaudı.

Qorıta aytsaq, Tan tarihnamalarındağı «men gu» – özen halıqtarı, bügingi ul'ç, nanaylardıñ ata-babaları. Al etnosqa qatıssız aytılğan «mäñgi» sözi Vİİİ ğasırdağı türk jazba eskertkişterinde «bengu», Hİ ğasırda J.Balasağwn, M.Qaşqari eñbekterinde «mengu» türinde jazılğan, 1206 jılı Şıñğız han basqaruımen qwrılğan memleket atı «Mengu el» qazirgi qazaq tilinde mäñgi, mäñgilik sözderimen bir. Al Qwbılay han men onıñ on  wrpağı basqarğan YUan' memeleketiniñ jäne  onıñ  kümis aqşasınıñ «YUan'» atauı – türktiñ «mäñgi» söziniñ qıtayşağa audarması eken.

 

«Moñğol» emes, «Mäñgi el»!

 

«Moñğol» atauına baylanıstı zertteuşiler pikirleri aluan-türli bolğanımen, olar aytqan moñğol, moğol, moğul, muğul, mwñqwl, mıñqol t.s.s. sözderdiñ barlığı «l» dıbısımen ayaqtaladı. Al «meñgu» («bengü», «mäñgi») sözinde bwl dıbıstıñ bolmauı tağı swraq tuğızadı. Özgelerdey, «moñğol» sözine dıbıstaluı ğana wqsas bir türk sözin men de tauıp alıp, dürmekke qosılsam, segiz ğasır boyı şeşimin tappay kele jatqan bwl mäselege tek ziyan tigizer edim. Sondıqtan «moñğol» atauına tek fonetikalıq wqsas qana emes, süyener  tarihi ayğağı bar qisındı sözdi tappayınşa pikir aytudı jön sanamağanmın.

Birde qalmaq tarihşısı E.Hara Davannıñ joğarıda atalğan kitabınan: «Posle pokoreniya zapadnıh plemen Çingishan yavlyaetsya besspornım vlastelinom vsey stranı ot Altaya do Kitayskoy stenı. Ob'edinenie vseh zaklyuçavşihsya v ney zemel' v odno gosudarstvo nesomnenno oznaçalo namerenie vosstanovit' drevnyuyu mongolo-tyurkskuyu imperiyu Hİ veka», – degen joldar közime tüsti ( 64-b.). Hİ ğasırda emes, Vİ-Vİİİ ğasırlarda sol ölkede  eki ret türk qağanatı qwrılğanı, tarihta onı «Türk qağanatı» dep atau qalıptasqanı belgili. «Älde Türk qağanattarınıñ biri nemese İH ğasırdağı Yağlaqar-Wyığır handıqtarı «moñğol» atalğan kezi bolıp pa edi?» degen  oy kelip, derek izdedik.

L. Gumilev  «Tısyaçaletiya vokrug Kaspiya» kitabınıñ «Inercioznaya faza– «Veçnıy el'» tarauında osı Türk qağanatı turalı: «Imenno v etoy faze rimlyane nazvali svoyu stolicu – «Veçnıy gorod», tyurki svoyu derjavu – «Veçnıy el'»  (146-b.) dese, «Drevnie tyurki» kitabında da Türk qağanatı turalı: «Oni sami soznavali eto i nazvali svoyu derjavu «veçnıy el'», podçerkivaya ee ustoyçivost' sravnitel'no s plemennımi soyuzami telescev i hozyayniçaniem hişnoy ordı jujaney» degen joldarğa keziktik (71-b.).

Tatarstandıq tarihşı R.N.Bezertinov: «Tatarı, tyurki – potryasateli Vselennoy»  kitabında: «Postepenno orda prevraşalas' v gosudarstvo, kotoroe nazıvalos' u tyurkov hanstvom. Hanstva ob'edinyalis' v kaganat. Svoe gosudarstvo tyurki nazıvali El' ili Il'. Ono bılo bolee postoyannım, çem orda ili konfederaciya, poetomu tyurki svoe gosudarstvo nazıvali «Veçnıy El'». Postoyannaya potrebnost' ob'edineniya v ordı i sozdaniya gosudarstv poslujila osnovoy ideologii tyurkov. Eta ideologiya «stremleniya k Veçnomu Elyu» pronizıvaet svoimi luçami vsyu istoriyu tyurkskogo mira. Blagodarya etoy ideologii tyurki sozdali mnogo desyatkov  imperiy i hanstv», deydi (Novosibirsk 2001. 52-b.).

Osınau tarihşılar «Türkter öz qağanatın «Veçnıy el'» atağan» dep qanday derekterge süyenip jazıp jür eken?» dep, birşama izdegen edim. Orhon «mäñgi tastarındağı» Költegin «kişi jazuınıñ» 8-jolında: «Ötüken iış olürsar beñgü el twta olırtaçısıñ»  degen söylem bar eken. Mwnı belgili şığıstanuşı S.Malov «Kogda je tı ostaeşsya v Otyukenskoy çerni, tı mojeş' jit', sozidaya veçnıy plemennoy soyuz» dep, özge orıs tildi ğalımdar da «el» sözin «plemennoy soyuz» dep,  al V.Radlov pen P.Melioranskiy «bengu el» sözin «veçnıya plemena obitayuşiya» dep audarğan eken.

Qazaq ğalımdarı bwl söylemdi «Ötüken qoynauında otırsañ, mäñgi eldigiñdi saqtaysıñ sen» (M.Joldasbekov), «Ötüken jınısta  otırsañ mäñgi el twtıp otırarsıñ sen»  (Q.Sartqoja), «Ötüken wyısında otırsañ mäñgi el  twta otırar ediñ» (M.Mwhitdenov), «Ötüken qoynauında otırsañ, mäñgi el wstap otırarsıñ sen» (Ğ.Aydarov), «Ötegen ieuişte otırsañ mäñgilikke eliñdi saqtap qalasıñ» (T.Äbenaywlı), «Esli tı obitaeş' v Otyukenskoy çerni, tı mojeş' jit', sozidaya (podderjivaya) svoe veçnoe gosudarstvo» (A.Amanjolov) dep audarğan. («Qazaqstan» atauın «Qazaq eli» dep özgerteyik deuşi zamandastarımız «el» söziniñ «memleket» wğımın beretinin jaqsı biledi).

Q.Salğarawlı da «Wlı qağanat» kitabında: «Türkterdiñ 552 jılı jıujändardı talqandap, özderiniñ memleketin «Mäñgi el», bileuşisin «El qağanı»  atağanı barşağa ayan» (166-b.), «Resmi tarih türkter qwrğan memleketti «Türk qağanatı» dep atap, ğılımğa solay engizgenimen, türkterdiñ özderi olay atamağan. Olar öz memleketin «El», al dalalıq imperiyağa aynalğan kezde onı «mäñgi» sözimen tolıqtırıp, «Mäñgi el» dep ataudı qalıptastırğan. Sondıqtan, jañaşa jıl sanaudan keyingi 552 jılı Ortalıq Aziyada türkter qwrğan dalalıq imperiyanıñ resmi töl atauı «Mäñgi el» ekenin este wstağan jön», – dep jazıptı (182-b.).

Hara Davan kitabında Şıñğız hannıñ türk tekti taypalarmen şayqastarın «oznaçalo namerenie vosstanovit' drevnyuyu mongolo-tyurkskuyu imperiyu Hİ veka» deui  qağannıñ  sol «Mäñgi el» memleketin qalpına keltiru jolındağı  äreketteri emes pe? 1206 jılğı  qwrıltayğa tek «moñğol» laqabtı Ergene qonnan şıqqan Qiyattardan özge Jalayır, Kereyit, Nayman, Qırğız, Oyrat, t.b. türk taypaları da qatısqanı belgili. Endeşe, sol qwrıltayda Şıñğız han men onı qoldauşı halıq, soltüstiktegi joyılıp ketken  twñğws-manjwrlıq taypanıñ atın emes, özderin VI-VIII ğasırlardağı Türk qağanatınıñ mwrageri sanağandıqtan «Mäñgi el» atauın  şığıs türkteriniñ jaña birlestiginiñ (memleket) atı retinde qayta jañğırtqan. Şıñğız han: «Bwdan bılay barlığımız «Mäñgi el» dep atalayıq!» – dep, bwrın Türk qağanatı kezinde osı taypalardıñ ata-babaları qwrğan «Mäñgi el» memleketin qalpına keltireyik, jañğırtayıq!» degen soñ ğoy olardıñ mwnı «şattana qabıldauı». (Hara-Davan: «Eto imya bılo takoe blestyaşee, çto vse s probujdayuşimsya nacional'nım çuvstvom stali gordit'sya im»).

Meniñşe, «moñğol» söziniñ payda boluı jäne osı sözdiñ mağınası türktiñ  «mäñgi el» sözinde jatır.

«Jön-aq. Alayda, Şıñğız han memleketiniñ äuelgi atauı «Mäñgi el» bolsa, ol nelikten wmıtılıp, «moñğol» delinip bwrmalandı?» degen swraq tuadı.  Qiyat, Jalayır, Kerey, Nayman t.b. türk tekti taypalardıñ birlese qwrğan memleketi «Mäñgi el», sol kezderde qoldanısta bolğan alfavitterdiñ bwl sözdi  dwrıs tañbalau mümkindigi bolmauı saldarınan da «mwğwl», «moğul», «mongol» delinip ketui mümkin. Hİİİ ğasırda Şıñğız han Ordasında qoldanılğan «wyğır jazuı» turalı Todaeva B. «Mongol'skie yazıki» maqalasında: «Dialektnaya osnova poslednego neyasna; faktiçeski on vsegda bıl naddialektnoy formoy sugubo pis'mennoy kommunikacii, çemu sposobstvovala ne slişkom toçno peredavavşaya fonetiçeskiy oblik slov pis'mennost', nivelirovavşaya mejdialektnıe razliçiya. Vozmojno, etot yazık sformirovalsya u kakogo-to iz mongol'skih plemen, uniçtojennıh libo polnost'yu assimilirovannıh pri vozniknovenii imperii Çingishana», – deydi. 

Köptegen tarihılar «Şıñğız han eliniñ jazuı bolmağan» dep keledi. Al sol öñir Vİ ğasırdan bergi Költegin, Tonwqwq, t.b. jazba eskertkişterine twnıp twrğanın qaperge almaydı!  Keyinirek, Vİİİ ğasırda jalayır men qarlıqtar  qwrğan Wyığır qağanatı kezinde şığıs türkteri sına tañbalardan göri qolaylı sanap 21 äripti «wyığır jazuın» qabıldağan siyaqtı. Bwl jazudıñ Şıñğız han Ordasında 1204 jıldan, al odan bwrın Nayman handığında qoldanılğanı turalı derekter bar. Evropalıq ğalımdar Ibid, Şpuler, Bartol'd, t.b. bwl älipbi soğdı älipbii negizinde jasalğan, al soğdılar onı kezinde aramey-semit jazuınan alğan degen pikir aytadı.

Tarihşılar «moğol, moğul» sözderi turalı da türli pikirde. Q.Jalayır «Jılnamalar jinağında»  kereyit, nayman, oñğut, tañğwt, bekrin, qırqız ruları turalı: «Bwl qauım da belgili, täjikter olardı moğol dep ataytın», – deydi (25-b.). Äbilğazı bahadwr da: «Köşirmeşiler köbinese parsılıq ne täjik bolğandıqtan, ne monğol, ne türk tilin bilmeydi. Täjikti on kün üyretse de, «moñğol» sözin aytuğa tili kelmes edi», degen (30-b.).

Şejireşilerdiñ osılay deuiniñ sebebi, – arab älipbiinde «ñ» ärpi bolmauınan mwsılman (parsı, arab) elderinde «mäñgiel» sözi «mwğwl» «mağol», t.s.s özgeristerge  wşırap  aytılıp, jazılıp  ketken. (Al HH ğasır basındağı qazaq qoldanğan «töte jazudağı»  arabşa «ñ» ärpin A.Baytwrsınov, tatar «jäditşileri» engizgen). Şın mäninde, «moñğol» (mäñgiel) men «moğol, muğul» bir halıqtıñ – şığıs türkteriniñ atauı. Sondaqtan, Şağatay wlısınıñ şığıs böliginde  (Jetisu, Qaşqar) 1348 jılı jeke şañıraq kötergen memleket Moğolstan atalğan. Öytkeni onıñ alğaşqı bileuşisi «mäñgieldik» Şağataydıñ altınşı wrpağı (Horezmdegi Bamian qamalın alğanda qazağa wşırağan twñğış wlı Mütügennen tarağan) Tulıq Temir boldı.

Sonday-aq, Aqsaq Temir wrpağı Babır 1526 jılı Indiyada qwrğan memleket te «Wlı Moğoldar» imperiyası ataldı. Bwl ataudıñ da mağınasında «mäñgi el» sözi jatır. Öytkeni Ämir-Temir  şığıs türkteriniñ (mäñgeldikterdiñ) Barlas ruınan. «Jami` at-Tauarih» Barlas ruın Tümbene hannıñ üşinşi wlı Qaşulıdan taratadı. Al Şıñğız hannıñ üşinşi atası Qabılhan osı Tümbeneniñ altınşı wlı…

«Mäñgi el» atauınıñ «moñğol» bolıp özgerip ketuine ekinşi bir ülken sebep – osı memleketke qatıstı  külli şejire, tarihtardağı qıtaylardıñ «mengu», parsılardıñ «mugul», mogul» dep jazğandarın, evropalıq, äsirese orıs zertteuşileri öz şığarmalarında jappay «mongol» dep  özgertip jibergen. Söytip, «moñğol» türindegi söz negizinen solardıñ şığarmaları arqılı soñğı eki-üş ğasırda ğana payda bolğanın köremiz.

«Mäñgi el» söziniñ wmıtılıp, bwrmalanuınıñ üşinşi sebebi – Şıñğız han wrpaqtarı Qıtaydağı bilikten 1368 jılı quılğannan soñ, XIV ğasırdıñ ayağında qıtay äskeriniñ «Mäñgi el» qaraşañırağında qalğan türk tekti halıqtı dürkin-dürkin qırğınğa wşıratıp, halqı sirep qalğan ölkege soltüstikten böten tildi twñğws-manjwrlıq taypalardıñ jappay qonıstanuınan deuge boladı…   

 

«Moñğol» – etnos atauı bolmağan.

 

Joğarıda keltirilgen jäne basqa da Hİİİ ğasırdağı qıtay derekterinde: «Bwrınğı mengu (mangu) joyılğan, al qazirgi «mengumiz» dep jürgender kädimgi tatarlar» delinui, 1310 jılı jazılğan «Jami`at-Tauarihta»: «Bol'şuyu çast' tyurkov teper' nazıvayut mongolami. Podobno tomu, kak pered etim tatarı stali pobeditelyami, to i vseh drugih stali nazıvat' tatarami» (77-b.) – delinui, «mäñgi el — moñğol» atauınıñ (tatar atauı da) ol zamanda etnostı emes, taypalar birlestigi (memleket) atauı bolğanın bayqatadı. Meniñşe, Şıñğız han men ol qwrğan memlekettiñ tarihına qatıstı zertteuler jasağan bwrınğı, keyingi tarihşılardıñ bälen ğasır boyına «moñğol»  mäselesiniñ  şeşimin taba almau sebebi – «moñğol» sözin olar «etnos atauı» dep sanağan. Al şındığında, Mäñgi el (Moñğol) – şığıs türk taypalarınıñ Şıñğız han basşılığımen qwrılğan birlestiginiñ, memleketiniñ  atauı bolğan (KSRO degendey).

Sondıqtan, «Jami`at-Tauarihtıñ»: «Bol'şuyu çast' tyurkov teper' nazıvayut mongolami», – deuin: «türkterdiñ ülken böligi äp-sätte assimilyaciyağa wşırap «moñğol etnosı bolıp ketti», – dep emes: «Mäñgi el» degen birlestiktiñ, memlekettiñ halqı boldı» dep tüsinu kerek. Assimilyaciyalanu üşin sanı basım böten halıqtıñ qwramında wzaq uaqıt bolu qajet. Al odaqtıñ qwramına kirip ortaq atpen atalu – äldeqayda jıldam şarua.  1991 jılı 8 jeltoqsanda KSRO  resmi taratılısımen 12 künnen soñ-aq TMD degen jaña odaq atın qabıldağanımız osığan dälel. «Jami` at-Tauarihta»: «Bol'şuyu çast' tyurkov teper' nazıvayut mongolami. Podobno tomu, kak pered etim tatarı stali pobeditelyami, to i vseh drugih stali nazıvat' tatarami», (İ t.,1 k.,77-b.) — delinui şejireşiniñ şatasuı emes, şığıstağı türk taypalarınıñ bir kezderi Tatar atalğan birlestikte bolıp, al Şıñğız han kezinde Mäñgi el (moñğol) atalğan birlestikke (memleketke) birikkenin aytqanı dep tüsinu kerek. Şeteldikterdiñ qwlağında jeke bir türk taypa, ruınıñ emes, olardıñ är kezeñderde qwrğan Birlestikteriniñ atı  (bwrındarı tatar, keyinnen «mäñgiel» (moñğol) sözderi) jattalıp qaluı da osıdan.

Abaydıñ  «Biraz söz qazaqtıñ tübi qaydan şıqqanı turalı» maqalasında: «Asıl tübi qazaqtıñ sol tatar» deui de qazaq qwramındağı rulardıñ köpşiligi bir zamandarda «Tatar birlestiginiñ» qwramında bolğanın körsetedi. Biraq, odaq atımen Tatar, Mäñgi el (moñğol) atalıp memleket qwrsa da şığıs türkteri özderiniñ taypalıq (Kerey, Nayman, Jalayır, Oyrat, t.b.) attarın eş joğaltpağanın, keyinnen Qazaq, Özbek, Noğay, Qalmaq atalğan birlestikterge wyısıp, onda wzaq  bolğandıqtan  etnostıq därejege jetkeni belgili.

«Mäñgi el» qaraşañırağında XV-XVİİİ ğasırlarda Oyrat taypası küş alıp, bilikke talasqanda, tek Şıñğız han wrpağın  jaqtağan halıq  «moñğoldar» dep atalğan. Al 1912 jıldan bastap Oyrattar da qaytadan «moñğol» atanıp otır. Bwl da Mäñgiel  (moñğol) etnostıñ emes, birlestik (memleket) atauı ekenine dälel. Öytkeni, Birlestikke, Odaqqa  kiruge de, şığıp ketuge de boladı.

«El» söziniñ mağınası ru, taypa atauınan joğarı ekeni türk tilin jaqsı biletin kisige mälim. Költegin eskertkişindegi «bengu el» sözin orıs zertteuşileri «veçnıya plemena obitayuşiya» dep audarsa, al qazaq ğalımı A.Amanjolov «veçnoe gosudarstvo»  dep audaruı osıdan.

Bastapqıda «moñğol» sözin etnos atauı dep qabıldağan L.N.Gumilevtiñ keyinnen bwl mäsele turalı: «…v sobiratel'nom znaçenii, imenno kak «nazvanie opredelennogo politiçeskogo kompleksa, v kotorıy vhodyat plemena i narodı razliçnogo proishojdeniya»  deui onıñ «moñğol» etnostıñ emes, tek birlestiktiñ atauı ekenin meñzegeni bolsa kerek.

Sondıqtan, men ilgeride I.P. Petruşevskiydiñ: «Tyurki» – termin ne stol'ko etniçeskiy, skol'ko social'no-bıtovoy»,– degen pikirin: «Mongolı» – termin ne stol'ko etniçeskiy, skol'ko administrativno-ideologiçeskiy»,– dep tüzeter edim.

 

   Mäñgi el bolu – türk  ideologiyası

 

Şetel ğalımdarın, äsirese Şıñğız hannıñ joqtan bar jasap, 25 jıl köleminde-aq Rim imperiyasınan eki ese ülken memleket qwrğanı tañdandıradı. Mwnday tabısqa jetu üşin halıqtı jwmıldıra alarlıq mıqtı ideologiya qajettigi belgili. Meniñşe, Költegin mätinindegi «mäñgi el» sözi memleket atauınan göri qağanattı  qwruşı halıqtıñ ideologiyalıq wstanımına keledi. K.Marks HİH ğasırda «Evropanı kommunizm elesi kezip jür» degenindey, jeñilmeytin, joyılıp joğalmaytın «mäñgi el» qwru ideyası türk tekti halıqtardıñ  san ğasırlıq armanı, wmtılısı bolğan. Al Şıñğız han osı arman-ideologiyanıñ atımen  qwrğan memleketin 1206 jılı  «Mäñgi el» dep jariyalağan. Akademik V. P. Vasil'evtiñ «moñğol» atauı turalı: «Eto — imya bılo vvedeno oficial'no tol'ko posle obrazovaniya derjavı Çingis-hana, kogda ponadobilos' obşee imya dlya vseh mongoloyazıçnıh plemen» deui osıdan. Ärine, türk sına jazuların oqu sırın daniyalıq V.Tomsen 1893 jılı ğana aşqandıqtan, HİH ğasırda ömir sürgen  orıs tarihşısı V.Vasil'evtiñ «bengü el» (mäñgi el) söziniñ  Şıñğız hanğa deyin de bolğanın bilui mümkin emes edi. Jäne de bwl atau Türk qağanattarı  kezinde de bola twra, tek Şıñğız han kezinen bastap qana pärmendi taralğanı şındıq.

Sol  tarihi däuirdi  zertteuşiler  ortasında Şıñğız han qwrğan memlekettiñ halqı qanday  tilde söylegendigi jöninde bir twjırım bolmay keledi. Al Türk qağanatı kezinde türk tilinde söylegen halıq, däl osı territoriyada «Mäñgi el» ideologiyasımen memleket qwrğan soñ «mäñgiel» (moñğol) tilinde söylemesi, öziniñ türk tilinde söyleuin jalğastıra bereri tüsinikti. Öytkeni, til – etnosta boladı, al  «ideologiyanıñ tili» degen bolmaydı.  Sondıqtan: «Şıñğız han men halqı moñğol tilinde söylegen» deu: «KSRO halqı KSRO tilinde (nemese kommunizm) tilinde söylegen» degenmen birdey öreskeldik.

Sonday-aq: «Şıñğız han men onıñ wrpaqtarı nege moñğoldan äyel almağan?!»  degen swraqtar da: «KSRO-nı qwrğan Lenin nelikten äyelin KSRO (kommunist) wltınan almağan?»  degendey, memlekettiñ, ideologiyanıñ atauın «etnostıñ atı» dep wğıp, qabıldau tudırğan şatasu. Mine, ğasırlar boyı tarihşılar men jwrtşılıqtıñ «moñğol» atauı töñireginde bir pikirge kele almauı osıdan. Bwğan qosa, 552 jılı Türk qağanatı qwrılğan, 1206 jılı  Şıñğız han Türk qağanatın jañğırtıp «Mäñgi el» memleketin qwrğan ölkede  qazir «moñğol» atanıp otırğan halıqtıñ kimder ekenin, ol elde keyingi  ğasırlarda bolğan tarihi özgeristerdi bilmeuden der edim.

L.Gumilev «Drevnie tyurki» kitabında: «Tyurki (Türk qağanatın aytadı.– H.Q-A.), potomki hunnov, niçego ne znali o svoih predkah, takje kak mongolı Çingishana niçego ne znali o tyurkah. Istoriya Sredinnoy Azii ne mojet bıt' nam ponyatna, esli mı ne uçtem dvuh razrıvov tradicii», depti (377-b.). Biraq «MQŞ»-nıñ 113-bölimindegi Temirşiñniñ: «Erikti Täñiri atalıp, ana Ötükenge jetkizip…» deui, «Altın tobşıdağı»: «Boğda Şıñğıs qağan joğarğı Täñirge sıyına jarlıq boldırıp:

«Öz törelegiñmen

Ötükenniñ üstine,

Menen biik küştini

Payda boldırmadıñ sen!

Menen biikte

Malaqayım ğana twr!»,

– dep malaqayın şeşip alıp, törge qoyıp, bas iip täñirge sıyınıp, sol küni äbden qızğanşa şarap işken eken» (207-b.) degen joldar Şıñğız han men onıñ zamandastarı da, HVIII ğasır basındağı «Altın tobşı» avtorı da Türk qağanatı kezindegi ata-babalardıñ «Ötüken iış olürsar beñgü el twta olırtaçısıñ» degen «Mäñgi el» qwru armanımen, ideologiyasımen tanıs bolğanınıñ däleli dey alamız.

 

 

 

 

«Ötüken» – ötkenimiz eken 

 

«Ötüken yış», «Ötüken jer» sözderi Moyın-şor_(21,19) (759 j.) jäne Tonwqwq _(15,17) eskertkişterinde köp kezdesedi. M. Qaşqari «Diuani Lwğat at-Türk» sözdiginde» (№758-mısal): «Ötüken – «Tatar dalasındağı Wyğırğa jaqın mañdağı jerdiñ atauı» delingen. E.Bretşneyder «Ötuken – Qaraqorım qalası qasındağı, Orhon özenine jaqın tau» deydi. Al Ä.Tarazi atalğan eñbeginde «Ötüken» sözi jaylı: «Ot» – mal jeytin şöp, mal jayılatın şalğın, al  «ken» – «mol», köp», «tausılmaytın» mağınadağı sözder» degen pikir aytadı. Ras, Hİ ğasırda jazılğan M.Qaşqari «Söziginde»: «atqa ot bergil» (atqa ot bergin),  « ot öndi» delingen. Alayda, «Ken» (kan) – parsı sözi. DTS: KAN `(pers.)  rudnik, istoçnik» delingen. «Türk kağandarı Orda etken, qasiet twtqan Ötüken mekeni nelikten parsışa atalmaq? Ol ölkede Vİ-Vİİİ ğasırlarda parsı tili qaydan  jür?», degen swraqtar tuadı.

KSRO şığıstanuşısı B.YA.Vladimircov osı Ötüken atauına KSRO Ğılım akademiyasında  1929 jılı arnayı  «Po povodu drevne-tyurkskogo Ötüken uyş» attı bayandama da jasaptı. Onda ğalım: «Bol'şinstvo issledovateley prişlo k zaklyuçeniyu, çto Ötuken «est' nesomnenno sobstvennoe imya toy gornoy bogatoy lesom stranı, kotoraya v nadpisyah vıstavlyaetsya centrom tureckogo carstva i rezidenciey hanov turok» dep, bwl söz atalğan eki «Tan tarihında» ieroglifterimen uo-täk-kipn türinde jazılğanın keltiredi. «Mongol'skiy ötügen – etügün yavlyaetsya şamanskim bojestvom, vstreçayutsya eti slova liş' v şamanskih ili polu-şamanskih tekstah, a takje v şamanskih prizıvaniyah. «Bojestvo zemli, Zemlya» v mongol'skih tekstah veliçaetsya etugen eke «Mat'-Etyugen, «mater'yu stavşaya Etyugen», – dese, artınşa: «Mojno dumat', çto mong. ötügen etimologiçeski blizko so slovom ötüg – «nazem, mesto s nazemom»; kak ötügen, tak i ötüg yavlyayutsya nominal'nımi obrazovaniyami ot ötü-, sr. mong. pis'm. ötü – «zavoditsya gnil', zarojdayutsya çervi», deydi. Ärine, bwl aytılğandar  qate pikirler.

M.Qaşqaridiñ «Sözdiginde» (№ 926): Ötken, (utkun) – ötken zaman, tarih degendi bildiretini jazılğan. Osı söz  «Altay tilder tobına» jatatın halıqtarda da bar – ötken, eskirgen, könergen, (tarihi) degen mağınanı beredi. Mısalı «Sravnitel'nıy slovar' tunguso-man'çjurskih yazıkov» jinağında: evenkşe: utu – starıy, dryahlıy; moñğolşa ötgös- stariki, starcı; buryatşa: ütöö esege — ded; yakutta: ötöh - broşennoe jilişe, mesto, gde ranee stoyal dom, pepelişe;  Endeşe Ötüken – «ötkendegi, tarihi, bayırğı twraqtıñ (elordasınıñ) ornı» degen söz eken. (Abay: «Eski oyğa köñlim toladı, Tiriltip ötken qwrğırdı»).

Orıs ğalımdarınıñ «iış» sözin bir auızdan «çerni» dep audaruı, B.Vladimircovtıñ osı «zavoditsya gnil', zarojdayutsya çervi»  deuine süyengeninen bolar. Osıdan qazaq audarmaşıları da barlığı derlik «wyıs» sözin jer jağdayımen baylanıstırğanı bayqaladı. Eger «wyısında otırsañ» emes, «wyısıp otırsañ» desek, bwl Oğız tarihındağı «wyısa qalıpsıñdar ğoy, wyığırlar!» degen köne añız sözine de säykes keler edi. (Asan qayğınıñ «Jer wyıqtı» izdeuin de, meniñşe, jerdi emes, «wyısqan, wyığan, birligi mıqtı eldi izdeu» mağınasında tüsinu kerek siyaqtı). Endeşe, Költegin «mäñgi tasındağı»  «Ötüken» sözin – Ejelgi, tarihi jwrtıñda; «wyısıp» – ıntımaq, birligiñdi bwzbay otırsañ; «mäñgi eldigiñ» – mäñgi memlekettigiñ saqtaladı» degen mağınada tüsingen dwrıs bolar.

 

«Mäñgi» -Täñir söziniñ sinonimi                                                                

 

Bayqar bolsaq, Aziya şığısındağı türkterdiñ ideologiyası nemese osı ideologiya äserimen qwrılğan qağanat  atı bolumen qosa, «mäñgi el» sözi osınau halıqtı biriktirer  tağı bir mañızdı mağınağa ie eken.  Birde, osınau «mäñgi» söziniñ Şıñğız hannıñ zamandası (qarsılası) Horezm şahınıñ wlı Jälel ad-dinniñ «Mäñgiberdi» degen laqap atında da barı esime tüsti. Bwl – qazaqtıñ Qwdaybergen, Täñirbergen, Allabergen (türkmenşe Allaberdı, Qwdayberdı) degenimen bir. Şıñğız han tarihınıñ orısşa audarmalarında «Mönke-Kökö-Tengrin» (Veçnoe Sinee  Nebo, Mäñgi Kök Täñiri) degen sözderdiñ qatar, äri jii aytılu sebebi – «Mäñgi» sözi Täñiri, Qwday, Alla sözderiniñ sinonimi ekenin, «Eşkimnen tuılmağan jäne mäñgi ölmeytin  Jaratuşı» degen wğımdı berude qoldanılğanın körsetedi. Endeşe «Mäñgi el» – memleket jäne halıqtıq ideologiya atauı bolumen qatar, «Täñiriniñ eli» degen de mağınağa ie bolğan eken. Mwnday, «Täñiriniñ özi qoldaytın, qamqorlığına alatın el bolamız!» degen Şıñğız hannıñ nietine halıq nege şattanbasın!? «Kökö moñğol» – Kök Täñirisiniñ (Mäñginiñ) eli» degen bolmaq.

Äytse de, osınday ejelden arman etken «Täñiriniñ eli» («Mäñgi el») atanuğa da qarsılardıñ bolğanı tarihtan belgili. Mwnıñ sebebi, meniñşe, Kerey, Nayman,Tatar siyaqtı taypalardıñ bwrınnan-aq handıq qwrıp, «Ortaq ögizden, oñaşa bwzau artıq» deuinen, sonday-aq keybiriniñ hristiandıq-nestoriyandıq dindi wstanuınan, «Mäñgi kök Täñiri qoldaytın el» atın alu öz nanımdarına qayşılıq etkendikten de bolar. Biraq bwl ideyanı özara soğıstardan qajığan köpşilik türk ruları qoldağandıqtan, bäribir Soltüstik-Şığıs Twranda «Mäñgi el» memleketin qwru ideyası is jüzine asırılıp, Şıñğız han jigerimen Türk qağanatı tarih sahnasına qaytadan şıqtı.

 

***

Raşid ad-din «Oğız-namada» Oğız hannıñ äkesiniñ ağa-inileri bastauımen şığısqa auğan türkterdi Oğız han: «Moval bolıp ketiñder!» dep (orısşağa qate audarılğanı bayqaladı) qarğağanın, sol kezden bastap türkmenderdiñ (oğızdardıñ) şığıs türkterin «moñğoldar» dep ataytındığın jazğan. Bwğan nazar salsaq, «mäñgi el» atauı Oğız han zamanında-aq payda bolğan. Al «Jami` at-Tauarihta»: «O tyurkskih plemenah, prozvanie kotorıh bılo «mongol»  tarauında Raşid ad-din «moñğol» laqabı bar taypalar» dep bükil şığıs türkterin emes, tek Qiyat pen Nüküzden örbip, Ergene qonnan şıqqan taypalardı ğana ataydı.

Meniñşe, birinşi mısaldağı «Oğız han ayttı» delinetin «muğal» (moñğol) sözin Raşid ad-din qazirgi qazaqşadağı «sanalarıñ mwnartıp, mäñgirip ketiñder!» degen mağınadağı söz retinde keltirgen. Al  Qiyat pen Nüküzden tarağandardı «moñğol» laqabtı türk taypaları» deui, osı taypalardıñ Ergene qonnan şıqqannan (esepteuimşe j.j.s. 600 j.) soñ  «joyılmay, joğalmay ejelden saqtalğan halıq» degendi bildiretin «mäñgi», «mäñgi el» degen qosalqı atauı bolğanın  bayqatadı.  Meniñşe, mwnday qosalqı atau aluına mınaday tarihi sebep bolğan: Qıtay soltüstigindegi şığıs türkterin  qıtaylar siuñnu, syun nu, hunnu, al  evropalıqtar gunn atağanı, birneşe ğasır boyı küşti imperiya qwrğan bwl halıq  jaña jıl sanaudıñ 93-166 jıldarı aralığında qıtay men sänbi (tatar) şabuıldarınan memlekettiginen ayırılğanı belgili. 156-166 jıldarı özge hunnu (şığıs türk) taypaları Sänbi bileuşisi Tañşığayğa öz erikterimen bağınıp «tatar» atanğanda, tau qoynauına ketken hunnulıq (şığıs türk)  Qwyan (Qiyan-Qiyat) taypası ğana ya qıtayğa bağınbay, ya «tatar birlestigine» kirmey, öz erkindigin saqtap  qalğan. Ergeneqondıqtardıñ  «mäñgiler, ejelgiler» atauın iemdenuge qwqığı bolu osıdan. Osılayşa olar özderiniñ ejelgi, mäñgi memleketten qalğan «köneniñ közi» ekenin bildirmek bolğan. Qiyattardıñ osılay ataluğa qwqığın özge, kezinde uaqıtşa «tatar» atanğan şığıs türk taypaları da moyındağan.

Sonday-aq, j.j.s. VI-VIIİ ğasırlardağı  Türk qağanattarı kezinde «mäñgi el» atauınıñ qadirlenu sebebi, bwl ataudıñ, Raşid ad-din jazğanday,  Oğız han zamanında-aq payda bolıp, şığıs türkteri  Möde qağan basşılığımen j.j.s deyingi 209 jılı Hunnu imperiyasın qwrğanda da halqınıñ ana tilindegi memlekettik atauı, ideologiyası boluı da äbden mümkin.

 

Moñğolhan  bolğan ba?

 

Osı arada: «Jön-aq, «moñğol» wlttıñ emes, «Mäñgi el» degen memleket jäne ideya atauı delik. Al  Hondemir, Äbilğazı şejirelerindegi: «Türk wrpağı Alanşa hannan Tatar men Moñğol taraydı» dep, tarihta bolğan kisi retinde atalğan Moñğoldı qayda jiberemiz?» degen swraq tuadı. Osığan baylanıstı Äbilğazı bahadwrdıñ «Türk şejiresiniñ» mına twsına toqtalayıq:  «Türk halqı Iafesten Alanşa han zamanına şeyin mwsılman edi. Alanşa han bolğannan keyin mal men bası köbeyip, halıq baylıqqa mas bolıp, täñirini wmıttı, dinnen ajıradı. Qara han zamanında müldem käpir boldı. Eger atasınıñ mwsılman bolğanın estise, onı wlı, eger wlınıñ mwsılman bolğanın estise, atası öltirer edi… Oğız tili şığısımen ünemi «alla», «alla», dep jürer edi, onı jwrt tili kelmegesin, auzına kelgenin aytıp jür dep oyladı. Öytkeni «Alla» – arab sözi, al arab tilin monğoldıñ eş atası bilgen emes. Balanıñ jüregi men tiline «Alla» degen sözdi onı süygendikten jäne äulie twtqandıqtan qwday tağalanıñ özi salğan edi», – degen äñgime aytıladı. Däl osı hikaya «Jami`at-Tauarih» pen Q. Jalayırdıñ «Jılnamalar jinağında» da jazılğan.

Tarihşılar siuñnu (hunnu) şänüyi Möde men Oğızdı  «bir zamanda ömir sürgen, sondıqtan bir kisi boluğa tiis» degen joramal aytadı. Olay bolmağan künde de, Oğız hannıñ besinşi wrpağı El hannan tuğan delinetin Qiyan (Qiyat) Ergene qonğa 151 jılı (İİ ğasırda) kirgen desek, al mwsılman dini Arab elinde VII ğasırda ğana payda bolğan. Oğızdıñ ömir sürgen kezeñi jaña jılsanaudan bwrın bolsa, Oğız jäne onıñ Alanşa hannan da arğı babaları qalayşa mwsılman bolmaq?! Endeşe, bwl XIII-XVII ğasırlardağı mwsılman şejireşilerdiñ özderin bilep otırğan Şıñğız han wrpaqtarınıñ babaların da mwsılman etip jazıp, bedelin köteru maqsatımen, keyin bolğan närseni tarihtıñ arğı törine şığarmaq nieti dep bilgen jön. Ekinşiden, özderi «moñğol» söziniñ äu bastağı mağınasın äldeqaşan wmıtıp («mwñdı», «mäñgiru», t.b. dey twra), osı sözdi etnos atı dep tüsingendikten  Şıñğız han men onıñ «monğol halqın» tarihta bolğan Moñğol hannan tarağan etip körsetpek äreket sıñaylı.  

Hondemir, Äbilğazı eñbekterine süyengen keyingi zertteuşiler ömirde bolmağan janğa tarihtan şınayı orın izdep, aqırı «siuñnular (hunnu) Moñğol hannıñ halqı (protomoñğoldar)» delinip, al şığıs türkteriniñ (siuñnulardıñ) Ergene qondı köp jıl qonıstap, Börte çene (şina) bastap şıqqan Qiyat wrpağın «keyingi moñğoldar» dep atau qalıptasıp otır. Tipti jer şarındağı iri bir näsilge «moñğoloid» degen atau da berildi!

Ötükende wyısıp jaña jıl sanauğa deyingi IV ğasırda qwrılğan Hunnu (siuñnu) imperiyası türk tildi bolğanı äldeqaşan däleldense, VI ğasırda qwrılğan Türk qağanatınıñ halqı kimder bolğanın qağanat atı-aq aytıp twr. Sondıqtan däl osı jwrtta XIII ğasırda Qiyat, Jalayır, Nayman, Kereyit, Tatar, Qoñırat, t.b. türk taypa-ruları qwrğan «Mäñgi el» memleketiniñ halqı da türk tilinde söylegeni eş dau tuğızbasa kerek. Endeşe osınau memleketterdiñ halqın  «protomoñğol», «keyingi moñğol» atau tübirimen qate! Dwrısı – «Şığıs türkteri» ya «Mäñgieldik türkter» boluğa tiis.

«Moñğol» etnostıñ emes, şığıs türk taypalarınıñ «Mäñgi el» memleketi atauınıñ bwrmalanğan türi bolsa, «köne moñğol tili» degenimiz ne närse?» degen swraq tuadı. Rasında da, mwsılman şejireşileriniñ eñbekterinde «bwl söz moñğolşa olay, türkşe bılay delinedi» degen twstar kezdesedi. Meniñşe, olar «türk tili» dep özderi künde estip jürgen Orta Aziyalıq oğız türkteri (türkmen) men «attarın Oğız han qoyğan» delinetin taypalar Qañlı, Qıpşaq, Qarlıq, Qalaş, Wyğırdıñ tilin aytqan. Al «moñğol tili» dep, parsı-arab sözderi aralaspağan, «mäñgieldik» şığıs türkteri – Jalayır, Kereyit, Nayman, köne Qiyattan tarağan Qoñırat, Taraqtı, Barlas; Qabılhan wldarınan tarağan keyingi Qiyat, t.b. taypa, rulardıñ dialektin  aytqan. (Bwl mäselege kitabımızdıñ 8-tarauında keñinen toqtalamız).

Tarihımızdı dwrıs tüsinu üşin oqırmandarğa wsınıs – Şıñğız han men onıñ qwrğan memleketine qatıstı bwrın-soñdı jazılğan eñbekterdegi «köne moñğoldar», «köne moñğol tili»  degen sözderdi: «mäñgieldik  şığıs türkteri», «mäñgieldik türk tili», «Mäñgi el» memleketi dep, tüzetip oqıp bayqañızdar. Sonda osı tarihtağı tüsiniksiz köp mäseleniñ  tüyini oñay şeşiledi.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                                                 

                                                              Ekinşi  tarau

 

Wlı  qağannıñ  eki  esimi  turalı

 

Birinşi esimi – Temuçin ne söz?

 

Şıñğız hanğa qatıstı şejirelerde onıñ äuelgi, düniege kelgendegi qoyılğan esimi Temuçin (Temudjin, Tömüçin t.b.) bolğanı aytıladı. Bwl attıñ qoyılu sebebi «MQŞ»-da: «Sol kezde Yesükey batır Tatardıñ Temüjin-Üke, Qorı-Bwqa bastağan tatarların jaulap kelgende… Çıñğıs qağan tuıptı.Tatardıñ Temüjin-Ükeni äkelgende tudı dep atın Temüjin dep qoyğan mäni sol» delingen (77-b.). Osılay dep Raşid ad-dinniñ «Jami` at-Tauarihında» da bayandalğan. (İ t, 2-k. 75-b.).

Lubsan Danzannıñ «Altın tobşı» kitabında: «Şaşu toyında tatardıñ Tömüçinin alıp kelgende tudı dep, temir besikke bölep, Tömüçin dep atağan jöni osı eken» delingen (47-b.).

Oylanar bolsaq, san ğasırlar boyı aytılıp kelgen osı «derek» kümän tudıradı. Öz qas dwşpanınıñ esimin tuğan balasına qoyu türk tekti nemese onımen körşiles özge  halıqtardıñ dästürinde bar degendi bwrın-soñdı kim estidi eken?!

AQŞ-tıq zertteuşi Dj.Uezerford: «Kuda bolee slojnaya  uçenaya diskussiya razvernulas' vokrug etimologii etogo imeni. Podskazkoy k ponimaniyu mojet slujit' mongol'skaya tradiciya (!) davat' neskol'kim detyam odnokorennıe imena Iz çetıreh posleduyuşih detey Oelun mladşiy sın nosil imya Temuge, a mladşaya doç' – Temulun. Vidimo, vse tri imeni proizvedenı ot odnogo kornya «temul», kotorıy vstreçaetsya v neskol'kih mongol'skih slovah, oznaçayuşih «rvat'sya vpered», «vdohnovlyat'sya», «bıt' izobretatel'nım» i daje «obladat' razvitoy fantaziey». Kak mne ob'yasnil odin mongol'skiy student, znaçenie etogo slovo mojno proillyustrirovat' tak: «eto vzgyad konya, kotorıy skaçet, kuda budet ego volya, nevziraya na to, çego hoçet vsadnik», deydi («Çingishan i rojdenie sovremennogo mira», M.2006. 70-b.), öziniñ de fantaziyalauğa  äuestigin bayqatıp. Biraq bwl teñeuleri er balalar Temudjin men Temugege jarasqanmen, Temulun qızğa öreskel boların oylamağan.

Segiz ğasır boyına Şıñğız han men onıñ imperiyası turalı mıñdağan adamdar şejire, tarih jaza otıra, özderine: «Temuçin degen söz nelikten türk tilinde de,  türk-twñğws-manjwr qospasınan payda bolğan qazirgi moñğol tilinde de joq?» degen swraq qoymağanı tañ qaldıradı. Eger bwl sözdiñ mağınasın Wlı qağannıñ öz elinen taba almasaq, onı sol eldiñ ejelgi körşisi qıtaydıñ tilinen nege izdep körmeske! Tipti qıtay tilinen izdemey-aq, «ol tilde jazğanda osı söz qanday özgeriske wşırauı mümkin?» dep te zertteuge boladı ğoy.  Öytkeni, özge halıqtarğa qatıstı derekterdi qıtay şejireşileri jazğanda, ädette ondağı kisi, jer-su, t.b. ataulardı öz ieroglifterine salıp, özgertip jiberetini belgili. Sol sebepten özge wlt ğalımdarına «bwzılğan» sözderdi qayta qalpına keltiru asa qiın. (Sözderi bwrmalanıp jetken  şejireler tilin tanu türk tildi bizderge qiın soqqanda, parsı, arab, orıs, t.b. evropalıq «moñğoltanuşılarğa» qaydan oñay bolsın!?).

Hİİİ-HVIİ ğasırlardağı şejireşiler eñbekterinde Temuçin delingen bwl sözdi qazaq audarmaşıları «Temüjin» dep jazıp jür. Raşid ad-din Şıñğız hannıñ anasın «Oelun- fudjin» dep, «fudjin» qıtay sözi, türktiñ «qatın» sözi mağınasında ekendigin tüsindirgen. Osı «fudjindi» de «üjin» dep jazıp jürgen audarmaşılarımız er kisiniñ esimine «üjin» sözin qosu äbestik ekenin de oylasa bolar edi. «Altın tobşı»audarmaşıları bwl eki esimdi «Ögeleñ üçin, Tömüçin» dep «oñdırmağan». Osındağı «Üşin şeşe» degen söz tirkesi de («qatın – şeşe»!)  ezu tarttıradı…

Al, Qıtayda köp jıl qızmet etken N.Biçurin (Iakinf-äkey) köptegen tarihşılar «Alan goa» dep jürgen esimdi «Arun' goa» dep, qıtay tilinde estilmey qalatın «r» ärpin qosıp bayqağan. Türk tilinde  eki dauıstı dıbıstıñ qatar kelmeytinin eskergen bolar, Şıñğız hannıñ anasınıñ esimin de özgelerdey «Oelun» demey «Ulın» deydi.

Temuçin (Tömüçin, Temudjin, t.s.s.) sözine kelgende özgeler tügil, özderin Şıñğız han memleketiniñ mwrageri sanauşı qazirgi Moñğoliya ğalımdarı da, Temuçin sözi özderine tüsiniksiz bola twra, onı qıtay tiliniñ ıqpalınan şığarıp, «r» ärpin osı sözge de qosıp «Temurçin» deuge nege tırıspay keledi? Älde mwnıñ türk sözi ekendigi anıqtaluın qalamay ma? Wlı qağannıñ esimindegi türktik «Temir» sözin jasırğanmen, onıñ jüzdegen wrpaqtarınıñ, halqınıñ esimderindegi «Temir» sözi jasıruğa kele qoyar ma?! Mısalı Qadırğali Jalayırdıñ «Jılnamalar jinağı» boyınşa Şıñğız hannıñ wrpağınan: ülken wlı Joşınıñ on üşinşi wlı Toqa Temir, al onıñ wlı Bay Temirdiñ nemeresi Ken Temir; Joşınıñ özge wldarınan tarağan nemere-şöbereleriniñ esimderi Möñke Temir, Injil Temir, Toqtemir, Ilaq Temir, Bektemir, Tülektemir, Toqta Temir,  Qwtlığ Temir, Temirbay;  Al Şıñğızdıñ ekinşi wlı Şağatay wrpaqtarınıñ işinde Temir, Bwqa Temir, Örik Temir, Äbil Temir, Qabıl Temir, Jwldız Temir, Belge Temir, Isa Temir, Bek Temir, Qwttı Temir, Aik Temir, Toqatemir, Şegin Temir esimdileri bar. Ügetay men Tuliden tarağan wrpaqtardan da  temir metalına qatıstı esimdiler barşılıq. Endeşe, Temuçin sözine «r» ärpin qosıp «Temirçin, Temurçin» desek, eş qatelespes edik.

Keyingi kezderi qazaqtıñ birqatar «balama tarih jazuşıları» Temuçindi «Temirşi» dep jaza bastağan da edi. Biraq olar ne sebepten osılay degenderine nanımdı dälel keltirmegendikten be, jwrt mwnı «N'yu-York – qazaqtıñ «nu örik» sözinen şıqqan» degenindey äzildiñ biri sanap keledi.  Sondıqtan Wlı qağannıñ osı  esimi töñireginde de aytıs türli bağıttarda örbude.

Mısalı, Hamza Köktändi «Altın törkin» (191-b.) kitabında: «Çto kasaetsya znaçeniya samogo slova «Temujin», mongolovedı pri vsem mnojestve svedeniy pereveli neudaçno, kak «Temirşi» (jeleznıy), çto ne sootvetstvuet znaçeniyu i daleko ot istinnogo smısla dannogo slova. Pri kal'koobraznom toçnom perevode s drevnetyurkskogo yazıka «tem» – oznaçaet «neprimetnıy», a «ujin» – skazitel', poet» «Tem Ujun, Ujun Has han, Ujun Hasan, Ujun ata aulie, Şermuhammed Halpa Durmanulı – vse eto imena psevdonimı Çingishana» dep, tipten jwrtqa tüsiniksiz bağıtqa ketedi.

Wlı qağannıñ osı uaqıtqa şeyin Temuçin delinip jürgen esiminiñ tübiri nelikten «Temir» boluğa tiis ekendigine  şejireşiler eñbekterinen dälel keltirelik.

Şıñğız hannıñ ata-babasına baylanıstı olardıñ eñbekterinde «jaudan jeñilgen Qiyan (Qiyat) men Nüküz degen eki kisi bosqan halqın bastap, Altay tauınıñ Ergene qon añğarın tört jarım ğasır qonıstanğanı, halıq sanı köbeyip, añğardan şığar äuelgi kelgen jolğa sıymağandıqtan, taudıñ temir keni mol twsın ot jağıp balqıtıp jol jasağanı» aytılğan. Äbilğazı bahadwr 1663 jılı jazğan «Türk şejiresinde» mwnı bılayşa bayan etedi: «…taudan şığatın jol izdedi, tappadı. İşterinde  bir temirşi bar edi, sol ayttı: «Pälen jerde bir temir keni bar, sonı eritse, jol bolar edi». Ol jerdi barıp körip, temirşiniñ aytqanın maqwldadı. Elge otın jäne kömir jinattı. Taudıñ ken jerine  ağaş pen kömirdi üyip, jetpis teriden körik jasap, jetpis jerge qwrdı. Körikti bäri birigip bastı. Qwdaydıñ qwdıretimen ot küşti janğannan soñ, tau temir bolıp ağa berdi… Sol şıqqan künin toy etip toylau moñğoldıñ dästürine aynaldı. Ol küni bir kesek temirdi otqa salıp, qızarğan kezde onı qışqaşpen wstap, töstiñ üstine qoyıp, äueli hanı, odan keyin bekteri balğamen wrar edi. Bwl kündi tar qapastan şığıp, ata jwrtına kelgen künimiz dep qwrmet twtar edi» ( 29-b.).

Şejirede osı halıqtıñ temir öndirip-öñdep, wstalıqtı käsip qılğanı, qazirgi tilmen aytqanda «şahter, metallurg» halıqqa aynalğanı aytılğan. (Mwnıñ özi «dala türkteri tek mal şaruaşılığımen aynalısqan köşpendiler bolğan» degen qalıptasqan pikirdiñ qate ekenin körsetse kerek.)

Endeşe, Esuke halqınıñ ata saltında joq närseni istep, «öz wlına jeñilgen jauınıñ Temudjin nemese Tömuçin esimin qoyıptı» deuşi şejireler sözi jañsaq. Temirşilik-wstalıqtı ata käsibine aynaldırğan halıq nege wldarına Temirşi degen at qoymasın!?  Endeşe külli türk halıqtarına da, qazirgi «moñğolmız» deuşi halıqqa da mülde tüsiniksiz, mağınasız söz «Temuçin» deudi toqtatıp, temirşiler äuletinen şıqqan adamnıñ atın Temirşi  (özge tilderde, qajet etse, Temurçi) dep atau tarihi şındıqqa keler edi.

Horezm şah mwrageri Jäleladdinniñ hatşısı bolıp, onıñ ömirbayanın jazğan an-Nasavi (?-1249) öz kitabınıñ 1-tarauında Şıñğız han jayında: «Plemya etogo proklyatogo, izvestnoe pod nazvaniem at-Temurçi – obitateli pustın'» depti. Bwdan  an-Nasavi onıñ «at-temurçi» degen esimin estigenin, biraq mwnı Şıñğız hannıñ «taypasınıñ atauı» dep qateleskenin bayqaymız.

Tatarstan tarihşısı G.Enikeev «Korona Ordınskoy imperii» kitabında arab tarihşısı Änuveyridiñ (1279-1333 j.j.) eñbeginen: «Kogda Çingis han al'-Temirdji stal carem tatarskim i zavladel stranami Vostoçnımi i Severnımi», – degen joldardı keltirgen (M. 2011 j.,85-b.).

Al M.Tınışbaev (1879-1937) «Istoriya kazahskogo naroda» kitabınıñ 112- betinde: «Raşid –Eddin govorit, çto mongolı pribavlyayut k slovu «çin» dlya oboznaçeniya mujskogo roda»; esli udalit' to okonçanie i vvesti otsutstvuyuşee v kitayskom yazıke «r» – poluçitsya «temr» – jelezo. Govort govorit (G.Govorttıñ «Çingishan» attı kitabın aytadı.– H.Q-A), çto po Iokinfu «Temuçin» oboznaçaet luçşee jelezo i stal'. Takim obrazom, nastoyaşee imya Çingishana budet ne Temuçin, a Temır», – dep jazğan eken.

H.Dosmwhamedov (1883-1939) «Qazaq-qırğız tilindegi singarmonizm zañı» maqalasında: «Şıñğızdıñ atın Temöşin deu dwrıs emes, Temirşin ya Temirşi boluı kerek.Türk, mañğol tilderiniñ twqımdas, tumalas ekendigin, qıtay tilinde «r» dıbısınıñ joqtığın eskersek, Şıñğızdıñ atı Temirşi boluğa qolaylı bola qaladı» depti, 1924 jılı Taşkentte jariyalanğan kitapşasında. Bwl pikirler de ilgeride aytqan oyımızğa dälel bolsa kerek.

Şın mäninde, qıtaydıñ «YUan'-şi» kitabında (Şıñğız han äuletiniñ tarihı») osı esim tört ieroglifpen «Te-mu-r-çin» dep jazılğan. Biraq, qıtay tilinde «r» ieroglifi bolsa da, aytılğanda jöndi estilmeydi. Alayda keybir qıtay  derekterinde «Temodjin» dep te kezdesedi. Bwl esimniñ osınday sebepterden «Temuçin» delinip ketkeni bayqaladı.  Hİ ğasırda jazılğan M. Qaşqaridiñ «Diuan Lwğat at-türk» eñbeginde: «temirci qilic toqidi (temirşi qılış toqıdı, orısşası – kuznec koval sablyu) degeninen «temirşi» söziniñ mağınası qazirgi qazaq tilindegi «wsta» ekenin köremiz. Bwğan  «Drevnetyurkskiy slovar'» keltirgen J. Balasağwnnıñ: «Qwtadğu bilik»  kitabınan: «temurci etukci jana qirmaci (temirşi, etikşi jäne qırmaşı; orısşası – kuznec, sapojnik, a takje kojevnik)  degen mısal arqılı da köz jetkizemiz.

Büginde türk halıqtarı negizinen «wsta» sözin qoldanadı. Bwl sözdiñ bwrın «ws» bolğanın «Drevnetyurkskiy slovar'» mısalğa keltirgen M.Qaşqari «Sözdiginen» köremiz: 1.US  iskusnıy: ol us boldi  on bıl iskusnım (MQ İ 36); 2. US  dumat': men ejla` usdum  ya tak sçital (dumal) (MK İ 166); M.Qaşqaridiñ osı eñbeginde körsetilgen «Ws» sözin qazir «wsta» (is+k+us+nıy, iskusstvo sözderiniñ törkinin bağamdañız) desek, al onıñ ekinşi mağınasınan «wstaz» sözi (jay şeber emes, oydıñ şeberi) payda bolğan sıñaylı. Bwl sözder eşqanday da «arab tilinen engen» emes. «Sravnitel'nıy slovar' tunguso-man'çjurskih yazıkov» jinağında: US  söziniñ yakut tilinde «ws, wsa (öz isiniñ şeberi, şeber käsipker), timir wsa – (orısşa «kuznec», «slesar'») delinip, yakut tilinen evenkterge de (ws, modu ws, seledu ws – kuznec) jwğıstı bolğanınan köremiz. «Ws, wsa, wsta» – jalpı şeberlikti bildirgendikten, türk tilinde tek temirmen jwmıs qılatın şeberdi arnayı «temirşi» dep te atağan eken.

Oylanar bolsaq, Lubsan Danzannıñ «Altın tobşıda»: «Temir besikke bölep, Tömüçin dep atağan jöni osı eken» deuinde män jatır. Jaña tuğan närestege Temirşi dep at qoyılğandıqtan ğana şejireşi wyqas üşin «temir besik» sözin aytqan. Bolmasa, köşpeli halıqtıñ besikti ağaştan jasaytını belgili.

 

* * *

Jaraydı, Temuçin esiminiñ tübiri «Temir» sözi, al «Temirşi» – wsta degen söz ekenin däleldedik delik. Alayda qağan esimi «çin» degen buınmen ayaqtaladı ğoy?!  Onıñ «n» ärpin qısqartıp, «şi, çi» dey saluımız kelesi bir qatelikke wrındırmay ma?

Bwrın-soñdı tarihşılardan osı «çin» jalğauına qatıstı pikir aytqandar tım az eken. Al «mongolı pribavlyayut k slovu «çin» dlya oboznaçeniya mujskogo roda» (M.Tınışbaev) degen pikirdiñ jañsaq ekendigine Şıñğız han turalı şejirelerdegi er kisilerdiñ esimderinde bwl jalğaudıñ joqtığı dälel. (Raşid ad-dinniñ «Jami` at-Tauarihınan» onday pikir wşıraspadı).

Osı «çin» mäselesin anıqtau barısında Şıñğız han wrpaqtarı arasında, naqtılay aytqanda, Ügetay hannıñ ekinşi wlı Qwtannıñ balasınıñ atı Şıntemir, altınşı wlı Qadannıñ nemereleriniñ işinde de  Şıntemir, Şınbolat esimdileri bar ekeni bayqaldı. Mwnday esimder qazaqta qazir de jetip-artıladı. Wyğır batırı Çintomur Mahtum turalı jır, balet te barın bilemiz. «Şın» nemese «çin» Temir söziniñ soñına da, aldına da qoyıluı onıñ jalğau emes, söz ekenin bildirse kerek. Türk tilinde qoldanılıp jürgen «şın» (çin) degen söz – qıtay tilinen engen. («Drevnetyurkskiy slovar'»: C`IN  (kit. çjen', cin)   pravda, istina». J.Balasağwn: saña söz ajitsa oqun söz c`ini (senen söz swrasa ayt söz şının); M.Qaşqari: c`in söz (şın söz).  L. 1969 j. 148 bet).

Osı «şın» söziniñ «ras» degen sinonimi de bar. Şıntemir esimin «ras temir» dep tüsinemiz. Biraq, oylanar bolsaq, «şın-jalğan, ras-ötirik» degen sözder temirdiñ sapasına qatıstı qoldanılmauğa tiis. Joğarıda keltirilgen Biçurin-Iakinftiñ: «Temuçin» oboznaçaet luçşee jelezo i stal'» degen sözinde, ol: «şın temir, ras temir»,– dep, zattıñ temir ya emesin anıqtap twrğan joq, temirdiñ sapasın  (luçşee) aytqan.  Al sapalı temirdiñ mänisi «şıñdalğan temir» emes pe!? Endeşe, «Şıntemir» esiminiñ basındağı «şın», «Temuçin» esiminiñ soñğı buınındağı «çin» de «şıñdalğan» söziniñ negizgi tübirinen alınğan «şıñ» eken. Sondıqtan osı esimder «Şıñtemir» (şıñdalğan temir), Temir+şıñ (Temurçiñ) boluğa tiis.

Ärine, «Türk tilindegi ıqpal äserimen  «Temirşiñ» bolıp aytıladı»  dep, bwl mäselege  nükte qoyuğa bolar edi. Alayda,  «Şıñtemir» esimi «şıñdalğan temir» wğımın naqtı berip twrsa, al «Temirşıñ (şiñ)» sözi tolıq aytılğanda «temir şıñdalğan» delinip, zat esim sın esimnen bwrın twr. Al bwl türk tili zañına qayşı.

«Moñğol-qazaq tili sözdiginde»: Tömörç(in) – wsta» dep jazılğan. Wsta – mamandıq. Onıñ käsibi – temirdi şıñdau. Endeşe «Şıñtemir» (şıñdalğan temir) – sapalı temirdi  bildirse, al Temirşıñ(şiñ) – temirdi şıñdauşı kisini, käsipkerdi bildiretin söz eken.

M.Qaşqari «Sözdiginde»: «ÇİÑ ET  izobrazitel'n. zvenet' (v uşah): qulaqin c`in` etti  u menya v uşah zazvenolo» degen mısal bar (MK 600₁₃). Bwl türk tilinde osı elikteuiş sözdiñ Hİ ğasırda da jeke söz retinde bolğanın körsetedi. (Qazirgi moñğol tilinde bwl elikteuiş söz «şingere-h» delinedi). Al temirdi «şiñ, çiñ» etkizu  (şiñgirletu)  degen – onı şıñdau, al şıñdauşı kisi wsta dep atalatını belgili. Bwdan «şıñdauşı, şıñdalğan» sözderiniñ osı «şıñ, şiñ» elikteuişinen payda bolğanın bayqaymız. Endeşe, Wlı qağannıñ äuelgi, azan şaqırıp qoyılğan  esimi Temirşiñ – mäñgieldik (şığıs) türkteri tilinde «Temirdi şıñdauşı» (wsta) degen mağınadağı söz eken.

Sonday-aq, «temir» sözine  özge käsiptiñ ielerine qoldanılatın «şi» jalğauın qosıp (etikşi, otaşı, küzetşi, t.b. siyaqtı)  «temirşi» dep  aytu da türk tilinde  bar. Sondıqtan bwl esimdi «Temirşiñ» desek te, «Temirşi» desek te, mağınası «wsta» bolıp şığadı.

   

 Ekinşi esimi – Şıñğız şe?                                                              

 

«Altın tobşıda»: «Şaşu toyında tatardıñ Tömüçinin alıp kelgende tudı dep, temir besikke bölep, Tömüçin dep atağan jöni osı eken. Şıñğıs qağan tuıp, jeti kün ötkennen keyin, mwhit aralınıñ işinde bir qaraltım qws, kür qara tastıñ üstinen kün bağıtımen aynalıp, üş kün boyı şaqıradı…

«Sol qaraltım qws tüñlikke qonıp,

«Şıñğıs, Şıñğıs!» dep şaqıradı.

Sol qwstıñ dauısı şıqqan sebepten,

Şıñğıs qağan dep atağan», (47 bet.)

– delinse, al 91-bette: «Tömüçin düniege kelgende Lustıñ qağanı qasbwğa tañba şığarıp bergende, qaraltım qws tüñlikke qonıp: «Şıñğıs, Şıñğıs!» dep şaqırıptı. Sol qwstıñ şaqırğanına baylanıstı oğan Şıñğıs qağan degen at berip, qağan boldırdı» delingen.

Biraq özge derekterde Temirşiñge  «Şıñğız» esimi 1206 jılğı qwrıltayda, 52 jasında berilgeni aytıladı. Şındığında, mwnı esim emes, laqab nemese märtebe (titul) degen dwrısıraq.

Osı, Şıñğız nemese Şıñğıs söziniñ ne mağına bildiretini jöninde de pikirler san türli. Qanşama ğasırlar boyına şejireşiler, tarihşı, filolog ğalımdardıñ köñilge qonarlıqtay bir şeşimge keler türi körinbeydi.

Moñğoltanuşı ğalımdar bwl ataudı ärqalay tüsindirmek boladı: Qalmaq tarihşısı E.Hara-Davan «Çingis-han kak polkovodec i ego nasledie» kitabında «çingis» söziniñ moñğol tilinde joq ekenin aytıp: «Mı nigde ne vstreçaem udovletvoritel'nogo ob'yasneniya nazvaniya «Çingis», «Tak poslednee tolkovanie (Ramstet i Relliot) vıvodit etot titul iz mongol'sko-tureckogo slova «tengis» – more, t.e. morskoy han ili han zemel' omıvaemogo morem. Po moemu mneniyu, eto bol'şaya natyajka ob'yasneniya slova «çingis» ot «tengis»,– deydi (Belgrad. 1929 j.52-53-b.).

Osı «mongolo-tyurkskoe slovo», «türk-moñğol sözi» degen öreskel sauatsız tirkes köptegen zertteuşilerdiñ eñbekterinde qoldanılıp jür. Şın mäninde, Söz – tek belgili bir etnostıñ ğana menşigi. Al onıñ özge etnostıñ tilinde dıbıstalu, äri mağınalıq jağı da birdey bolıp kezdesui «bälen tilden engen «kirme söz» delinbeuşi me edi!?

Akademik C.Damdinsüren de: «Çingis qağan degeni Tengis (Teñiz) qağan degen söz sekildi»  deuden asa almağan («Mongolın Nuuc tovçoo», 2004, 123-bap).   Biraq, memleketin saharada ömir süretin rular qwrıp otırğan Temirşiñge  tumısında teñiz körmegen, teñizden aulaq  jatqan  halqı ne sebepten «Teñiz han» degen at qoymaq?!

Qalmaq ğalımı Rassadin V.I. «Real'na li gipoteza o tyurkskom proishojdenii etnonima oyrad, imen Djangar, Çingis i Geser?» maqalasında: «Otnositel'no imeni Çingis-han mojno predpolojit' neskol'ko variantov ego etimologii na tyurkskoy yazıkovoy osnove. Prejde vsego neobhodimo vspomnit', çto eto imya proiznositsya v drugih yazıkah (tibetskom, tyurkskih) kak Djingis//Djingiz, a takje Çıngız//Şıngız. Vo-pervıh, v etom imeni mojno usmatrivat', kak i v imeni Djangar, tyurkskiy glagol džiŋ= (ili ego gluhoy variant čiŋ=) i tyurkskiy je affiks prilagatel'nogo = giz (ego zetaciruyuşiy variant). Togda slovoforma džiŋgiz (ili ee gluhoy variant čiŋgiz) oznaçala bı to je samoe, çto i tyurkskiy prototip imeni Djangar – ‘vsegda pobejdayuşiy, vsegda odolevayuşiy’, çto toje sootvetstvuet obrazu Çingishana.  Vo-vtorıh, Çingis mojno vozvesti k tyurkskoy imennoy osnove džiŋis// džiŋiš //čiŋis//čiŋiš, obrazovannoy ot glagola džiŋ=//čiŋ= ‘pobejdat'’ i oznaçayuşey ‘pobeda’. A mojno, v-tret'ih, dopustit', çto v osnove imeni Çingis lejit drevnee obşetyurkskoe slovo teŋiz ‘more’, zafiksirovannoe v pamyatnikah drevnetyurkskogo yazıka takje v vide tiŋiz. Imenno etot variant so slogom ti, davşem na mongol'skoy yazıkovoy poçve či, mog dat' v mongol'skom yazıke slovoformu čiŋiz, legşuyu v osnovu dannogo imeni. Mı bol'şe sklonyaemsya k tret'emu variantu» (Elista: KalmGU, 2004.) depti. Biraq qazirgi moñğol tilinde bar «tenges» sözi, onıñ birinşi buını «te» nelikten «çi» bolıp özgermey-aq twr?!

«Teñiz» – türk sözi ekenine dau joq. Tek twñğws-manjwr tekti halıqtardıñ söyleuinde «tenges, tengis» delinip özgeriske wşırağan. Osı söz 1074 jılı jazılğan M. Qaşqaridiñ «Diuan Luğat-at-türk» eñbeginde  «teñiz» dep berilgen (№ 6339 mısal). Al «Dreventyurkskiy slovar'» jinağında bwl söz TEÑIZ delinip, M.Qaşqari eñbeginen: «Teñizni  qajüiqin bökmas» (teñizdi qayıqpen bögemes) degen mısal keltirilgen. Sonday-aq J.Balasağwn eñbeginen: «Bilig bir teñiz ol uci joq tupi» («Bilim bir teñiz, ol üşin joq tübi», nemese «onıñ tübi joq») degen mısal aytılğan (552).

İH-H ğasırda jazıldı delinetin (al oqiğası j.j.s.deyin bolğan)  «Oğız-namada» da «Teñiz» degen kisi esimi kezdesedi. Biraq olardağı Teñiz esimi nelikten «uaqıt öte kele Şıñğız, Çingis bop» özgeriske wşıramağan?! Büginde ömir sürip otırğan qırıqqa juıq tegi türk halıqtardıñ barlığınıñ tilinde bar osı «teñiz»  sözi, sonday-aq qazirgi moñğol tilindegi «tenges» sözi neğıp «şıñğıs»-qa aynalıp ketpey, bayırğı türinde qoldanılıp jür?!

Älgi moñğol-qalmaq zertteuşilerine ilanğan evropalıq jazuşı Lin fon Pal' «Istoriya imperii mongolov» attı kitabında: «Raşid ad-din otnosil k 1206 godu peremenu imeni Temudjin na novoe – Tengiz», – dep jazıp  jibergen. Şındığında, Raşid ad-din «Tengiz» demegen. Hetagurov, t.b. orısşağa audarğanda da  tek  «Çingiz-han» dep atağan.

Osı esim mwsılman elderi şejireşileriniñ eñbekteriniñ barşasında  jäne olardıñ orısşa audarmalarında da «Şıñğız» delinip jazılğan. Nege ekenin, Qadırğali Jalayır, Äbilğazı bahadwr, Mäşhür Jüsip eñbekterindegi «Şıñğız» dep jazılğan sözdi, soñğı jıldarı qazirgi qazaq tilinde şığaruşılar «Şıñğıs» dep özgertip jür. Orıs jazuşısı V. YAnnıñ kitabı är basılımında osı esimdegi ekinşi buın birde «giz», birde «gis» delinip keledi, biraq romanda bastan-ayaq «Çingiz» dep jazılğan.

Al qıtay jılnamalarına süyengen «MQŞ», «Altın tobşı» jäne evropalıq zertteuşiler eñbekteriniñ köpşiliginde «Çingis» delinedi. Bir tañ qaldıratını – külli zertteuşiler osı sözdiñ ekinşi buının «ğız, giz» retinde talqılaydı da, al esimdi tolıq jazğanda bwl buındı «ğıs, gis» dep jiberedi!

Keybir qazaq qalamgerleri bwl sözdi  «şıñ+qwz» degen sözderden qwralıp, «şıñ men qwzday biik qağan» degendi bildiredi» dep jür. Biraq, meniñşe, «qwz» sözi biiktikti emes, tömendi meñzeydi. Qazaqta «şıñğa şığadı, qwzğa qwlaydı» delinedi emes pe?  «Qazaqşa-orısşa sözdikte» de: «Qwz – glubokaya propast'» dep jazılğan. Sonda, Şıñğız – «şıñday biik, äri qwzday tömen» degen söz bolmaq pa? (M.Qaşqari «Sözdiginde»: quz taü – taudıñ kün tüspeytin jağı» delinip ( İ 325 b.),  quzda qar eksumas qojda jaq eksumas (qwzda qar azaymas, qoyda may azaymas) degen maqal keltirilgen (İ 326).

Sonday-aq, Q.Salğarawlı da «Wlı qağanat» kitabında: «Şıñğıs» söziniñ ne mağına beretini kezinde ğalımdar arasında pikirtalas tudırıp, türli boljamdardıñ ömirge keluine sebep bolğanımen, pätualı twjırımın tappağanı mälim. Bizdiñ payımdauımızda: «Şıñğıs» sözi äu basta «şıñ» jäne «ğız» (küş) degen eki sözden qwralğan. Osındağı «şıñ» – taudıñ eñ biigi», «Keyin uaqıt oza kele birin-biri almastırğan wrpaqtar sanasında «şıñ» wğımı birte-birte «Täñir» wğımına aynalıp, auıspalı mağınağa ie bolğan. Mısalı, qıtaylıqtar da «Şıñ» degendi Qwdaydıñ balama atauı retinde qoldanadı», – deydi (382-b.).

Bwl jerde «şıñ» men «şın» sözin şatastırmağan jön. Biz «ras, aqiqat» sinonimi retinde qolanıp jürgen «şın» sözi  (qıtaydıñ «çjen', çin» sözi) sol tilde de «aqiqat, şın» (istina, pravda) mağınasın bildiretini ras. Jaratuşınıñ balama atı retinde «aqiqat» sözin qoldanu dästürin jer şarınıñ är tarabındağı halıqtarda kezdestiruge boladı. Biraq «1206 jılğı qwrıltay kezinde Temirşiñdi «Şın» (çjen'-aqiqat-qwday)  demey-aq, osı sözdiñ «birte-birte auıspalı mağınasına ie bolğan», sol kezde qoldanısta bar  «Täñir» sözimen nege atamağan?» degen swraq tuadı. Qwrıltayşılar öz hanın «Täñir» dep atap küpirlikke barmağan eken, endeşe osı «täñir» söziniñ balamasımen «Şın» dep te  atamağan bolar?!

Q.Daniyarov «Qazaqstannıñ balama tarihı» kitabında: «Şıñ – qazaq tilinde taudıñ wşar bası, wşarlığı; ğıs – köne türk tilinde (qazirgi qazaq tilinde «qiyas» türinde saqtalğan) nwr, säule. Endeşe bwl esim «biik, nwr säuleli han» degen mağına beredi», – deydi (13-b.). «Qazaq tiliniñ tüsindirme sözdiginde»: 1. Qiyas – Qiğaş, qiıs. 2. Qisıq, bwrıs, bir qırın. 3. Qıñır, qırsıq, qiqar.  (Almatı 2008, «Dayk-Press», 505 bet.).

Al qazirgi  moñğol tilinde  tau – uul, tau biigi – uul öndör, Şıñ – orgil, Tau şıñı – uulın orgildelinedi.  Endeşe  «tau şıñı» da türk sözi eken.

Raşid ad-din «Jami` at-Taurihta»: «Znaçenie çin – sil'nıy i krepkiy, a çingiz – mnojestvennoe ot nego çislo», – deydi (İ t. 2 k.150-b.). Eger şejireşi  tau şıñı turalı aytpaq bolsa onı «sil'nıy i krepkiy» demey, «biik» (al orıs audarmaşıları «vısokiy») sözin qoldanar edi. Endeşe Şıñğız esimine tau şıñınıñ eş qatısı joq. Al «qattı», «küşti» sın esimderimen adamnıñ dara qasietin beyneley otıra, bwl sözderge  «mnojestvennoe çislo» qoldanu (küştiler, qattılar, şıñdar!) onıñ «daralığın» joqqa şığaradı emes pe!? Bwdan, şejireşiniñ «giz – köptik jalğauı» deui qate ekenin añğaramız.

Hondemir Giyas-ad-dinniñ (1475-1536) «Moğoldar tarihında»: «Vse nazıvali ego Çingizom i slavili novoe imya sie, ibo ono znaçit Car' Carey na yazıke Turanskom» ( SPb, 1834, 18 bet), dese, 1602 jılı jazılğan Qadırğali Jalayırdıñ «Jılnamalar jinağında» da: «Çiñgiz han temek padşahlar padşahı temek bolur. Lafa mogol bilän ua Kökjut teñri mundağ at qoydılar. Barça uluğlar ol mağnanı qabul qıldılar» (Şıñğıs han demek – patşalardıñ patşası demek boladı. Moğol tilimen jäne Kökjut Täñri  sonday at qoydı. Barşa wlıqtar ol mağınanı qabıl qıldı») delingen. (Moñğol tilinde «Şıñğıs» söziniñ joq ekendigin ol eldiñ ğalımdarı aytqanın joğarıda jazdıq).

Al Äbilğazı han «Türk şejiresi» eñbeginde (1663 j.) Meñlikwlı Kökşeniñ: «Mağan täñiriden işarat boldı. Temuçinğa bar, elge, halıqqa «bwl künnen soñ Temuçin demesin, Şıñız desin, jer jüziniñ patşalığın Şıñızğa, onıñ balaları men twqımına berdim» dep ayttı», – dedi. «Şıñnıñ» mağınası wlıq jäne qattı degen bolar,  ız – onıñ köpşesi» – dep jazıptı. (Mwnda «tau şıñı» men «qwz» sözi turalı mülde joq ekenin bayqağan bolarsızdar?).

MQŞ-da Temirşiñge Şıñğıs esiminiñ berilu jayı tım qarapayım aytılğan. Biraq onı qazaqşağa audaruşı M.Swltaniyawlı kitaptıñ 63-betinde: «Şıñğıs» sözi turalı: «1910 jılı Qazanda Şağatay tilinde basılğan «Tauarih hamsa» degen  kitapta «Temüjindi soğıs ğılımı täsiline qarap, parsışa «Jıñ ankiz» (jihanger) – jiñgız – Şıñğıs» dep  atadı delingen. Osı tüsinik dwrıs boluı mümkin», – dep jazıptı. Au, sonda, 1206 jılğı qwrıltayğa jiılğan Qiır Şığıstağı moñğol nemese türk taypaları jappay parsışa söylegeni me!?

Dj.Uezerford «Çingishan i rojdenie sovremennogo mira» kitabında: «Mongol'skoe slovo «çin» oznaçaet «sil'nıy, krepkiy, nepokolebimıy i besstraşnıy», a takje ono shoje so slovom «volk» (çino), imenem legendarnogo pervopredka mongolov», – deydi (154-b.). «Çino» sözin francuzdıñ «gieno» – şüyeböri  qasqır sözinen şığarmağanına täube deymiz de!..

Tatarstandıq R.Batulla internette: «Esli razdelit' slovo “Çingiz” po slogam, to mı poluçim “çin – kitay” i “giz – puteşestvuy, idi v pohod”. “Çingiz” oznaçaet zavoevanie stranı çin (kitaycev)» – degen de pikir aytadı. (Ol «giz» dep «kez, kezu, jihangez,t.b.» sözdi aytıp «Çingiz» mağınasın  – «Qıtaydı kez» dep otır.

Q.Zakir'yanov «Şıñğıshannıñ türkilik ğwmırnaması» kitabında: «Älemdi dür silkindirgen wlı han aldımen özin şığıstıñ bileuşisi – Şığıs han dep atadı. Şığıs han sözi birte-birte äbden qwlağımızğa siñgen Şıñğıshan sözi bolıp özgergen» deydi (268-b.). O.Süleymenov te «Atamzamanğı türkiler» kitabında: «Alğaşqı qağandıq (rulıq esimi Temuçin Temurçin – Temir adam», «Temirşi») taqqa otırğızğan kezde Şıñğıs han – «Şığıstıñ hanı» esimi beriledi», – dep jazadı (Almatı. 2011 j. 350-b.). Alayda 1206 jılğı qwrıltayda «Şığıstıñ hanı»  atalarday Temirşiñ äli şığısındağı manjwrlardı da, koreylerdi de jaulağan joq edi.

Jeke zertteuşilerdiñ boljamdarın qabıldauğa da, qabıldamauğa da bolar. Al osınau, äli ğılımi bir twjırım jasalınbağan mäseleni oqu orındarınıñ oqulığına engizip, şäkirtterden onı jattaudı talap etu siyaqtı ersilikke ne deuge boladı?! Mısalı, elimizdegi jalpı bilim beretin mekteptiñ 7-sınıbına arnalğan «Orta ğasırlardağı Qazaqstan tarihı» oqulığında (avt. Joldasbaev S., Babaev D.Atamwra-2003.) 1206 jılğı qwrıltaydağı han saylau turalı: «Moñğoldıñ qwpiya şejiresinde» bwl jağdaydı kerey hanı Torığa barıp aytqanda, ol: «Moñğoldardı jeñiske jetkizetin Jeñishan bolsın» dep bata bergen. Sol «jeñishan» degen söz moñğolşa «şıñğıshan» bolıp atalıp ketse kerek» dep jazılıptı (90-b.). Şındığında «MQŞ»-da 126-bölimde kereyit hanı Toğrıl sözi: «Meniñ Temüjin wlımdı han köteru orındı. Moñğol handarsız qalay bolmaqsıñdar. Birlik-berekeleriñdi bwzbañdar, Ep, tirlikteriñdi üzbeñder, Ağa-jağalarıñdı jırtpañdar» dep qaytara jauap beripti»,  dep audarılıp berilgen…

Osınau mısaldardı oqırmandarğa wsınu sebebim – «Şıñğız» sözi turasında ne türli pikirler bar ekeninen habardar etu edi. Barşasımen tanıstıru mümkin emes. L.Gumilev aytqanday, bwğan adam ömiri jetpeydi. Al oqığandağı köz jetken bir närse – osı tarihtağı köptegen mañızdı mäselelerdiñ jauabınıñ äli tabılmağandığı. Sondıqtan eşteme şeşpegen pikirlerdi tizudi jalğastıra beremey, endi öz tüygenimdi aytayın.

Ras, bastapqıda men de tarihımızdağı jwmbaq sözder sırın  fonetikalıq wqsastıq arqılı aşpaq bolğanmın. 1993 jılı köktemde Niderlandiyadağı Türk mädeni ortalıqtarında kezdesuler ötkizip jürgenimde «Dçengis» (älde Djengis») degen kisi esimin estip eleñ etip, mağınasın swrağanmın. Söytsem, qazaqtıñ «jeñis» sözi eken. Endeşe Şıñğıshan sözi «Jeñishan» nemese «Jeñgişhan» degennen tumadı ma? Orıstardıñ öz patşaların «pobedonosnıy», qolbasşıların «generalissimus» dep atağanı siyaqtı, soğıstarda  jolı bolğış Temirşiñdi  halqı «Jeñgiş han» dep atauı äbden mümkin-au!» degen de oy kelgen.

Alayda Raşid ad-din «Jami`at-Tauarihında»: «Znaçenie çin – sil'nıy i krepkiy», Äbilğazı bahadwrdıñ: «Şıñnıñ» mağınası wlıq jäne qattı degen bolar» deui, mwnda «jeñ, jeñu» etistigi nemese «tau şıñı» men «qwz» zat esimderi emes,  «qattı» (krepkiy) sın esiminiñ sinonimi «şıñdalğan» söziniñ «şıñ» buını twr degen pikirge keltirdi. Sonday-aq, Wlı qağannıñ «Temuçin» jäne özge tilderde «Çingiz» delinetin eki esiminde de bar «çin» buınınıñ mağınaları da bir emes pe eken degen oy tudırdı. Temirşiñ men Şıñtemir sözderin zertteuden keyin «Şıñğız» esiminiñ birinşi buını «Şıñ» – osı «şıñdalğan» söziniñ tübirinen (Şıñtemir esimindegidey) alınğan degen pikirge keldik. (Al «şıñdalğan» söziniñ negizi «şıñ», «çiñ» elikteuişterinen payda bolğanına M.Qaşqari «Sözdiginen» mısal keltirgenbiz).

«Şıñdalğan» – qazaqtar qazir de qoldanıp jürgen türk sözi. Al  qazirgi moñğol tilinde mwnday söz joq. Ol tilde «şıñdalu» – tujireh, al «temir şıñdau» –tömör şireeh delinedi.

Endi, «Şıñ» sözimen birdey jwmbaq bolıp kelgen «ğız» mäselesine köşeyik. Qazaq tilinde etistik sözderge jalğanatın däl osınday «Özgelik etis jwrnağı» bar (mısalı: bol+ğız, twr+ğız, bar+ğız, wr+ğız, t.s.s.). Köne türk tilinde osı «ğız» jwrnağı sın esim sözderine küşeytpeli mağına beru üşin qoldanılğanın bayqaymız ( nıq+ğız = nığız, naq+ğız = nağız). T.Äbenaywlı «Şınıña köş, tarih» kitabında mwnı «naq-naqğız-nağız, nıq-nıqğız-nığız» dep körsetken (31b.). 1206 jılğı qwrıltayda Temirşiñge «küşti äri berik, qattı, qayrattı» degen ataq bergende temirdi qwrmetteuşi qauım mwnı «şıñdalğan» sözi jäne «ğız» qüşeytpeli jwrnağı arqılı payda bolğan Şıñ+ğız sözimen bildirgen eken. Nätijesinde «Şıñdalğannan da asıp şıñdalğan han» degen mağınanı bildiretin söz, wğım jasalğan.

________________________________

Osı tarau jazılğannan soñ birşama uaqıt öte, bala kezimde oqığan, G.Rubruktiñ 1253-1255 jıldarı jazğan kitabın qayta paraqtağan edim. Barşamızdıñ izdep, tappağanımızdı ol jeti ğasır bwrın meñzep jazğan eken!..

Bizdiki äuestik qoy. Biraq mwnı Şıñğız han jaylı tom-tom kitap jazğan tarihşı-ğalımdar qalay bayqamağan?!

G.Rubruk: «Nakonec, kogda okonçena bıla gramota, kotoruyu han posılaet vam, oni pozvali menya i pereveli ee. Soderjanie ee naskol'ko mog ponyat' ego çerez tolmaça, ya zapisal. Ono takovo: «Suşestvuet  zapoved' veçnogo Boga: na nebe est' odin tol'ko  veçnıy Bog, nad zemleyu est' tol'ko edinıy vladıka Çingis-han, sın Bojiy, Demugin Hingey (t.e.  «zvon jeleza». Oni nazıvayut Çingisa zvonom jeleza, tak kak on bıl kuznecom, a voznesyas' v svoey gordıne, imenuyut ego nıne i sınom Boj'im!.) – depti («Puteşestvie v vostoçnie stranı», Almatı,1993 j.159-160-b.).

Rubruktiñ Wlı qağannıñ esimin «zvon jeleza (temir şıñılı) deui M.Qaşqari eñbegindegi «Çiñ, şiñ, şıñ» sözeriniñ mağınasına däl ekenin («ÇİÑ: çiñ et – izobr.zvenet' (MK 600₁₃); Şiñraq – zvonkiy zvuk (MK 611₁₃)  jäne onıñ eki esimde de barın köremiz. 

Ärine, Rubruk «temir şıñılın» aytqanımen, osı, elikteuiş şıñıldan «şıñdalğan» sözi payda bolğanın, ol söz metaldıñ ğana emes, erekşe mıqtı kisi degen wğımğa ie ekenin türk tilin bilmeytin  şeteldik bolğandıqtan, tüsinbegen de şığar…

Sonımen, Wlı qağannıñ  esimi Temirşiñ de, «märtebesi» Şıñğız  da temir metalına qatıstı bolıp şıqtı. Tek,  «Temirşiñ» – «temirdi öñdeuşi, şıñdauşı – wsta» degen söz bolsa, al «Şıñğız» – temirşilerdiñ tildik qorındağı  « şıñdalğan»  söziniñ basqı «şıñ» buınına «ğız» jwrnağın qosu arqılı küşeytuden payda bolğan – «Nağız şıñdalğan kisi» degen mağınadağı söz  eken.

 

 

 

                             

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

  

 

 

 

 

 

                                                                     Üşinşi tarau

 

Tüp-twqiyannan Börte — babağa şeyin

 

 

Türk esimdi  Börte – moñğoldıñ tüp atası

 

Şıñğıs han tegi turalı Hİİİ ğasırdan bastap jazılğan şejire, tarihtardıñ key twstarında bir-birinen ayırmaşılıqtar bolğanımen, barlığında derlik onıñ tüp atası retinde Börte-çinua (şina, çene,t.b.) esimi atalğan. Mısalı, «Ieke Mäñgiel wlısı» ordasında 1240 jılı jazılğan delinetin «MQŞ»: «Şıñğıs qağannıñ qwzar tegi Dergey joğarı Täñirden jarastı tuğan Börte-Çınu eken. Kerbezi (äyeli) Qoğay Maral eken. (Olar) teñiz keşip keldi», dep bastaladı (N.Bazılhan  audarması.). Al Lubsan Danzan «Altın tobşıda» Şıñğız hannıñ arğı ata-babaları Indiyadağı qwdaydan (Bwdda) jaralğanın ayta kele: «Tibettiñ eñ  äuelgi Küjün Sandalitu qağanınan tarağan Dalay Sobin Altın Sandalitu qağannıñ üş wlı boladı. Ülkeni Boroçu, odan keyingisi Şibaguçi, kenjesi Börte Çinua eken. Olar özara aqıldasıp, Börte Çinua soltüstik tarapqa mwhit, teñizden ötip, jat jerge kelip, eri joq Qoğa Maral esimdi qızdı alıp, jattıñ jerin mekendep, Moñğol äuleti atanadı»,– delingen. (Aud. J.Qamay). Söytip, «Altın tobşı»boyınşa Börte Çinua tek Şıñğız hannıñ ğana emes, bükil «Moñğol äuletiniñ» (halqınıñ) tüp atası eken.

Moñğoliya ğalımı O.Sühbaatardıñ  «Moñğol tiline kirme sözder» («Mongol helniy har' ügiyn tol'», Ulaanbaatar. 1997.) jinağınıñ 43-betinde «Börte» söziniñ türk tilinen engeni: «böri– böridä; -dep körsetilip, qazirgi moñğolşada bwl  «çono» (qasqır) degen  söz ekeni aytılsa, 47-bette «Büri» söziniñ de türk sözi ekeni körsetilip: BÜRI türk. Buri/böri~börite; – dep jazılğan. Osı «Sözdikte» «Maral» söziniñ de türk tilinen engeni aytılğan.

Eger «moñğol äuletin qwruşı» Börteniñ öziniñ de, soltüstikke kelgendegi üylengen jwbayınıñ da esimi türk sözi ekenin qazirgi moñğol  ğalımdarınıñ özderi moyındap otırsa, Börteden örbigen halıqtı, onıñ jiırma ekinşi wrpağı Şıñğız handı da nelikten «moñğol» dep segiz ğasır boyına  şatasıp jürmiz? «Türkşe esimdi Börte Indiya men Tibetten keletindey, ol elder Türkstan emes edi ğoy!?»,– degen swraq tuadı.

«Börte» – qazaq tilinde bar,  januardıñ tüsin bildirude  qoldanılatın söz (börte at, börte eşki, («Dayk-Press», Qazaq tiliniñ tüsindirme sözdigi. 86-bet.).  Qazaqtıñ halıq ertegileri ädette: «Erte, erte, erte eken, Eşki jüni börte eken»,– dep bastaladı.  «MQŞ» audarmaşısı:  «Qazaq tilindegi  «bör» tübirinen örbigen «börte, böri, börtu, börtpe» t.b. sözder «kökşil, swr, kökşulan tüs, jılqı, eşki, qasqırdıñ kökşil swr tüsi, sol tüske aynaluı» degen mağınada», – dep tüsindiredi (83-b.). Endeşe, «Börte» – qazaq tilindegi qasqırdı tergep ataytın «kökjal» degen söz eken. (Orıs tilinde qasqırdı «serıy» dep atau bizden jwğıssa kerek).

Kisi esimi retinde,  Şıñğız hannıñ birinşi äyeliniñ esimi de Börte ekeni belgili. HVİİİ ğasırdıñ basında naymannıñ Matay atasında Börte esimdi batır bolğan. Qazir Matay işindegi Börteler Jetisudağı  Aqsu, Büyen özeni öñirinde twrıp jatır.

O.Sühbaatar eñbeginde türk tilinen  moñğol tiline engen «Börte» – moñğolşa «çono» (qasqır) sözi ekeni aytılğanın kördik. Sonda MQŞ, «Altın tobşıda» jazılğan «Börte Çono» degen sözder «Qasqır Qasqır»  bolıp şığadı emes pe!?

«Çono, şina» söziniñ mağınası, T.Äbenaywlınıñ pikirinşe, türktiñ «şayna»  sözinen payda bolğan. «Şayna – auızğa salıp tispen wstau degen söz. Bwl, böri nemese qasqır degen sözdiñ tergep ataluı. Alayda, zertteuşiler bwl sözdi moñğoldıñ «çono» – qasqır degen sözine jorığan»,– deydi «Şınıña köş, tarih!»kitabında (20-b.).

Vİ-Vİİİ ğasırlardağı Türk qağanatın qwruşı äulettiñ de atauı qasqırdan tuğan delinetin Aşina boluı «aşina, şina, çene, çono» sözderiniñ tüp-törkini köne türk sözi ekenin bayqatsa kerek. Biraq L.Gumilev «Tri isçeznuvşih naroda» attı eñbeginde moñğoldıñ «çino» söziniñ aldına köne qıtaydıñ märtebelilikti bildiretin «a» dıbısınıñ ieroglifi qosılıp, «qayırımdı böri» degendi bildirgen dep eseptegen. Osı pikirge qatıstı zertteuşiler: «Nelikten Türk qağanatın qwruşı äulet atauı «moñğol sözi» bolmaq, bwl sözge nelikten «qıtay ieroglifi qosılmaq?» degen swraqtar qoymağanı tañdandıradı.

Q.Salğarawlı «aşina» sözi türkter qıtay jazba deregine iligip (545 j.), alğaş tanılğanınan keyingi 100 jıl boyına atalmay, tek Birinşi Şığıs Türk qağanatı qwlağannan on jıl ötkende (646 jılı)  ğana twñğış ret şehu Hıludıñ esimine tirkelgenin aytadı.  «Aşnw» – M.Qaşqaridiñ «Diuan Lwğat at-Türk» jinağında bar, «alğaşqı, bwrınğı, äuelgi» degen mağınanı bildiretin söz. Keyinnen, Ekinşi Türk qağanatında bileuşiler jii auısıp jatqan zamanda qağan esimine «aşına» sözin tirkeu arqılı onıñ äuelgi, 545 jıldardağı qağanattı qwruşılardıñ wrpağı ekenin bildirmek bolğanın jazadı Q.Salğarawlı («Wlı qağanat» kitabı). Alayda bwl pikirge tarihşılar tiisti köñil bölmegendikten qosımşa derekter keltiruge tura keledi.

M. Qaşqari «Sözdiginde»: «Aşnw» – çastica, oboznaçayuşaya «pered, ran'şe»; men andan aşnu keldim (men odan erte (bwrın, asıp) keldim) «ya prişel ran'şe nego» degen mısal bar (№ 697). Sonday-aq «Drevnetyurkskiy slovar'» jinağında da J.Balasağwnnıñ «Qwtadğu bilik», t.b. köne türk jazba eskertkişterinen osı sözge  mısaldar barşılıq: ASNU 1. ran'şe, sperva, vnaçale: bu aj toüsa asnu edi az toüar kogda rojdaetsya mesyac, to v naçale on bıvaet malen'kim (J.Balasağwn. 30₄); 2. Uqusqa jiraq erdi asnujolun` tvoy prejniy put' bıl dalek ot mudrosti (J.Balasağwn. 237<sub>7</sub>);  AS`NUC`A  prejde, sperva, snaçala: asnuca jarasurin jarasmazin edgusin javlaqin ajitmaüulun ol  prejde sleduet sprosit', podhodyaşiy, ili nepodhodyaşiy, horoşiy ili plohoy (Usp 58<sub>18</sub>); ASNUQI  prejniy: menin asnuqi azunta qilmis` oz qilinc`im meni inc`a emgatur  moi postupki, soverşennıe v prejnih bıtiyah, priçinyayut mne takie stradaniya (TT Üİ₁₆); asnuqi kun  vçera: seni men oqidim en` asnuqi kun  vçera ya vızıval tebya (J.Balasağwn 34<sub>6</sub>); AS`UN — vozvr. ot as – 1. operejat': ol mendin asundi  on operedil menya (M.Qaşqari. İ 202); asunüil burun  pereydi ran'şe (J.Balasağwn. 177₁₁); ol art assadi   on hotel pereyti çerez pereval (MQ İ 277); AS`RUL — juk arttin asruldi gruz bıl perepravlen çerez pereval (MQ İ 547); AS` perehodit', peresekat'; preodolet', perevalivat' (goru): kogman as`a qirqiz jerina tegi suladimiz  pereydya çerez Kögmenskuyu (çern'), mı hodili voynoy vplot' do stranı kırgızov (Köl-Tegin ₁₇); arpasiz at asumaz bez yaçmenya kon' ne preodoleet (goru) (MQ İ 123).

Osı sözderdiñ barşası «aş» (as, asu) tübirinen ekenin köremiz.  Şındığında, osı «aşwn, aşnw, as, aş»  sözderi «ötuken, öt» sözderimen mağınalas. Endeşe, «aşnw» sözi «alğaşqı», «bwrınğı», «ilgergi», «äuelgi» degen mağınanı bildiretin bolsa, Şıñğız hannıñ jiırma ekinşi atası sanalatın «Börte-şina» esimi  «bayırğı-Kökjal, ejelgi, äuelgi, mäñgi Börte, Börte-baba»   bolsa kerek.

Meniñşe, osı  «Börte-çinua» dep jürgen esim  äuel basta  «Börte-aşnu, aşun» dep aytılğan, biraq mağınası bastapqıda «qasqır» bolmağan. As, asu, asıp ketu, ötip ketken, bayırğı, köne, t.s.s. mağınadağı sözder uaqıt öte kele  Börte (qasqır, kökjal) söziniñ ornına qoldanıla bastağan. Söytip, «bayırğı, ötken» mağınasındağı «aşnw, aşwn» sözinen  «qasqır» degendi bildiretin aşina, çina, çinos sözderi payda bolğan sıñaylı. Bwl şığıs türkteriniñ tilinde bolğan auıs-tüyis. Al qazirgi moñğol tilinde «bayırğı, bwrınğı» sözderi ur'dın, ur'dah, «asu, tau asuı» – davaa, uulın davaa delinedi.

«ASIL- ÖSUL- «uveliçivat'sya» mısalınan «ös, ösu» sözderiniñ, «AS`IL- US`TAL -pribavlyat'sya» mısalınan «üsteme» sözderiniñ de osı «as» wğımına jaqın ekenin köremiz. «Orısşa-qazaqşa sözdiktegi» (Almatı – 1978): «AZ 1. älip  (orıs alfavitindegi alğaşqı «a» ärpiniñ eski atı. 2. azı, naçinat' s azov – bastapqı mälimet, älipten bastau» degen, sonday-aq «AS – äue kemesiniñ asqan şeberi, asqan şeber wşqış» degen anıqtamalar da oylandıradı. (Amerika ündisteriniñ tili türk tiline jaqındığın birqatar zertteuşiler aytıp jür. Mısalı, Ortalıq Amerikadağı tau asuı orısşa «Pereval de-Kortesa» delinse, ündister tilinde: «Asu de-Kortes» eken!)

 

Tibet pe, Türkstan ba?

Şığıstağı Mäñgiel qaraşañırağında jazılğan delinetin «MQŞ», «Altın tobşı» jäne osı şığarmalar negizinde jazılğan özge eñbekterde de türk esimdi Börte-aşnudıñ   Onon özeni bastalatın Bwrqan-Qaldwn tauına özge jaqtan kelgeni aytıladı.

Al Iran-Siriyanı bilegen Şıñğız han wrpağı Ğazan hannıñ tapsırısımen 1300-1310 jıldarı jazılğan Raşid ad-dinniñ «Jami`at-Tauarih» atalatın eñbeginde «moñğol» sözi turalı: «Prorok Noy (Nuh) razdelil zemlyu s severa na yug na tri çasti. Tret'yu çast' predostavil YAfetu (YAfes) – praotcu tyurkov. Noy poslal YAfeta na vostok. Vse mongolı, plemena tyurkov i vse koçevniki proishodyat ot ego roda», – (aud.Hetagurov. M.1952. 1t.1k.80-b.) dese, al «Oğız-namada»: «Tyurkskie istoriki i velereçivıe peredatçiki soob­şayut: kogda prorok Noy (Nuh)  delil obitaemuyu çast' zemli mejdu svoimi sı­nov'yami to starşemu sınu, kotorogo zvali Iafet (Iafes), on otdal vostoçnıe stranı vmeste s Turkesta­nom i tamoşnimi krayami…Ego letovka (yaylak) i zi­movka (kışlak) nahodilis' v zemlyah Turkestana; ve­sennie mesyacı on provodil v Urtake i v Kurtake, a zimoval on v teh je krayah, v mestnosti Barsuk, çto v Karakume. V etoy mestnosti bılo dva goroda: odin –Talas, a drugoy Karı Sayram, priçem posledniy imel sorok bol'şih i zolotıh vo­rot», – dep jazğan.

Osı Iafesten tuğan  Dib-Bakuydıñ (onı özge şejireşilar Türk dep ataydı) Qara han, Or han, Köz han, Kör han degen  tört wlı boladı. Qara hannan Oğız tuıp, «bir jaratuşını» moyındamağan tuıstarımen 75 jıl soğısadı. «Jami` at-Tauarihta» bwl turalı: «V konce koncov Oguz pobedil i zahvatil oblast' ot Talasa i Sayrama do Buharı. Nekotorıe ego dyad'ya, brat'ya i plemyanniki, kotorıe k nemu ne prisoedinilis', poselilis' (ot nego) na vostok. Sredi nih tak povelos' sçitat', çto vse mongolıproishodyat iz ih roda»,– delinedi  (83-b.).

Al «Oğız-namada» bwl oqiğa: «Oguz skazal: «Esli vı priznaete gospoda i ego edin­stvo, to togda vaşi duşi poluçat poşadu (aman) i ya opredelyu vas dlya projivaniya v Turkestane». Odnako oni etogo ne prinyali, i Oguz presledoval ih do Karakuruma. I oni bıli prinujdenı pereselit'sya v stepi i dolinı vdol' beregov reki Tugla i jit' tam v nişete. Oni prevratili eti mesta v svoi letovki (yaylak) i zimovki (kışlak).  Ot bednosti, nişetı, bessiliya i nedomoganiy oni prebıvali v postoyannoy peçali i grusti. Oguz stal nazıvat' ih moval, çto oz­naçalo: «Bud'te vsegda opeçalennımi, stesnennımi i nesçastnımi. Nosite sobaç'i şkurı, eş'te tol'ko diç' i nikogda posle etogo v Turkestane ne poyavlyay­tes'!». [Poetomu, soglasno vere turkmenov, mongolı prois­hodili iz roda Kyur-hana, Kyuz-hana i Op-hana i yavlya­yutsya vladıkami vostoçnıh kraev»,– delingen («Oğız-nama», Baku. Elm. 1987.28-b.).

Osılayşa Raşid ad-dinniñ eki eñbeginde de «moñğol» degen qosımşa (laqab) atpen Türkstannan şığısqa auğan türkter atalğanı jazılğan. Al endi birqatar şejireşiler Moñğoldı tarihta bolğan kisi retinde bayandaydı.

Tarihşı Hondemir Giyas-ad-din (1475-1536) Türktiñ törtinşi wrpağı  sanalatın Alanşa hannan Tatar men Moñğol egiz tuğanın aytadı. «Kogda oni dostigli soverşennıh let, otec razdelil mejdu imi Turkestan»,– dep  (aud. V.Grigor'ev), al Ergene qonğa ruın qonıstandırğan Qiyan (Qiyat), osı Moñğol hannıñ altınşı wrpağı El hannıñ wlı ekenin jazğan  («Istoriya mongolov. Ot drevneyşih vremen do Tamerlana», SPb, 1834. 2-6-b.).

Hiua hanı Äbilğazı bahadwr da «Türk şejiresinde» (Almatı «Ana tili», 1992 j.) Moñğoldı  tarihta bolğan kisi retinde atap: «Su qayta tartılğanda Nwh mingen keme Şam jwrtındağı Mosul şaharınıñ qasındağı Judı tauınan şıqtı. Iafes atasınıñ ämirimen Judı tauınan ketip, Edil men Jayıq suınıñ arasına qonıs tepti. Iafes ölerinde  öz ornına ülken wlı Türkti otırğızdı»,– dep, Türkke Istıqköl degen jer qattı wnağandıqtan, sol jerde twrıp qalğanın aytadı (12-13-b.). Al Türk wrpağı Alınşa hannan Tatar men Monğol han, Moñğoldan Qara han, odan Oğız han tuğanın, odan Ay han, Jwldız han, odan Meñli han, odan Teñiz han, odan El han, odan Qiyan tuğanın jazğan (52-b.).

Söytip Şıñğız hannıñ jiırma ekinşi babası Börteniñ ruı Qiyattı mwsılman elderi şejireşileri biri «moñğol» laqabtı türkterden, endi biri – Moñğol hannan taratadı

 

* * *

«Altın tobşı», t.b. şığısta jazılğan şejireler Qiyat Börteni Indiya men Tibetten şığarsa, al mwsılman elderinde jazılğan şejirelerdegi ortaq oqiğa – Ergene qon añızı.  «Jami` at-Tauarihta» bwl: «Primerno za dve tısyaçi let do nastoyaşego (vremeni) u togo plemeni, kotoroe v drevnosti nazıvali mongol, sluçilos' rasprya s drugimi tyurkskimi plemenami i zakonçilas' srajeniem i voynoy. Imeetsya rasskaz, zaslujivayuşih doveriya poçtennıh lic, çto nad mongolami oderjali verh drugie plemena i uçinili takoe izbienie (sredi) nih, çto (v jivıh) ostalos' ne bolee dvuh mujçin i dvuh jenşin. Eti dve sem'i v strahe pered vragom bejali v nedostupnuyu mestnost', krugom kotorıe bıli liş' gorı i lesa i k kotoroy ni s odnoy storonı ne bılo dorogi, krome odnoy uzkoy trudnodostupnoy tropı, po kotoroy mojno bılo proyti tuda s bol'şim trudom… Nazvanie etoy mestnosti Ergune-Kun. Znaçenie slova kun – kosogor, ergune – krutoy, inaçe govorya, «krutoy hrebet». A imena etih dvuh lyudey Nukuz i Kiyan. Oni i ih potomki dolgie godı ostavalis' v etom meste i razmnojilis'»,–delingen  (M. 1952. İ t.1 k. 153-b).  

Osı Ergene qon degen eki söz jayında da  zertteuşiler bir pikirge kele almauda. Şın mäninde,  ekeui de türk sözi. Mısalı, Költegin Kişi jazuınıñ 13-jolında: «anc`a erig jerta bengu tas toqitdim» (tak na stoyanke ya velel vodruzit' «veçnıy kamen'») – delinse, 7-jolında: «jazi qonajin jazıqqa qonayın» (poselyus' na ravnine),– dep jazılğan. (Qazaqtıñ «erulik, jergilikti-twrğılıqtı», «qonıs» sözderimen mağınalas bwl sözderdi osı kitaptıñ 8-tarauında keñirek taldaymız).

Al Hondemir Ergene qonğa Qiyan men Nüküzdiñ qonıstanu sebebin: «Olar Tatar wrpağı Süyiniş han men parsı Feridunwlı Tur şahtıñ qırğınınan qaşıp tığıldı», degen.

Äbilğazı: «Süyiniş han Qırğız hanımen til tabısqannan keyin özge türk elderine de elşi  jiberip, kömek swradı, moñğoldan kegimizdi alayıq» dep söz saldı»,-deydi.  (Ol  Nüküzdi  Elhannıñ inisiniñ wlı dese, al Hondemir: «Teguz – dvoyurodnıy brat ( Kayana) ego s materney storonı»,– deydi).

«Qiyan men Nüküz äuleti Ergene qonda twrğanda är jamağat bir ru atın aldı. Qiyan näsilinen Qwrlas  attı bir kisi boldı. Onıñ näsili basqa rulardan köp boldı, «on qwrlas eli» dedi. Sol qwrlas näsilinen bir kisini patşa köterdi, biraq atı belgisiz. Sodan keyin ünemi sol qwrlas elinen patşa saylaytın boldı. Halıq Ergene qonnan şıqqanda  patşaları qwrlas ruınan Börte çene degen edi»,– deydi  Äbilğazı («Türk şejiresi»,45-b.).

Sonımenen, Orta Aziyadağı mwsılman  şejireşileri eñbekterinde Börte aşnwdıñ tegi: arğısı Nwh nemeresi Türk (Dib Baquy), bergisi Ergene qonğa qonıstanğan Qiyat, onıñ Qwrlas (on qwralas) ruı delingen eken. Bwl turalı Q.Jalayır da «Jılnamalar jinağında» (25-b.): «Negizi olardıñ wrpaqtarınan eki adam köşip Ärgänä qonğa barıptı. Alla tağala jar bolıp 450 jılday uaqıt ötken soñ olardıñ wrpaqtarı  köbeyip irgeli el boldı. Olardı, yağni osınau qalıñ türkti moğol dep atadı»,–  deydi.

Biri imperiya şığısında jazılıp «moñğoldardıñ tüp atası» Börteni Tibetten şığarğan, biri Orta Aziyada jazılıp, onıñ (Börteniñ) ataların Türkstannan, keyinnen özin Qiyat taypasınan ösip-öngen «moñğol» laqabtı türkterdi bastattırıp Ergene qonnan şığarğan  şejirelerdiñ qaysına senemiz?

1240 jılğa deyingi oqiğalardı bayandaumen ayaqtalatındıqtan sol jılı jazılğan delinetin «MQŞ»-da tarih Börte aşnwdıñ «teñiz keşip keluinen» bastaladı. Eki aymaqta jazılğan şejirelerdiñ bastaluı är türli bolğanımen, orta twstarındağı  oqiğalarda ayırma az. Mwnıñ sebebi, «Jami` at-Tauarihtağı» «mäñgieldikterge» qatıstı derekter Han-balqtan (qazirgi Pekin) 1286 jılı Iranğa kelgen Bolat ämirdiñ aytuınan jazıp alınğandığında. Raşid ad-Din Bolat çansyandi (ministr) öz halqınınıñ şejiresiniñ bilgiri deydi. «Jami` at-Tauarihta» tarihtıñ tım täptiştep bayandaluı onıñ auızşadan göri  jazbaşa derekten köşirilgenindey äser qaldıradı. Bwl eñbektiñ «mäñgieldikter» tarihına qatıstı bölimderi Djuveynidiñ (1226-1283) «Tarih-i-djehanguşa» eñbegi negizinde jazılğan degen de pikirler bar. Biraq bwl eñbekte Şıñğız hannıñ ataları, öziniñ jastıq kezi turalı derekter joq, tek Horezmge kelui kezinen bılayğı tarihı aytılğan. Raşid ad-Dinniñ özi «Altın däpter» atalğan  şejireni paydalanğanın  aytadı.

«MQŞ» jayında C.Damdunsürin: «Bwl şığarmanıñ qıtay ärpimen moñğol tilinde jazılğan, qıtay jerinen tabılğan  nwsqası bolmasa, köne moñğol ärpimen tüsirilgen nwsqası äli künge deyin taptırmay otır. Qıtay älde moñğol (wyğır) ärpimen jazılğanı osı künge deyin belgisiz»,– deydi, kitapqa jazğan kirispede. Şığarmanıñ tüpnwsqasınıñ özge ärippen jazılğanı ya jazılmağanı «belgisiz» bolsa, onda «köne moñğol ärpimen tüsirilgen nwsqası äli künge deyin taptırmay otır»,–  deudiñ qajeti ne? Onday «nwsqa» bolğandığı turalı eşqanday derek joq. Mümkin äuelgi tüpnwsqanıñ özi sol – «qıtayşa jazılğanı» şığar?

Meyli, 1240 jılı jazılğan «şejire» ömirde bolğan, onı 1368 jıldan soñ «sayasi qajettilikten» qıtaylar bas jağın ädeyi qısqartqan delik. Biraq Bolat-çinsyan sonı nemese özge şejirelerdi oqığan bolsa da, olarda  Tibet turalı emes, Ergene qon turalı aytılsa kerek. Öytkeni Bolat çinsyan «Jami`at-Tauarihqa» Tibet jaylı emes, Ergene qon oqiğasın  jazdırğanın köremiz.

1310 jılı ayaqtalğan «Jami`at-Tauarihtıñ» bir danası Hanbalıqqa (Pekin) jetkizilmeui mümkin emes. (Bwl eñbek Resey jerinde 1602 jılı «Jılnamalar jinağın» jazğan Q.Jalayırdıñ da qolında bolğanı bayqaladı). Äytse de, osı «Jami`at-Tauarihtağı» bayandalğan tarihtı eskermesten, Lubsan Danzan «Altın tobşıda» (1628 j. 1720 ?)  Börteniñ  tüp tegin «Indiyadağı Bwddadan  jaratılğan, Tibetten kelgen»,– degen. Mwnıñ sebebin ol kezderi «Mäñgi el» qaraşañırağında  Bwdda  dininiñ enui äserinen, sondıqtan, Şıñğız ata-babaların Buddamen tuıs etip märtebesin ösirmek nietten dep te, eki din arasındağı bäseke deuge de boladı.

«Türkter Tibetti mekendepti, sol jerden Türkstanğa kelgen» degen derekti eş tarihşı aytqan emes. Endeşe, türk joq Tibette türk esimdi Börte-şina neğıp jür?! Ol «barğan» soltüstik tarapta Türk qağanatın qwruşı tolıp jatqan türk taypaları (Jalayır, Nayman, Kereyit, t.b.) qaydan jür? Şıñğız han babaları men barşa «mäñgieldikterdiñ» esimderiniñ türkşe (tibetşe emes), imperiyanı qwruşı ru-taypalardıñ da türk tekti boluı – olardıñ Tibetten emes, Raşid ad-Din eñbekterinde aytılğanday Ortalıq Twrannan (Türkstannan) kelgenin körsetse kerek. Sonday-aq, «mäñgieldikterdiñ» Ergene qonnan şıqqan künin jıl sayın toylau (qızğan temirdi töske  qoyıp, han bastap, balğamen soğu) dästüri de  Börte men onıñ halqınıñ Tibetten «teñiz ötip» emes, tau balqıtıp Ergene qonnan şıqqanın däleldese kerek. (Tibet pen  Bwrqan-Qaldwn tauı aralığında eşqanday da «mwhit, teñizderdiñ» joq ekeni de belgili).

Ärine, mwsılman şejireşileri Börteniñ tegin Nwhtan taratuın da «mwsılman dinin qabıldağan Şıñğız han wrpaqtarı öz tekterin Nwh payğambardan ädeyi taratqızıp jazdırğan» der edik. Biraq «mäñgieldikterge» qatıstı derekterdi bergen  mwsılman emes Bolat-çinsyan, eger özi bwrın oqığan şejirelerde Nwh turalı jazılmağan bolsa,  öz halqın böten dinniñ payğambarınan taratıp berui nemese osılay etip jazğanğa kelisui mümkin be? (Qwbılay öz wlısında bwdda dinin engizgendikten, han ministri  Bolat ta  sol dindi wstansa kerek). 

«Jami`at-Tauarihtıñ» osı twsın Raşid ad-din özi jazdı desek, biraq ol «Mäñgi el» ortalığında bolıp körmegen. Sondıqtan Ergene qon turalı Bolattıñ aytuınan jazğanı anıq.  

                                                  

Hunnu – şığıstağı türkter

  

L.Gumilev: «Sostavlenie istorii narodov bespis'mennıh ili s pis'mennost'yu, ne doşedşey do nas, vsegda soderjat specifiçeskie trudnosti, neznakomıe istorikam narodov, imeyuşih sobstvennıe letopisanie. Svedeniya, soobşaemıe razliçnımi istoçnikami, neravnocennı i çasto ne mogut sniskat' doveriya. Priçinı etogo raznoobraznı: inogda malaya osvedomlennost' drevnego avtora, inogda manera, v kotoroy on podaet material, inogda tendencioznost', tak kak sovremennik poçti vsegda yavlyaetsya zainteresovannoy storonoy, a inogda naklonnost' k gipotezam, stoyaşim na urovne nauki Vİİ-veka. Poetomu bolee nadejnı svedeniya, proverennıe istoriçeskoy kritikoy i analizom uçenıh HİH-HH vv. I potomu isklyuçayuşie aberraciyu blizosti. Tol'ko eti svedeniya mogut leç' v osnovu istoriçeskogo sinteza», – deydi («Drevnie tyurki», 99-b.). Osığan oray «bayağı zamandarda Oğız qağan şığıstağı Tolı özenine deyin quıp tastap, Raşid ad-dinniñ aytuınşa, «mäñgi bolıñdar!» (mäñgirip ketiñder) dep qarğağan moñğoldardıñ Şıñğız han basşılığımen Hİİİ ğasırda memleket qwrğanğa deyingi aralıqtağı tağdırı qanday bolğanın Şıñğız han  wrpaqtarı ıqpalımen jazılğan eñbekterden ğana emes, keyingi zertteuşilerden de estip körelik.

Ärine, Türkstan soñğı birneşe ğasır Resey men Qıtay otarı bolğandıqtan tarihımızdı da solar jazıp, al özimiz de, biz turalı bilmek özge el tarihşıları da, negizinen, solar jazğan tarihtı qaytaladıq. Mäsele ayqındalğanşa türli qate pikirler köp aytılıp, qalıptasqan sol közqarastardan arıludıñ özi qiyamet qiın bolıp otır. Eger üstem memleketterdiñ zertteuşileri «Jami`at-Tauarihtağı»: «Türkstannan şığısqa ketken türkter «moñğol» ataldı» degen, 1310 jılı jazılğan pikirge jete män bergende, tarih däl osılayşa bwrmalanbas edi. Biraq türkstandıqtardıñ tarihın jazıp beru qwzırı qolında Resey zertteuşileri küni büginge şeyin: «Podobno bol'şinstvu svoih sovremennikov, Raşid ad-din nazıvaet tyurkami vse koçevıe skotovodçeskie narodı Azii kak tyurkoyazıçnıe tak i mongoloyazıçnıe, i mnogie narodnosti on imenuet to tyurkskimi, to mongol'skimi. Inaçe govorya, u naşego avtora «tyurki» – termin ne stol'ko etniçeskiy, skol'ko social'no-bıtovoy»,–dep şatastı (I.P.Petruşevskiy, «Raşid ad-din i ego istoriçeskiy trud»), özgeni de şatastırdı. Osı sebepten köz aldımızda jazulı twrğan tarihımızdıñ aqiqatına wzaq, aynalma jolmen janasuğa mäjbür boldıq.

Älemdik tarih ğılımı da «ejelgi moñğoldar» (protomongol) dep j. j. s. deyingi IV ğasırda Qıtay soltüstiginde imperiya qwrğan, är el  «siuñnu», «hunnu», «ğwn» dep türlişe at qoyğan halıqtı atap otır. Ärine, şetel zertteuşileri: «Moñğoldar – Qara hannıñ ağa-inilerinen tarağan şığıs türkteri edi»,– demeydi, özgelerdiñ sırttan tañğan «siuñnu, hunnu» (jabayı, qwl) degen siyaqtı qorlau sözderin «etnostıq atau»dep tüsinip jür.

Osı «hunnular» (şığıs türkteri) Qıtay soltüstiginde qalay payda bolğanı turalı birneşe pikir bar. Bwl halıq jayında alğaş ret köne qıtaydıñ «Tarihi jazbalar» kitabında j.j.s.deyingi 307 jıldar turalı bayandağanda: «Osı kezde qıtay özara jaulasıp jatqan jeti patşalıqqa bölindi. Sonıñ üşeui siuñnularmen şektesti»,– deydi.  Bwl, atalğan  307 jılğa deyin-aq siuñnular jer kölemi edäuir iri memleket qwrğanın körsetedi. Biraq bwl eldiñ bileuşileriniñ esimderinen osı «Tarih» arqılı eñ alğaşqı belgilisi j.j.s.deyingi 214 jılı Cin' imperiyasınıñ jüz mıñ äskerinen jeñilip, Ordostan soltüstikke jıljıp qonıstanğan Tümen şäniüy. J.j.s. deyingi 209 jılı bilikke kelgen onıñ wlı Möde (Maudun) arada 10 jıl öte küşeyip, wlı imperiya qwradı. (Özge tilderde joq «şan'yu, şäniüy» sözi qazaq tilinde «menmen, örkökirek kisi» degen mağınada qoldanıladı. (Qazaq tiliniñ tüsindirme sözdigi: şäniyu, şäniedi; («Dayk-Press.432-b.)

«Tarihi jazbalarda» qıtay  şejireşisi siuñnulardıñ arğı atası Şun Vey degen kisi bolğanın, onıñ Tümen şäniüyge deyin  mıñ jıldan astam uaqıt bwrında ömir sürgenin  jazadı. L.Gumilev «Hunnı» kitabında (13-14-b.): «Şun Vey – qwlatılğan Sya patşalığınıñ soñğı bileuşisiniñ wlı, ol birsıpıra halqımen soltüstikke auıp, köşpelilermen aralasqannan siuñnu halqı payda bolğan»,– deydi jäne de osı kitabınıñ 24-betinde: «Predki hunnov jili vnutri Kitaya»,– depti.

Ağılşın Mak-Govern de hunnulardı jun jäne di halıqtarınan şıqtı deydi. Olardıñ negizi qıtaylarmen tuıs ekenin, araları keyin ajırap, özge halıqqa aynalğanın, aqırı türk tildi bolğan degen pikir aytadı. Biraq, külli tarih boyında, qıtaymen jaqındasqan halıqtar, ädette, olarğa siñisip ketetinin eskersek, «qıtaytekti hunnulardı türkter assimilyaciyağa wşıratqan» deu köñilge qona qoymaydı. Hunnulardan da ertede qıtay soltüstigin mekendep, «qıtaylardı assimilyaciyağa wşıratqan» ol ne qılğan türkter ekenin bwl avtor tüsindirmeydi. Al E.Grumm-Grjimaylo «Zapadnaya Mongoliya i Uryanhayskiy kray» eñbeginde: «Kitaycı vneşnim otliçitel'nım priznakom hunnov sçitali vısokie nosı»,– dep bwl eki halıqtıñ türleriniñ wqsas bolmağanın meñzeydi (24-b.).

Amerikalıq ğalım Lattimor jun men di qıtay ortasında twrğan otırıqşıl tau halıqtarı, al hunnular dalalıq köşpeliler bolğanın aytadı. S.V.Kiselev «Drevnyaya istoriya YUjnoy Sibiri» kitabında (M.,1951., 161-b.) hunnulardıñ Sibirge Gobi şölinen ötkendegi köliginiñ jartastağı sureti jaylı: «Eto krıtaya kibitka na kolesah, zapryajennaya volami»,– dep jazğan. Mwnday, arbağa ornatılğan kiiz üymen taulı jerlerde jüru mümkin emes. Eger türkter (Börte, hunnular) Tibetten şıqqan bolsa, mwnday kölikpen jürmes edi jäne onı jasay da almas edi. Öytkeni taulı jerdiñ halqına  mwnday alıp arbanı jasau şeberligin meñgerudiñ eş qajeti joq. Mwnday arbanı,  jazıqta köşip jüretin halıqqa qajet bolğandıqtan, solar ğana jasamaq.

L.Gumilev «Hunnu» kitabında: «Hunno-syan'bi – smeşannıe rodı v Halhe v Çahare; etniçeskiy substrat, na baze kotorogo vsledstvie bolee pozdnih passionarnıh tolçkov voznikli tyurkskie i mongol'skie etnosı Velikoy Stepi v Vİ-Hİİ v.v. n.e.»,– dese (201-b.), al «Drevnie tyurki» kitabında ol: «Tyurki (Vİ-Vİİİ ğasırdağı Türk qağanatın aytadı.– H.Q-A.), potomki hunnov, niçego ne znali o svoih predkah, tak je kak mongolı Çingishana niçego ne znali o tyurkah. Istoriya Sredinnoy Azii ne mojet bıt' nam ponyatna, esli mı ne uçtem dvuh razrıvov tradicii» (377-b.),– dep, «moñğoldar – türkterdiñ, al türkter hunnulardıñ wrpağı» degen pikir aytadı.

Hondemirdiñ «Moğoldar tarihın» orıs tiline 1834 jılı audarıp şığarğan V. Grigor'ev osı kitapqa  «Tüsindirmesinde» mäñgiel halqı turalı: «Narod, obitayuşego na Severe i Zapade ot Kitaya, i izvestnogo poperemenno pod imenem Syun'-YUney, Hunnov, Syan'bicev, Tulgascev, Kidaney, Tataney i pr. ot imeni gospodstvuyuşego doma» (126-bet.) – depti. Bwdan biz Gumilev aytqan pikir  Evropada  HİH ğasırdıñ basında-aq (1834 jılğa deyin)  ornıqqanın  köremiz.

Biraq Gumilevtiñ hwnnu men sänbiden  «voznikli tyurkskie i mongol'skie etnosı» deui  jañsaqtıq. Hunnu da, sänbi (tatar) de türk  tekti halıqtar bolğanımen, olardan tek VI-IX ğasırlarda Türk, Wyğır qağanattarın, XIII ğasırda «Mäñgi el» qağanatın qwrğan şığıs türkteriniñ tarağanın aytqan jön. Bükil Türk halıqtarı bwlardan şıqqan joq,  osı ekeui – hunnu da, tatar da türktiñ Aziya şığısındağı  bwtaqtarı ğana. Hunnularmen bir mezgilde körşi Türkstanda türk Qañlı men Üysin memleketteri,  batısta özge de türk tekti Qıpşaq, Bwlğar, Qarlıq, Oğızdar, Türkmen, t.b. halıqtar bolğanı bwğan dälel. V. Grigor'ev tek şığıs türkteri jaylı, olardıñ är kezeñde är türli «bileuşi üydiñ» atımen  belgili bolğan bir-aq etnos ekenin aytqan.

Tuva ğalımı N. V.Abaev «Rannie formı religii i etnokul'turogenez tyurko-mongol'skih narodov» kitabında «türk pen moñğol halıqtarınıñ ortaq tarihi otanı» jöninde: «Ona raspolojena na Sayano-Altayskom nagor'e i predki mongolov Çingis-hana perekoçevali tuda s yuga, a konkretnee – iz Vostoçnogo Tibeta, kak ob etom soobşaetsya v drugih istoriçeskih istoçnikah, a na yug oni peremestilis' eşe v period sozdaniya Imperii Hunnu vse iz toy je sayano-altayskoy prarodinı, buduçi etnogenetiçeski svyazannımi s «sibirskimi skifami», kak i tyurki»,– depti (Qızıl.2005.  61-69-b.).

Eger «tyurko-mongolı» dep Abaev «moñğol» laqabtı türkter mağınasında aytsa maqwl der edik. Eki bölek halıqtar sanay twra, osılayşa «türk-moñğol» degen tirkesti qoldanu tarihtı zertteuşilerdiñ ädetine aynalıp otır. Bwl – köne zamanda da, Şıñğız han kezinde de  «moñğol» degen etnos atauı bolmağanın, bwl tek şığıs türkteriniñ laqabı, birlestiginiñ atauı ekenin tüsingisi kelmeytinderdiñ, äli de bögde jwrt jazıp bergen jalğan tarih ıqpalınan şığuğa seskenetinderdiñ jalpaqşeşeylik söz tirkesi. Osığan oray zertteuşi Q.Daniyarovtıñ «Qazaqstannıñ balama tarihı» kitabında: «Äsirese, mwñğwltanuşılar engizgen, qazaq tarihşıları eş qarsılıqsız qabıldağan «türk-monğol halqı» degen termin qisınğa simaydı. Qwddı bir älemde orıs-qıtay, franko-german, ispan-ağılşın nemese ital'yan-slavyan halıqtarı ömir sürgen siyaqtı» (35-bet)  degen orındı sözi eske keledi…

Sonımen, «Jami` at-Tauarih», «Oğız-namada» jazılğan Oğız hannıñ Türkstannan şığıstağı Tolı özenine şeyin quıp tastalınıp «mäñgi-moñğol» atalğan türkteri, HİH-HH ğasır tarihşı-ğalımdarınıñ pikirinşe, Qıtay soltüstiginde j.j.s. deyingi İV ğasırda Hunnu imperiyasın qwrğan, türk tilinde söylegen «protomoñğoldar» eken. L.Gumilev «Drevnie tyurki» kitabında: «Tyurki, potomki hunnov, niçego ne znali o svoih predkah, tak je kak mongolı Çingishana niçego ne znali o tyurkah», – degenindey, osı «protomoñğol» hunnu-siuñnudıñ wrpaqtarı j.j.s. Vİ-İH ğasırlarında bwl ölkede birneşe Türk qağanattarın, al Hİİİ ğasırda Şıñğız han basşılığımen «Mäñgiel» türk qağanatın qwrdı.

 

Skiftik negiz turalı

 

Äbilğazı «Türk şejiresindegi»: «Iafes atasınıñ ämirimen Judı tauınan ketip Edil men Jayıq suınıñ arasına qonıs tepti. Eki jüz elu jıl sonda twrıp, opat taptı»,– deuine süyense kerek, Q.Salğarawlı «Wlı qağanat» kitabında siuñnulardı «protomoñğoldar» dep atap, Qara teñiz soltüstigindegi skifterden qaşqan qwldardan şığaradı. Salğarawlı qıtay tilinde «siuñ» – keude, kökirek, al «nu» – qwl degen söz ekenin, bwl Äbilğazınıñ «moñğol» sözin «mwñdı qwl» deuimen säykes keletinin aytıp, mwnı Gerodot «Tarihındağı»oqiğamen sabaqtastıradı: «Midiyanı jaulap alğan skifter eline oralğanda, solardan jeñilip qaşqan qwldardıñ öz handığın j.j.s.deyingi VIİ ğasırdıñ ayağında qwrğan dep şamalauğa negiz bar. Äbilğazı dereginde körsetilgen mwñğwldardıñ Azau mañınan şığısqa qaray ığısıp kelip, qazirgi Qazaqstan jerin mekendegen kezi de osı tws – VIİ ğasırdıñ ayağı, VI  ğasırdıñ bası bolsa kerek. Olar bwl jerden jıljıp, j.j.s. deyingi İV ğasırdıñ ayağı, İİİ ğasırdıñ basında Qıtay şekarasına jetken»,– deydi. «Köşkinşilerdiñ qanşama jerden özara jaulasıp, birin-biri şauıp jatsa da, öz tektesterin «qwl» demeytinin eskerip: «Bayırğı mwñğwl halqı da, tatar halqı da türk tilinde söylegenimen, olar äu basta türk tektes bolmağan, sırttan kelip, olarğa siñisip ketken kirme halıq sekildi»,– degen twjırım jasaydı (357-b.). Söytip, Oğızğa bağınbay şığısqa ketip «moñğol» atanğan  Köz han, Kör han, Or han wrpaqtarın «türk emes» etip  şığaradı! «Eger zertteu nısanına aynalıp otırğan halıqtıñ türkke qatısı bolmasa, sonşama eñbektenip bwl halıq turalı kitap jazudıñ qajeti qanşa?!», – degen swraq tuadı.

Şın mäninde, Äbilğazı «Şejiresinde» Iafes Edil men Jayıq arasında ordasın tikkenimen, onıñ wlı Türktiñ Istıqköl degen jerdi qattı wnatıp, sol jerde twrıp qalğanı da aytılğan (13-b.); «moñğol» sözi turalı Äbilğazı «mwñ jäne ol» – mwñdı, tünergen» degen sözderden twradı dep (15-b.), al «qwl» sözin aytpağan.

Al, tipti, skifterden qwldar qaşıp, Qıtay soltüstigine barsa da, olardıñ «qwldar» ekenin qıtaylarğa habarlay qoyar ol zamanda telegraf, faks, interpol joq qoy! Endeşe şığısqa auğan türkterdi qıtaylar «siuñnu»  (örkökirek qwl) dep «skifterdiñ qwlı» boluınan emes, özge halıqtardı kemsiter ädetimen ya  özge bir sebeppen atasa kerek.

«Qwl» – türk sözi («Drevnetyurkskiy slovar'», 464-b.: Qul  rab, nevol'nik: «ol ötka qul qullig  bolmis erti  v to vremya rabı stali rabovladel'cami» (Költegin-21, VIİİ-ğas); «kisi barşa jarmaq quli boldilar   vse lyudi stali rabami deneg» (J.Balasagun-183-₉, Hİ-ğas.). Eger qıtay tilinde qwl «nu» delinse, «qwl, mwñdı qwl» dep türkter özin-özi atağanı ma!?

Ärine, tarihqa siuñnu, hunnu, gun degen attarmen engen şığıs türkteriniñ ol ölkege batıstan emes, Raşid ad-din eñbekteri boyınşa Türkstannan barğan deu skifterdi jat sanau emes. Gerodot «Tarihında» sol skifterdiñ öz tuıstarı Massagettermen sıyıspay, Twrannan auıp, Araks (Ar+oks!) özeninen ötip, Qara teñizdiñ soltüstigine kelgeni turalı aytılğan. «Olardıñ oyınşa, twñğış patşaları Tarğıtaydıñ zamanınan, jerlerine Dariydiñ basıp kirui aralığında tura mıñ jıl ötken» deydi Gerodot. Parsı patşası Dariydiñ skif jerine jorığı j.j.s.d. 514 j. bolğan. Bwğan mıñ jıl qosıp eseptesek, skifterdiñ Orta Aziyadan Qara teñiz soltüstigine kelui j.j.s.deyingi 1500 jıl  şaması bolmaq.

Arada 2800 jıl ötken soñ da Şıñğız han tuıstarı işinde Tarğıtay esiminiñ kezdesui (tayjuıt Tarğıtay-qırıldaq, tarğwt ruınan şıqqan Tarğıtay, Tümbene hannıñ nemeresi Tarğıtay) türk tiliniñ uaqıtqa tötep berer ömirşeñdigin körsetse kerek.

Hunnulardıñ (skifterdiñ de) türk tildi bolğanın köp ğalımdar däleldegen. YU.Klaprot özinen bwrınğı ğalımdardıñ pikirine qosıla otırıp, qıtay tarihnamalarında saqtalğan 20 söz  arqılı hunnulardı «türk halqı» deydi. Ataqtı geograf K.Ritter de hunnular turalı: «Oni prinadlejali k rodam mnogoçislennogo turkskogo plemeni» dep jazğan (Ritter K. «Zemlevedenie Azii». SPb., 1850. 44-b.). L.Gumilev «Hunnı» kitabında: «Siratori dokazıval, çto izvestnıe nam hunnskie slova – tyurkskie», «Somnenie v tyurkoyazıçii hunnov nesostoyatel'no, tak kak imeetsya pryamoe ukazanie istoçnika na blizost' yazıkov hunnskogo i teleskogo, to est' uygurskogo, o prenadlejnosti kotorogo ne mojet bıt' dvuh mneniy»,– dep jazğan (39-bet).

Gerodottıñ: «Grekter «amazonka» ataytın wrğaşılardı skifter «eor pata» deydi, mwnıñ mağınası «erkekterdi öltiruşiler» (mujeubiycı)» deuine  oray, onıñ «er opat» degen türk sözi ekenin bir maqalamda jazğan edim. Al j.j.s.156-158 jıldarı syanbi (tatar) Tañşığaydan ığıp batısqa ketken şığıs türkteriniñ (siuñnu) wrpağı Edil qağannıñ (Attila) ordasında bolğan Prisk Paniyskiy «Gotskaya istoriya»şığarmasında  ğwndardıñ «kamos» dep atalatın susın işetinin jazğan. «Qımız» türk sözi, moñğol tilinde «qımız» sözi bolmağan, qazirgi moñğol tilinde qımızdı «ayrag» deydi.

Arada eki ğasır öte (VI ğas.) qwrılğan Türk qağanatı kezinde Vizantiya tarihşısı Menandr «Rum elşisi Zemarh 568 jılı Istemige barğanında baqsılardıñ «skif tilinde kübirlep söyleskenderin» («şeptali na skifskom yazıke kakie-to varvarskie slova»), elşiniñ tek otpenen alastap bolğan soñ ğana Türk hanına kirgizilgenin» aytadı  (Menandr. «Vizantiyskie istoriki», 96-b.). Anıqtay aytsaq, vizantiyalıq elşi Türk qağanatı kisileriniñ tili skiftermen birdey ekenin jazğan. Franciya koroliniñ elşisi V. Rubruk ta 1252 jılı däl osınday otpen alastau räsiminiñ Qaraqorımdağı Mäñgi han (Möñke dep jürmiz)  ordasında jasalınğanın jazadı.

Gerodottıñ: «Skifterdiñ qalası, qamalı joq, baspanasın özderimen birge ala jüredi jäne barlığı attılı, sadaq atqıştar, olar özderine tamaqtı jer öñdep tappaydı, mal ösirumen küneltedi jäne üylerin arbağa ornatadı», – deui (aud.B.Adambaev), Kisilev jazğan – Gobidi kesip, Sibirge ötken hunnular arbasın (jartastağı suret) eske saladı emes pe!? Skif elinde de mwnday arba-baspananıñ mañızdılığın grek aqını  Pindar (j.j.s.deyingi 522-442 j.) öz şığarmasında: «Sredi koçevnikov-skifov blujdaet  Straton, kotorıy ne imeet doma, perevozimogo na povozke» – dep bayan  etken.  Bwl – skifter men hunnulardıñ (şığıs türkteriniñ) ömir saltı bir, tuıs halıqtar ekendiginiñ däleli.

 

Qiyan-Qiyat söziniñ mağınası

 

MQŞ, «Altın tobşı» atalatın şığarmalarda  «Moñğol äuletin qwrdı» delingen  Börteniñ öz ruı – Qiyat turalı müldem az aytılğan. Bwl sözdiñ mağınası da, osı Qiyat taypası älemdegi qanday etnosqa jatatını da, sonday-aq, Börteniñ özi Qiyat taypasınan bolsa, onıñ qwrğan äuleti nelikten «Qiyat halqı» atalmay, «moñğol» dep atalğanı da tüsindirilmeydi.

Al mwsılman elderi şejireşileri eñbekterine den qoysaq, Qiyattı  Nwh payğambardıñ nemeresi Er Türkten bastap taratadı, Ergene qonğa qonıstandıradı. Qiyat söziniñ mağınası jaylı «Jami` at-Tauarihta»: «Po-mongol'ski kiyan znaçit «bol'şoy potok, tekuşiy s gor v nizinu, burnıy, bıstrıy i sil'nıy». Kiyat – mnojestvennoe çislo ot kiyan»,– delingen (1 t. 1 k.154-b.).

Äbilğazı da «Türk şejiresinde»: «Qiyannıñ mağınası – «taudan qwlap, küşpen aqqan sel» degen söz.  El hannıñ wlı sonday tez jäne küşti kisi edi. Sondıqtan qiyan der edi. Qiyat sonıñ köpşe türi. Bwl attı Ergene qon işinde otırğanda Qiyannıñ balalarına qoyıptı»,– deydi (28-b.).

Qazaq tilinde «qiyat» sözi ru atauına qatıstı ğana aytıladı. Al «qiyan» – jerdiñ alıs, şalğaylığın  bildiretin söz. (Qazaq tiliniñ tüsindirme sözdigi. 237-b: qiyanğa, qiyan şet  Su, sel ağısına qatıstı qoldanılmaydı. Sondıqtan bwl sözdi, şejireşiler aytqanday, «moñğoldiki» dep jürmiz. Alayda qazirgi moñğol tilinde: «Sel» (potok) – usnı ursgal; «Tau seli» (gornıy potok) – uulın usnı ursgal» delinedi (BRMS). Bwl da qiyan, qiyat sözderine müldem wqsamaytının köremiz.

Köptegen zertteuşiler  Ergene qon oqiğasın añız dep, Qiyan, Nüküz, Börte aşnwdı miftik keyipkerler sanap jür. Al Q.Salğarawlı Börte aşnwdı qıtay deregi «Soñğı Hän kitabında» atalğan Soltüstik Siuñnudiñ soñğı şäniüyi Üyçuyjienniñ tikeley wrpağı deydi. Börte esimi qıtay derekterinde kezdespeydi. Al siuñnudıñ (hunnu) Qiyan taypası jayında  derekter jeterlik. Qıtay derekterinde bwl atau Huyan', Kuyan dep jazılğanın köremiz. Sondıqtan L. Gumilev «Hunnu» kitabında, ärtürli eñbekterden derekter keltirip: «Huyan' – tyurkskoe slovo, oznaçayuşee «zayac» (Cyuy YUan'. Öleñder. M.1954),-deydi.

Qazaqstandıq ğalım  YU.A.Zuev «Rannie tyurki: oçerki istorii i ideologii» kitabında: «Nazvanie Kuyan (Czyuyyan') i Tyan'-yan' «Polnıy lik Lunı» obnarujivayutsya v oguzskoy srede na sklonah Bol'şogo Hingana. Znaçitel'naya gruppa hinganskih oguzov poluçila v kitayskih istoçnikah oboznaçenie si – «liven'», «potok» inaçe bay-si «belıy liven'/potok». Tak nazıvalas' celaya gruppa plemen, glavnım religioznım simvolom kotorıh bıl «Belıy potok» Mleçnogo puti (Kuyan). Vposledstvii eponim Kuyan stal imenem mifiçeskogo rodonaçal'nika «mleçneputnikov» – kıpçakov»,– deydi (45-b). Mwndağı pikir – Qwyan atalğandar  Qwsjolın «aqqan aq sel» dep tabınatın, sonday-aq Tolğan ayğa da täu etuşi halıq bolğan degenge  sayadı.

Qıtay tarihnamalarında Huyan', Qwyan dep jazıluınan «qiyan»– türktiñ  «Qwy» tübirli «qwyğan, qwyılğan» sözi ekenin köremiz. Bwl Raşid ad-dinniñ aytqan: «Qiyan znaçit «bol'şoy potok, tekuşiy s gor v nizinu» degenine, Äbilğazı «Türk şejiresinde» jazğan: «Qiyannıñ mağınası – taudan qwlap, küşpen aqqan sel degen söz» degenine  säykes keledi. Bwl arada da şejireşilerdiñ «mäñgi el» sözin «moñğol» dep bwzıp aytqanınday qwyan, qwyğan söziniñ qiyan, qiyat delinip  özgerip ketkenin köremiz.

Jalpı, türktiñ «qwy, qwyılu» sözi tek suğa ğana qatıstı emes, «molayu, köbeyu, küylenu» mağınasın da bildiretini qazir de oyrat tilindegi aytıluınan bayqaladı (Hüyle-h – küyleu, hüysniy yalgaa – jınıstıq ayırmaşılıq, t.b. (Moñğol-qazaq sözdigi. 640-b.)

Al L.Gumilevtiñ: «Huyan' – tyurkskoe slovo, oznaçayuşee «zayac» – degeni, ärine, «qwyan» sözine sırtqı wqsastıqqa qaray aytılğan jañsaq pikir. Alayda, bir qızığı,  şığıs türkteriniñ (mäñgieldikterdiñ) tiliniñ dialektinde «tolğan ay», «tolı ay» («Polnıy lik Lunı) – «Qoyan» söziniñ sinonimine aynalğanın köremiz. Mwnıñ sebebi – köp halıqtardıñ mifterinde Aydıñ qayta toluı – ömirge qaytadan kelgen Qoyanmen teñestirilgen. YU.Zuev kitabınıñ 75-betinde Qwyan sözi turalı: «Zdes' v odnom podrazumevaemım tyurkskom termine kuyan sovmeşenno predstavlenie o katunskoy frakcii Zayce-lune i Mleçnom puti. V Vİİ v. sredi tyurkov imelo hojdenie predstavlenie o Mleçnom puti (Potoke) Kuyan kak o gornom potoke, spuskayuşemsya v nizinu. No sravnitel'no nedavnego vremeni sohranilas' i pamyat' o Mleçnom puti –Dreve jizni, v razvilke (duple) kotorogo zarojdalas' Luna-Zayac»,– deydi.

Mwsılman elderi şejireşileri Qiyandı (Qiyat) Ergene qonğa engen kisi retinde atasa, al qıtay tarihnamalarında türk esimdi Qwyan, –Hunnu imperiyasındağı negizgi üş taypanıñ biri.

N. YA. Biçurin (piradar Iakinf) «Sobranie svedeniy o narodah, obitavşih v Sredney Azii v drevnie vremena» (Tt.1-2-M.-L.,1950.) kitabınıñ 49-betinen: «Znatnıh rodov u hunnu v epohu Mode bılo tri: Huyan', Lan' i Syuybu»,– degenin oqimız. Al 151-bette: «YUyçugyan' bıl poslednim severnım şan'yuem iz roda Mode. Na osnovanii etogo kitayskie istoriki sçitali 93 god koncom hunnskogo gosudarstva, a mnogie evropeyskie avtorı, podhodya k materialu nekritiçeski, povtoryali slova kitaycev. Na samom dele bor'ba ne konçilas', narod ne slojil orujiya. Prosto v severnom Hunnu smenilas' dinastiya: vo glave neprimirimıh vstal znatnıy hunnskiy rod Huyan. Pravda, ostalis' s nim nemnogie. 100 tıs. kibitok podçinilis' syan'biycam; eto vırazilos' v tom, çto oni «sami prinyali narodnoe nazvanie Syan'bi»,–dep jazğan.

Al A.N.Bernştam «Oçerk istorii gunnov» kitabında (LGU 1951.): «Uçjulyu jodi şan'yuy prinadlejal, kak pokazıvaet sostavlennaya mnoyu genealogiya gunnskih şan'yuev, k znatnomu rodu gunnov, voshodyaşemu k osnovatelyam gunnskogo plemennogo soyuza Tumınyu i Mode, t.e. k znatneyşemu gunnskomu rodu. Etot znatneyşiy gunnskiy rod neodnokratno otmeçaetsya kitayskimi istoçnikami i nosil imya «Huyan'» (226/227 bb.). Samım znatnım rodom bıl rod Huyan'. K etomu rodu prinadlejal Uçjulyu jodi, esli priznat' naşi vıvodı o tom, çto şestoy Noinulinskiy kurgan yavlyaetsya ego mogiloy»,– degen (228-b.). Bwl Q.Salğarawlınıñ Börte aşnwdı «Soltüstik Siuñnudiñ soñğı şäniüyi Üyçuyjienniñ tikeley wrpağı» degen pikirimen säykesedi. Osı pikirdi taratıñqırap aytsaq, Börte-aşnwdan örbigen Şıñğız han – Hunnu imperiyasınıñ şäniüyi Mödeniñ  wrpağı bolıp şığadı.

G.E.Grumm-Grjimaylo atalğan eñbeginde «Ban' YUn  (qıtay  äskeriniñ qolbasşısı. H.Q-A.) letom 126 g. pokoril vse melkie knyajestva vokrug ozer  Barkul' i Ebi-Nur, a zimoy napal na stavku Huyan-knyazya i razgromil ee. Huyan bıl vınujden perenesti svoyu stavku na bereg reki Havu, to est' Çernogo Irtışa»,– deydi (134-b.).

N.YA.Biçurinniñ atalğan kitabınıñ 238-şi betinde: «No v 151 g. Huyan razgrabil Hami. Kitayskiy otryad, pognavşiysya za hunnami bıl polnost'yu uniçtojen na beregu ozera Barkul'. Posle etogo Huyan pereşel v nastuplenie i razgromil kitayskuyu voennuyu koloniyu v oazise Hami, a zatem otstupil, prejde çem poslannıe iz Dun'huana voyska uspeli ego nastiç'»,– delingen. 

Osı aytılğandardan mınaday qorıtındı jasauğa boladı: 1. Qwyan-Huyan-Qiyan-Qiyat – miftik keyipker emes, tarihta şınayı bolğan, Soltüstik Hunnudıñ negizgi üş taypasınıñ biriniñ atauı eken; 2. Mwsılman şejireşileri «moñğol» laqabtı türk» degen  Qiyandı, qıtay jılnamaları  «siuñnu taypası Qwyan» (al evropa tarihşılarınşa «hunnu», «gunn») deui – ertede Hunnu, al Hİİİ ğasırda Mäñgiel imperiyasın qwruşılar bir halıq ekenin körsetedi; 3. Qwyan taypasınıñ kösemi qıtaylarmen 151 jılğı soğıstan soñ şeginip, «joq» bolıp ketui turalı mälimetten mwsılman şejirelerindegi Qiyan men Nüküzdiñ Ergene qonğa qonıstanu  mezgili j.j.s. 151 jıl ekenin, al qonıstanu sebebi «özge türk taypalarınan», «parsı Turdan» ya qırğızdardan jeñiluden emes, qıtay äskerimen soğısıp küşin sarıqqannan bolğanın köremiz; 4. Qwyannıñ «joğalıp keter» qarsañda 151 jılı Qara Ertis, Barkölde qıtaylarmen soğısuı – Ergene qonnıñ Mançjuriyada da, Tıva men Buryat şekarasında da  emes, Altayda ekenin bildiredi.

Ergene qonğa türktiñ Qwyan taypasınıñ 151 jılı qonıstanıp, onda 450 jıl ötkizgenin eseptesek (151+450), Börteniñ öz halqımenen tau balqıtıp  şıqqan uaqıtı  601 jıl  bolmaq.  Bwl kez osı ölkede şığıs türkteriniñ keyinnen «Aşina» atalğan äuleti «Mäñgi el» bolu ideyasımen  börili bayrağın köterip, Türk qağanatın qwrğan edi. Özderiniñ «ölmegen, öşpegen ejelgilerdiñ közi» ekenin äygilep «mäñgi» degen qosımşa atau alğan Börte-baba  bastağan jwrt  osı, qağanat qwrğan öz qandastarına  kelip qosıldı. Al Börteniñ  jiırma ekinşi wrpağı Şıñğız han şığıs türk taypa, rularınıñ basın qosıp, 1206 jılı «Mäñgiel» memleketin jañğırtıp qwrğannan soñ, wzamay «Oğızdar hanı» atanğan Horezm şahı Mwhammedti jeñedi. Söytip, mıñ jarım jıl bwrın şığısqa auğan türk ruları wrpaqtarınıñ köpşiligi Er Türk babaları Ordasın tikken Türkstanğa qaytıp oralıp, Talas pen Sayram, Sır boyı men Sarıarqağa, Jayıq pen Edil öñirine qonıstanıp, HV ğasırda Qazaq halqı atandı.

 

 

 

                     

 

 

 

            

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 Törtinşi tarau

 

Eki Qiyat häm  Nirun

(nemese Börte – babadan  Şıñğız hanğa deyin).

Alan swlu añızı

 

Äbilğazı bahadwr «Qiyat» atauı turalı: «Bwl attı Ergene qon işinde otırğanda Qiyannıñ balalarına qoyıptı. Köp jıl ötken soñ är jamağat bir ru atın köterdi…Qiyat atı el işinde saqtalmadı, joq boldı» dese  (49-b.), al Qwrlas ruınıñ payda boluı jayında: «Qiyan näsilinen bir kisi bar edi. Onıñ üş wlı boldı» dep, birinşi wlı  Jorlıqtan Qoñırat, ekinşisi Qabay-şereden Elqonwt (Olqwnwt – Şıñğız hannıñ anası Wlın-fudjinniñ ruı), kenjesi Tasbwdaydıñ ekinşi wlı Qoñqwlwttıñ Mirani degen jalğız wlınan Qwrlas tuğanın aytadı (40-41-b.). Sonday-aq: «Qiyan näsilinen Qwrlas  attı bir kisi boldı. Onıñ näsili basqa rulardan köp boldı, «on qwrlas eli» dedi. Sol qwrlas näsilinen bir kisini patşa köterdi, biraq atı belgisiz. Sodan keyin ünemi sol qwrlas elinen patşa saylaytın boldı. Halıq Ergene qonnan şıqqanda  patşaları qwrlas ruınan Börte çene degen edi»,– deydi  Äbilğazı (45-b.). (Şıñğız hannıñ anasınıñ da Oelun, Ögeleñ, t.b. delinip jürgen esimin biz N.Biçurin ülgisimen «Wlın» dep jazğandı jön sanadıq).

«Jami`at-Tauarihta» «qwralas» dep jazılğan bwl ru HV-HVİ ğasırlarda Deşti Qıpşaqtağı qazaq taypaları işinde de atalıp, «Madjmu at-tauarihta»  Qoralas,  al «Nasab-name yi uzbek» dereginde Kurlasdelingen. Qazir qazaqta Dulat taypasına «kirme» sanalatın  Qoralas  ruı  bar.

Sonımen, ötkendegi jäne keyingi tarihşılar pikirinen soñ Şıñğız hannıñ tegin türktiñ Qiyat taypasınıñ Qoralas ruı dep nükte qoyuğa bolar edi. Biraq  Türkstannıñ  şığısı men batısında jazılğan külli  şejire, tarihtarda «Alan goa añızı» atalatın oqiğa  bwl mäselege qayta oraludı qajet etedi.

Bwl Börte-babanıñ on birinşi wrpağı sanalatın Dobwn Bayan kezinde bolğan oqiğa körinedi. Äbilğazı «Türk şejiresinde»: «Jwldızdıñ eki wlı bar edi, ekeui de özi tiri kezinde öldi.  Bireuinen Dubun Bayan attı wl, bireuinen Alanko attı qız qaldı. Jwldız han Alanko attı nemeresin ülken toy jasap, Dubun Bayanğa berdi», – deydi (46-b.).  

Äbilğazıda da, Q.Jalayır «Jılnamalarında» da Alan Goa «Qwrulas qauımınan edi» delingen. Börte aşnw da Qiyattıñ qoralas ruınan ekendigin eskersek, şınımen de  Dobun Bayan men Alan swlu ekeui bir rudan bolğanı ma?!

Börte aşwnnıñ jwbayı Goa-Maral men Alan-Goa esimderindegi «goa»-nı keybir zertteuşilar aqqu sözinen şığarıp, totemdik mağına berip jür. O. Sühbaatardıñ «Moñğol tilindegi kirme sözder» jinağında qazirgi moñğol tilindegi  hua sözi – biri türk (yakut) tilinen engen quba (aqqu), ekinşisi qıtay tilinen engen hua (gül) delingen. Aqqu sözi yakut tilinde (onıñ ıqpalımen evenk tilinde de) quba ekeni ras. Biraq «Jami` at-Tauarihta» swlu – dep audarılğan goa sözi qıtaydıñ hua– gül  (nemese ho, hau – jaqsı) degen sözinen şıqqan siyaqtı. Öytkeni köne türk tilinde de (M.Qaşqari «Sözdiginde»: Quğu), moñğol men buryat tilderinde de (hun (g ) aqqu söziniñ  özindik atauı bar. Sonday-aq, bir adamnıñ (Goa Maral) esiminde biri qwstı (aqqu), biri januardı (Maral), bildiretin eki sözdi qatar qoldanu qisınğa kelmeytindey. Al Hua Maral (Gül Maral), Ho, Hau Maral ( Jaqsı Maral) delinui «Jami` at-Tauarihtağı» swlu degen tüsindirmemen  säykesedi.

«MQŞ»-da (4-bölim): «Alan Qoğay –  Qorı Tümetten bölinip, Qorılar degen ru bolğan Qorılartay mergenniñ qızı», – deydi. Al «Jami` at-Tauarihta» (İ t.1k.121-b) Qorı taypası ergeneqondıq emes türk taypaları tiziminde Jalayır, Merkit, Tatar, Oyrat, Tümet, t.b. 19 taypamen birge atalğan. «Altın tobşıda» (30-b.) «barğuçin tümedtiñ iesi Qorılday mergenniñ qızı», – dep jazılğan. Dwrısı osı bolar. Öytkeni, Jwldız han öziniñ eki wlınan tuğan nemereleri Dobwn Bayan men Alan swludı jeti ata ötpey üylendirmeytin türk halqınıñ dästürin bwzıp, bir-birine qosuı mümkin emes. Al mwsılman elderi şejireşileri Qorılar ruın Qoralaspen şatastırğan siyaqtı.

Dobwn Bayan  jası otızğa jetpey qaytıs bolıp,  Belgitay,  Bökentay degen eki wlımen jesir qalğan Alan swlu küyeusiz jürip üş wl tabadı. El osı wldarın Alan-swlu üyindegi  jalşı  bayauıt jigitten taptı ma dep küdiktenedi.

Bwl turalı Q.Jalayır «Jılnamalarında»: «Alan Kua erinen qalğan soñ bir qanşa uaqıt jesir bolıp jürdi, bir kezde üyinde jalğız qalğanda, üyiniñ tündigi aşılıp, onan kenetten bir nwr payda bolıp, onıñ qarnınıñ üstine tüsti, ol bwğan tañ qaldı… Bir qanşa merzimnen keyin jükti boldı» – deydi. Şejirede Alan swludıñ mwnı jwrtqa: «Men är küni tünde tüsimde nwr şaşıp twrğan kök közdi, sarı şıraylı, jiren şaştı adamdı köremin. Ol jwmsaq-jwmsaq basıp qasıma keledi, onan soñ aqırın-aqırın qaytıp ketedi»,– dep tüsindergeni jazılğan. Al Äbilğazı hannıñ «Türk şejiresinde» (1663 j.) bwl oqiğa bılayşa jalğasadı: «Halıq bwl sözdi estigen soñ barşası sendi, öytkeni Alanqonıñ minez-qwlığın biletin edi. Degenmen künde keşte üydiñ sırtınan baqılap jattı, kezektesip oyau otırdı. Birneşe künnen keyin sahar uaqıtında aspannan bir jarıq payda bolıp, üydiñ tündiginen işke kirdi. Birsıpıra uaqıttan keyin tündikten qaytıp şığıp ketti. Üydi baqılap jatqan adamdardıñ barlığı kelgen-ketkenin körgenmen, adamnıñ suretin köre almadı. Bwdan keyin Alanqonıñ söziniñ şındığı jwrtqa mälim boldı», «Sol üş wldıñ  näsili ğajayıp köp boldı, olardı Nirun dedi, mağınası – päk näsil, türkşe aytqanda «aru twqım» degen boladı. Bwl esimdi qoyu sebebi – moñğoldardıñ tüsinigi boyınşa bwl üş wl nwrdan jaratıldı dep oylar edi», –  dep jazadı (39-40-b.).

Bizdiñ zaman tarihşıları Alan swlu oqiğasın  «oydan şığarılğan, qiyal» deydi. Al Raşid ad-din men Hondemir eñbekterinde Dobwn Bayan men Alan goa, olardıñ wlı Bodanjar tarihta naqtı bolğan kisiler retinde ataladı. Mısalı «Jami` at-Tauarihta» Dobwn Bayan men Alan goa jaylı: «Oni bıli vlastitelyami  v pervoe vremya halifata roda Abbasa i epohi carstvovaniya Samanidov» delingen ( İ t. 2 k. 8-b). Al Abbassidter äuletiniñ halifalıq qwrğan kezeñi 750 jılı bastalıp, 1258 jılı ayaqtalğanı belgili.

Hondemir Giyas ad-Din (1475-1536) «Istoriya Mogolov. Ot drevneyşih vremen do Tamerlana» attı eñbeginde Alan swludıñ üşinşi wlın «Buzandjir-han» dep atap: «On bıl sovremennikom Abu Moslema Maruzi» deydi de (9-b.),  Abbassidterge qızmet qılğan Abu Moslemniñ hijranıñ 137 jılı ( 759 j.) öltirilgenin bayandaydı. Endeşe, Alan goa oqiğası 750 jıldıñ töñireginde bolğan. Sondıqtan, olardıñ on birinşi babası Börteniñ Ergene qonnan şıqqan mezgili, «MQŞ» audarmaşıları aytqanday, 758 jıl bolmasa kerek. Qıtay tarihnamaları boyınşa Qwyan taypasın  151 jılı Ergene qonğa kirdi dep sanap, oğan şejireşilerdiñ jalpılama  aytuımen 450 jıl qosqan edik. Alayda deregi ayqınıraq Alan goa oqiğası mezgiline süyenip 750 jıldan  on wrpaq keyin şegersek, Börte aşnwdı tau qoynauınan 450-500 jıldarda şıqtı desek boladı.

Al 750 jıldarda bwl äulet äli quattı emes bolğan. Sondıqtan, eger jwrt közben körip kuä bolmasa, Alan swludıñ «nwrdan» jüktiligine sene qoyar ma? Şıñğız hannıñ  babaları ömir sürgen ölkede Vİİİ ğasırda japadan-jalğız sarı jüzdi, jiren şaştı, kök közdi evropalıqtıñ közge tüspey jürui mümkin be? Endeşe, Alan swluğa kelgen – qazirgi ğalımdar zerttep jürgen «özgeplanetalıq» emes pe eken? Keyingi jıldarda bwqaralıq aqparat qwraldarı birtalay kisilerdiñ özge planetalardan kelgen tirşilik ielerimen baylanısqa tüskenderin jwrt senerliktey etip aytıp, jazıp otır emes pe?!

Eger Alan swludıñ nwrdan jükti bolğanı jalğan bolsa, onda «Isa payğambardı Mariyam-ana nwrdan taptı»  degenge qwrılıp, bwğan eki mıñ jıl boyına milliardtağan adamdar senip jürgen  hristian dini de jalğan bolmay ma!?

 

Nirundar  Bayauıt pa?

 

«Moñğoldıñ qwpiya şejiresi» atalğan şığarmada «Nirun» degen söz mülde joq. Şeşeleriniñ küyeusiz jürip üş wl tabuına jalşı bayauıt jigitten küdiktengen eki ülken wlına Alan swlu: «Täñiriniñ bwyrığımen jaratılğan wldar ğoy. Qarapayım adamğa qalay teñeysiñder sender. Hamma jwrttıñ handarı bolsa, qarapayım halıq sonda wğar» deydi. «Nirun» sözi «Altın tobşıda»  da kezdespeydi, tek: «Täñirdiñ qwbılğan qwdireti joğarıdan kelip, Alwñ Qoğağa qwmarı qozıp, aq tamşı bürikkendikten qiğud (qiyat) süyekti, borçigin rulı Bodançar tudı», – delingen (324-b.). Nirun ru atauı tek mwsılman şejireşilerinde ğana aytıluı  bwl sözdiñ şığıs türkteriniki emestigin  bayqatadı.

Alan swludıñ nwrdan jükti boluın ertegi desek, onıñ üyindegi  malay bayauıt jigiti kim? «MQŞ» men «Altın tobşıda» wlın bwğı etine ayırbastağan kisini «Maqalıq Bayağwday» deydi. Şejirelerde («Jami`at-Tauarih») bayauıt ruı da Ergene qonnan şıqqandar qatarında körsetilgen. Endeşe ol da Qiyat nemese Nüküzden tarağan ru. Qıtay tarihnamaları boyınşa Qiyat ( Qwyan ) jeke bir kisi esimi emes, Soltüstik hunnulardıñ taypasınıñ atauı. (Al Nüküz turalı mwnda eş derek jazılmağan).

Äbilğazı bahadwr bayauıt turalı «Jwrttarı Oyrat jwrtına jaqın bolar, «moñğoldıñ därlikin ruınan ayırıladı» deydi (44-b.). Al 39-bette: «Qiyannıñ balaların qiyat, Näküzdiñ balaların därlekin dep atadı»  deuine qarağanda,  Alan swlu oqiğasına deyin «därlikin» dep Nüküzden tarağan rular atalğan. Tek Alan swlu kezinen bastap onıñ «nwrdan tapqan» üş wlınıñ wrpaqtarınan özge barşa mäñgieldikter (qiyattar da, nüküzder de) därligin dep atalatın bolğan.

Şäkerim «Türk, qırğız-qazaq häm handar şejiresinde», «Arğın» tarauında: «Qisındısı, türk orhonskiy nadpis'tağı «wlığ Ergen» degen söz sıqıldı körinedi… Onı qıtaylar bayagu depti. Sebebi qıtayda «r» ärpi joq. Bayagudıñ ortasına «r» qosıp, aqırına «n» ärpin qossa, Bayergun boladı. Bayergun häm ulığ Ergun ekeui de wlwğ arğın degenge keledi, bwlay bolğanda bizdiñ arğın türktiñ qıtayşa gauu-guy bizşe qañlı, yağni arbalı atanğan  tabınan şıqqan. Bayergun degen tabınanbız», deydi. (40-b.).

Q.Zakir'yanov ta «Şıñğıshannıñ türkilik ğwmırnaması» kitabında (59-b.): «Üyde Alan Hauanıñ küyeui bwğınıñ etin berip satıp alğan malaydan basqa eşbir erkek joq edi. Bwl Bayauıt ruınan şıqqan Mälik bolatın. Bwl rudı qıtaylıqtar bayegu dep ataydı» dep, Horezmşah Mwhammedtiñ anasınıñ da şıqqan tegi bayauıt ekenin aytadı. Al 1206 jılı Temirşiñ han bolğan soñ, Esukeniñ ağasınıñ wlı Oñğır: «Tañdau öz qolımda bolsa, onda dünieniñ şet-şetin kezip jürgen bayauıt bauırlarımdı jinap aluğa mwrsat berşi», – degenin de keltirgen.

Orıs şığıstanuşısı N.A.Aristov: «Rod bayat ili bayaut bıl rodom kanglov, kak izvestno iz upominaniy o tom, çto mat' Sultan-Muhammed-Horezm-şaha prinadlejala k rodu bayaut plemeni kanglı», dese (N.A.Aristov. «Zametki ob etniçeskom sostave tyurkskih plemen i narodnostey», SPb, 1896.), bwl pikirdi sınağan V.V. Bartol'd: «Oğuzskiy rod bayat, iz kotorogo proishodil patriarh Korkut, veroyatno, imeet tak je malo obşego s rodom kanglov bayaut, kak s mongol'skimi bayautami», – deydi (V.V.Bartol'd. M. 1968. Soçineniya, V t. 271-b.). Alayda biz Qañlı işindegi bayauıt jaylı derek wşıratpadıq.   

Türktiñ atauları wqsas üş ruı zertteuşilerdi şatastırğanın bayqaymız. Birinşisi – Ergene qonnan şıqqan «moñğol» laqabı bar, türk ruı bayaut; Ekinşisi – Türk qağanatı kezinde köterilis jasap, 716 jılı Qapağan qağandı öltirgen bayegu.  Bayegu Vİİİ ğasırda YAğlakar atımen Wyığır qağanatın qwrğan türktiñ tört taypasınıñ qatarında da ataladı. Üşinşisi – Oğız türkteriniñ Bayat ruı. Qorqıt-baba osı rudan. (Alayda osı üş taypa da Qañlığa jatpaydı).

Äbilğazı «Türk şejiresinde»: «Ürgeniş patşalarınıñ biri Tekiş han qañlınıñ bir äkiminiñ Twrqan attı qızın aldı. Odan Swltan Mwhammed Horezmşah tudı. Twrqan qatınnıñ äkesiniñ inisiniñ balası Aynalşıq mwsılman bolıp, Swltan qızmetine kelip edi, oğan Qayırhan dep at qoyıp, Türkstan ualayatın basqaruğa jiberdi» delingen (31-b.).

Eger Alan swludıñ wldarı  (Nirundar) bayauıttan tarasa, al bayauıt qañlı  bolsa, onda 1219 jılı  qañlılar nelikten Şıñğız hannan Otırardı ölermendikpen qorğap şayqasqan? Şıñğız han «öz jienderi» Horezmşah pen onıñ wlı Jälel ad-dindi, Qayır handı nege  ayamağan? degen swraqtar tuadı.

Joğarıdağı atalğan maqalasında V.V.Bartol'd: «Musul'manskie pisateli Hİİ i naçala Hİİİ v. upotreblyayut slova kanglı i kipçak poçti kak sinonimı», deydi. Biraq, ertedegi parsı tildi şejireşiler solay etkenmen, HVİİ ğasırda ömir keşip, el bilegen Hiua hanı Äbilğazı  «Şejiresinde»  qañlı men qıpşaqtı şatastırması anıq.

Şın mäninde qañlılar memleketi hunnu zamanında-aq Balqaş köliniñ soltüstiginen Aral teñizine deyingi aymaqtı alıp jatqanı turalı tarihi derek mol. N.A.Aristov ta atalğan kitabında: «Za 130 let do R.H. naydennoe na Sır-Dar'e kitayskim posol'stvom Çjan Cyanya, tyurkskoe plemya bılo kangyuy, koneçno kanglı, neprerıvnoe suşestvovanie kotorogo mojno prosledit' po istoriçeskim izvestiyam do nastoyaşego vremeni, vse na Sır-Dar'e», – deydi.  Sondıqtan, Qañlı işinde attas ru bolğan jağdayda da, ol ru Orta Aziyadan, sonau Alan swlu twratın Aziya şığısındağı  ölkege qaydan barsın!?

Bayauıt taypası «Jami`at-Taurihta», Q.Jalayır «Jılnamasında», Äbilğazı «Şejiresinde» de köne Qiyat pen Nüküzden örbip, Ergene qonnan şıqqan «moñğol» laqabtı türkter qatarında atalğan. Endeşe, Dobwn Bayan  Qiyattıñ Qoralas ruınan, al  älgi jalşı jigit Nüküzden tarağan därlekin  bayauıt ruınan bolğanı. 

 

«Jaña» Qiyattar jäne Böritektiler     

 

Sonımen, mwsılman elderi şejireşileriniñ aytuınşa, bwrındarı Qiyat pen Nüküz atalğan taypadan köptegen rular payda bolıp, alğaşqı eki atau wmıtılğan eken. Al Alan swlu oqiğasınan soñ Qiyat pen Nüküzden tarağan külli «mäñgieldik» rular därlekin atalıp, tek Alan swlu «nwrdan» tuğan üş wldan tarağandar ğana Nirun atalatın bolğan. (Şığıs şejireşilerinde tek «Bodanjardan Borjigindertaraytını» bayandaladı).

Biraq Alan swludıñ Bodanjar attı  nirun wlınıñ besinşi wrpağı sanalatın Qabıl hannıñ balaları qaytadan Qiyat ataladı. «Şıñğız hannıñ üşinşi atası Qabılhannıñ altı wlı bolıp edi. Altauı da batır, paluan jäne şapşañ edi, sol sebepti olarğa qiyattar dep at qoydı, barşa qiyat eli sonıñ näsilinen» (49-b.), – deydi Äbilğazı şejiresi. Raşid ad-din Deşti-Qıpşaqtağı (qazaq, özbektegi) barşa qiyat Qabıl hannıñ wlı Bartan bahadwrdan tuğan Meñdi Qiyattan (onıñ  wlı Şanşuıttan) taraytının aytadı. Sondıqtan, ejelgi Qiyatpen şatastırmas üşin, Qabıl han balaları men olardan  taraytındardı   «jaña» qiyatdelik.

Al Qabıl hannıñ nemeresi, Esukeniñ balaları «Qiyat-borjigin» ataladı. Bwl turalı Raşid ad-din: «Nesmotrya na to, çto Çingiz-han, ego predki i brat'ya prinadlejat k plemeni kiyat, odnako prozvaniem detey Esugey-bahadura, kotorıy bıl otcom Çingiz-hana, stalo Kiyat-Burdjigin; oni – i kiyatı, i burdjiginı. Burdjigin je po-tyurkski znaçit çelovek, glaza kotorogo sinie» deydi («Jami` at-Tauarih», İ t.1 k.155-b.).  Q.Jalayır «Jılnamalar jinağında»: «Burjiqin» – «aşhal-çaşim» boladı. Ayta ketkende, Isuge-Bahadurdıñ aqsarı oğlandarı jäne wrıq-tağayat östi. Kirpigi kökşil sepkil edi, yağni sarı betti, qara közdi edi. Onı moğol «burjiqin» ataydı», degen (42-43-b.). Al Äbilğazı bahadwr: «Esuki bahadurdıñ közi şahla edi, moñğoldar şahlanı borjığan der edi, sondıqtan onıñ ruı, Esuki bahadurdıñ  näsili özderin borjığan qiyatpız dep atadı» (40-b.), «Esukidiñ bes wlınıñ köpşiliginiñ tüsi şikil sarı, közderi qızğılt boldı. Sondıqtan arabtar mwnday tüsti «şahla» der, monğoldar «borjuğan» der edi. Bayağı Alanqo aytatın, oğan kelip aşına bolatın adamnıñ da reñi aq sarı, közderi borjığan bolatın. Sonıñ nışanı toğız atadan barıp şıqtı. Borjığan-qiyat degen atau osıdan taradı», – deydi (50-b.). Äbilğazı  aytuınan «Esukeniñ közi «şahla»  ma, älde balalarıniki me?» degen swraq tuadı…

MQŞ 42-böliminde: «Bodwnçar Borjığın ru atası boldı» dep, Borjığın ruın Bodanjardan bastap taratadı. Esuke men onıñ balalarınıñ tür-tüsindegi mwsılman şejireşileri aytqan belgiler «MQŞ» men «Altın tobşıda» jazılmağan. MQŞ audarmaşıları Borjigin sözi turalı: «Köne türktik  «Böri+tegin» boluı ıqtimal. İşki Moñğoliyada «Borjıqon» degen özen bar» dep tüsindirse, «Altın tobşı»audarmaşıları: «Borçigin. Böriden şıqqan, böritegin nemese böri tektiler. Bor – qazirgi moñğol tilinde «boorhoy» (borohoy)» – itqws (böri) mağınasında qoldanıladı. «Çigin» – tegin (tegi) atauınıñ özgergen türi bolsa kerek» deydi  (38-b.). Al osı şığarmalardan köp ğasır bwrın jazılğan Költegin eskertkişiniñ «Ülken jazuınıñ»  12-jolında «Qañım qağan swsı böriteg ermiş»,– dep jazılğan. (Mwnı T.Äbenaywlı: «Äkem qağannıñ äskeri böridey eken», dep audarğan)

T.Äbenaywlı «Şınıña köş, tarih!» kitabında: «Börjigin» – Şıñğıshannıñ ata tegi. Bwl atalım: «böri» jäne «jigin» degen eki sözden qwralğan. «Bör» – böri  tübiriniñ söz arasında şwğıl aytıluı. «Jigin» – jigitdegen söz. Köne türk tilinde «n» qosımşası men «t» qosımşası auısıp kele bergen. Al «t» köbinde köpşe mağına beredi. Mısalı: «qiyan» – «qiyat» sözderi siyaqtı», –  deydi (23-b.).

T.Äbenaywlı men älgi atalğan eki şejireni audaruşılardıñ «böri» sözi turalı pikirleri säykes bolğanımen, «jigin» sözinde üylespegen. Meniñşe, «Böri jigit» degen söz bir ğana adamğa qaratılıp aytıladı. Sol sebepten Esukeniñ barşa wldarın jalqı türdegi «börijigit» sözimen atau kelispeydi. Olardıñ arğı babaları Börte aşnw bolğandıqtan, bärin, köpşe türde «Börteniñ (böriniñ) teginen» (böritegin) dep atau köñilge qonadı. Sonday-ak, atalğan şejirelerde ol zamandarda «jigit» söziniñ qoldanısta bolğanı jaylı derek kezdespeydi, al «tegin» sözine mısaldar jetip-artıladı. Osı ölkede  Vİ-Vİİİ ğasırlarda däurendegen Türk qağanatında Költegin, Mo-tegin ( Moço-Qapağannıñ wlı), Bilge qağan nemeresi Ozmış tegin,  Arfu qağannıñ äkesi Er-Böri şad Yakuy-tegin, t.b. kisiler esimderi tarihtan belgili.

S.G.Klyaştornıy men T.I Swltanovtıñ «Gosudarstva i narodı evraziyskih stepey» kitabında (222-b.) Toqtamıs hannıñ 1382 jılı Mäskeuge jorığında Altın Orda  äskeriniñ  qwramında  burjoğlıtaypasınıñ bolğanı aytıladı. Bwl – Hİİ ğasırdağı «böritegin» söziniñ, HİVğasırda «Börioğlı» (Böriwlı) delinip aytılatın bolğanın körsetedi.

Endeşe, «Borjigin» – şahla söziniñ audarması emes, «Böritegin» atauın mwsılman şejireşileriniñ tüsinbeuinen tuğan qatelik.

G.Vamberi «Bör», «bor» sözderiniñ mağınası «swr» (serıy)» dese (Vamberi, 1879, 202 -b.), L.Bazen mwnı türk sözi deydi  (Bazen, 1950, 248-b.). L.Defen': «V pamyat' o proishojdenii ot volçicı slovom fuli/bori nazıvali ordınskih leyb-gvardeycev Tyurkskogo kaganata, a nad ego ordoy-stavkoy razvevalos' znamya s izobrajeniem volçey golovı», – deydi (425-b.). «MQŞ» audarmaşıları Börte-Çinu sözin «Kök böri, Kökjal qasqır», «kökşil swr, kökşulan tüs, jılqı, eşki, qasqırdıñ kökşil swr tüske aynaluı» degen mağınada» dep tüsindiredi. ( «Börte» söziniñ özi «kökjal» (qasqır) degen söz). «Bor, Börte» sözderiniñ moñğol tiline kirme türk sözi ekeni O. Sühbaatar sözdiginde körsetilgen. Endeşe «Bordjigin» degenimiz «Böritegin», «Börte-tegi» – Börteniñ (böriniñ) wrpaqtarı  degen söz.

Orta Aziyadağı oğız türkteri börini «qwrt» (kurd) deydi. Al swr tüsti «bor» demeydi – «boz» deydi. Kökbörini «Bozqwrt» ataydı. Sol sebepten, meniñşe, Han-balıqtağı (Pekin) Qwbılay ordasınan kelgen Bolat çinsan aytqan Böritegin (Borjigin) sözindegi «kökşulan, kökswr» degen mağınanı Irandağı şejireşiler qasqırğa emes, adamnıñ köziniñ tüsine balap (özge müşe ünemi kögerip twrmaytındıqtan) «kökşil-swr közdiler tegi» dep wqqan. 1310 j. jazılğan  «Jami` at-Tauarihta» solay delingendikten, mwnı bir ğasırdan soñ Hondemir, üş ğasırdan soñ Q.Jalayıri men Äbilğazı bahadwr han da sol şejirege süyenip qaytalağanı bayqaladı.

Endeşe, Şıñğız han tegin taratsaq: «Şığıs türkteriniñ (siuñnu-hunnıñ) Qwyan (Qiyat) taypasınıñ Qwralas ruınan, Alan-goa oqiğasınan soñ – Nirun-qiyat, Qabıl hannan taralatın «jaña qiyat», Esukeden bastap – Böritegin-qiyat» dep twjırımdauğa boladı.

Biraq san ğasırlıq jılnama, şejirelerde aytılğan derekterdi mwqiyat zertteu ornına Reseylik enciklopediya Şıñğız han jayında: «Ego sobstvennoe plemya halha koçevalo mejdu taygoy i stepyami v rayone, kotorıy seyças yavlyaetsya Çitinskoy oblast'yu Rossiyskoy Federacii», depti.Tarihi derekterdi osılayşa bwrmalauşılıq bilmestikten jasalıp otırğan joq. Hunnu, Moñğol, Tatar, t.b. ataularmen atalıp jürgenderdiñ şın mäninde bir halıq – şığıs türkteri ekendigin Evropa zertteuşileri de HVİİİ ğasırdan bastap däleldep-aq keledi. 1905 jılı Resey memlekettik Dumasına saylau kezinde de ükimet basşıları qazaqtardan Dumağa deputat ötkizbeuge tırısqanı, qazaqtardı «Şıñğız han men Aqsaq Temirdiñ wrpaqtarı» dep qauiptengenderi belgili.

Däl sol jıldarı äygili şığıstanuşı A.N.Bernştam da «Türkter ğwndardan, al ğwndar skifterden tarağan» degen (bügingi közqaraspen säl tüzetudi talap etetin) pikirlerin jariyalap, Şıñğız han tarihına halhalardıñ qatısı joq ekeni anıqtalğan bolatın.

Arnayı maqsatpen ya bilmestikpen türk halıqtarınıñ tarihın ğasırlar boyğı bwrmalanulardan arşıp alu, aqiqattı anıqtap, nasihattau tek şın täuelsiz memleket atqara alar ülken jwmıs. Al oğan şeyin qoğamdıq negizde «Mäñgiel» tüp-tegin tanu wyısında» täuelsiz tarihşılardıñ basın qosıp pikir almassaq, tıñ derekterdi birlese nasihattauğa küş  salsaq degen jospar bar.

 

     

                                          

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                                                           Besinşi tarau

 

«Hantañba»  tarihı

 

Türktiñ kuäligi – rulıq tañbası

 

Qiyat pen Nüküzden örbigen rular jäne olarmen birge j.j.s.deyingi İV ğasırda Qıtay soltüstiginde Hunnu (siuñnu) imperiyasın qwrğan, Vİ-Vİİİ ğasırlarda Türk qağanatın, Hİİİ ğasırda  «Mäñgiel» memleketin qwrğan şığıs türk taypalarınıñ köpşiligi qazirde Qazaq etnosı bolıp ömir keşip otır. Sol sebepten, eger şeteldik zertteuşiler Şıñğız han tarihına soğıs öneriniñ, ğalamdastıru ülgisiniñ, t.s.s. fenomenderi retinde  qızığuşılıq tanıtsa, al «Mäñgiel» memleketiniñ qabırğasın qalağan şığıs türkteriniñ bügingi wrpaqtarı qazaq, tatar, t.b. halıqtar üşin bwl taqırıp öz halqınıñ töl tarihına üñilu bolıp tabıladı.

L.Gumilev älemdegi eñ köp zertteuler arnalğan tarih Şıñğız han turalı  ekenin aytqan edi. Äytse de, bwrındarı jazılğan şejire eñbekterde keybir oqiğalar ärtürli bayandalğandıqtan, bwl tarihtıñ jwmbaqtarı äli de jeterlik. Käsibi sanalatın tarihşılar ädette tek ükimet sayasatı rwqsat etken taqırıp pen bağıtta ğana jwmıs jürgizetindikten bolar, Şıñğız hanğa qatıstı tıñ pikirler tabu, aytu mäselesimen negizinen  täuelsiz zertteuşiler aynalısatının bayqaymız. Mwnday zertteuşilerdiñ köptegen twşımdı pikirlerin de oqıp jürmiz. Sonday-aq, key kez olardıñ öz twjırımdarın tereñ däleldemesten, tek «ayta salumen» jwrtşılıqtı eleñ etkizui basım tüsip, sınğa ilikkenine de kuä boludamız…

Key mäselege ötken zaman şejirelerinen jauap tappay, al qazirgi zertteuşiler jazuına kümän tuğan kezderi kömekke keler qwralımız, ol – rulıq tañbalar. Mısalı Oğız türkteriniñ  jiırma eki taypasınıñ tañbası M. Qaşqaridiñ «Diuan Lwğat at-Türk» eñbeginde beynelense, Raşid ad-dinniñ «Jami`at-Tauarihınan» 24 taypanıñ tañbasın köremiz. Al Türkstannan şığısqa ketip hunnu, köktürk, «mäñgiel» atalğan taypalardıñ tañbaları jayında derek mardımsız. Özge şığıs türkteri tügil, olardıñ Hİİİ ğasırdağı «Mäñgi el» attı memleketiniñ  bileuşi äuletine aynalğan  Şıñğız han şıqqan Qiyat taypasınıñ da tañbası mäselesi äli de zertteudi qajet etedi.

Köne şejirelerden Qiyat atauın eki zamanda kezdestiremiz: biri 151 jılı qıtaylarmen soğısıp Ergene qonğa ketken hunnulıq Qiyan-Qiyat (Qwyan) taypası, al ekinşisi –  Qabıl hannıñ altı wlınıñ Qiyat atanuı. Bwl ekeuiniñ – köne Qiyat pen Qabılhan wldarınan tarağan «jaña» qiyattardıñ tañbalarında ayırma bar ma? «Mäñgiel» imperiyası ıdırağan soñ qazaq, özbek, t.b. etnostardı qwrısqan  qazirgi Qiyat ruınıñ tañbası bwrınğı  Qiyatpen  birdey me? ( Raşid ad-din Deşti-Qıpşaqtağı (qazaq, özbektegi) barşa qiyat Qabıl hannıñ wlı Bartan bahadwrdan tuğan Meñdi Qiyattan (onıñ  wlı Şanşuıttan) taraytının aytadı).

«Çingiz-nama daftari» deregindegi Şıñğız hannıñ bekter men bilerge ülestirdi delinetin taypalıq tañbalar işinen «Budanjarwğlı qiyat»  atın kezdestiremiz. Mwnda onıñ tañbası qazaqta «wyqış» atalatın (Gitlerlik Germaniyanıñ «svastikasına» asa  wqsas) tañba. I.T. Andreevtiñ «Opisanie Sredney Ordı kirgiz-kaysakov» kitabındağı surettegi «Şıñğız han ülestirdi» delingen tañbalarda da Qiyat ruınıñ tañbası şetteri döñgelente qayırılğan «svastika» beynelenip: «Volost' Qıyat: tamga Aşamaylı»,– delingen.

Erenjen Hara-Davan «Çingis-han kak polkovodec i ego nasledie» kitabında Şıñğız hannıñ toğızınşı atası Bodanjardıñ qarşığamen añ aulap jan baqqanın, sol sebepten ol  äulettiñ tuında swñqar beynelengenin jazğan (69-b.). Endeşe, «Çingiz-nama daftaride» körsetilgen Qiyat ruınıñ «svastika» tañbası qwstı simvoldıq beyneleuden payda bolğan. Bwl tañba qazirgi qazaqtıñ Şekti ruınıñ «wyqış» tañbasına öte wqsas boluına qarağanda, osı rudıñ bir atası  Qabıl hannıñ wldarınıñ birinen tarğan bolsa kerek. «Jami` at-Tauarih» Deşti-Qıpşaqtağı qiyattar  Qabıl hannıñ altı wlınıñ wrpaqtarı ekenin jazadı.

MQŞ-da qoñırat Day şeşen Esukege: «Yesükey qwda, men osı tünde bir tüs körip edim. Aqswñqar kün men aydı şeñgeldey wstap  kelip, qolıma qondı… Sizderdiñ Qiyat eliniñ kiesi kelip körsetkeni osı bolsa kerek», – deydi (78-b.). Osığan qarağanda, swñqar-svastika «Bodanjardıñ tañbası» men  Qabıl han wldarınan tarağan qiyattar (Esukeniñ) tañbası birdey bolğanın jäne bwl tañbanı «Şıñğız han Hİİİ ğasırda ülestirmey-aq», 750 jıldarda ömir sürgen Bodanjar kezinen barın  bayqaymız.

Alan swludıñ küyeui ölgennen keyin tuılğan üş wldıñ otşıkenjesi Bodanjar Nirun (nwrdan jaralğan) delinse de, olardan tarağan wrpaq «qiyat» atauın tastamay Nirun-qiyat atalğanın köremiz.

Qazirgi zertteuşiler  qazaq, t.b. türk halıqtarı qwramındağı Qiyattardıñ tañbasın  «wyqış» emes, «qol tañba» dep körsetip otır. Mısalı A.Seydimbektiñ «Qazaqtıñ auızşa tarihı» kitabındağı kestede qazirgi qiyattıñ tañbası «qol tañba» (T)  delinip, Qañlığa jatqızılğan şanışqılı, balıq, kürpik, qatağan rularınıñ, Qıpşaqtıñ  wzın degen atasınıñ tañbalarımen birdey etip körsetilgen.

Al Şıñğız han «Mäñgiel» attı Şığıs-Türk qağanatın qwrğannan soñ, özine «Taraq» pişindegi tañbanı aldı. Bodanjardıñ «swñqar-wyqışınan» da, Qabıl hannıñ altı wlınan tarağan qazirgi qiyattardıñ «qol tañbasınan» da özgeşe bwl tañba Şıñğız hannan tarağan twqımnıñ  («Altın wrıq», «töre» atalğandardıñ), sonıñ işinde Joşıdan örbigen  Altın Orda memleketi, Qazaq handığı, t.b.elderdiñ bileuşileriniñ tañbası bolğanı belgili.

M.Mağauin «Qazaq tarihınıñ älippesi» kitabında: «Birtwtas qazaq halqınıñ wlttıq wranı – «Alaş», memlekettik gerbi – «Töre tañba» (yağni bas tañba) atalatın köne türk zamanınan tartılğan, Altın Orda twsında qalıptasqan diñi bir üşem bitik – Pİ. Bas bayrağı – töre tañbalı qızıl tu», – deydi (15-b.).

Germaniyada twtqınğa tüsken KSRO äskerlerinen Mwstafa Şoqaydıñ wyımdastıruımen 1941 jılı qwrılğan «Türkstan legionı» da «taraq tañbanı» özderiniñ belgisi etip qabıldağan.

Öz ruınıñ ejelgi tañbasın almastıru, böten rulıq tañbanı sebepsiz iemdenu – köşpeli halıqtıñ dästürinde joq. Äytse de Şıñğız han Bodanjar babasınıñ, öz äkesi Esukeniñ «swñqar-wyqış» tañbasın saqtamay, nelikten  «taraq» tañbanı aldı degen bağıtta bwrın-soñdı zertteuler jürgizilmegeni bayqaladı.

Biraq soñğı kezderi bwl mäsele basqa qırınan söz etilip  jür. Ol – qazaqtıñ üş jüziniñ «noqta ağaları» Jalayır, Taraqtı, Tabın-Tama rularınıñ tañbası nelikten «moñğol» Şıñğız hannıñ (törelerdiñ)  tañbasımen birdey degen swraqqa qatıstı pikirler.

Belgili tarihşı-ğalım T. Omarbekov «Qazaqtı qwrğan taraq tañbalı bayırğı Türk taypalarına közqaras» attı maqalasında: «Rudıñ atına jäne rulıq tañbağa keler bolsaq, Taraqtı ruınıñ atı, bir qızığı, onıñ rulıq tañbasına say keledi. Tarihımızdan belgili taraq tañbası qazaq töreleriniñ, yağni Şıñğıshannan tarağan wrpaq – han-swltandardıñ menşikti tañbası bolıp tabıladı. Solay bola twrsa da, qazaqtı qwrağan basqa taypalardıñ da keybiri osı taraq tañbasına ie bolğan. Olardıñ arasında aldımen auızğa alınatını – Jalayır taypası. Sodan soñ Taraqtınıñ özin, Taraqtı-tabın jäne Töleñgit tärizdi taypalardı aytamız. Osığan baylanıstı zertteuşilerdi mınaday mäsele oylandıradı: Birinşiden, nelikten atalğan taypalardıñ rulıq tañbaları Töre twqımınıñ tañbalarına säykes keledi? Ekinşiden, osı taraq tañbalı türk taypalarınıñ özderiniñ tarihında özara qanday jaqındıq bar? Olar qazaqtıñ ärtürli jüzdik qwrılımdarına şaşırap ketkenine qaramastan nelikten ortaq tañbanı, yağni Taraqtı paydalanadı? Bwl swraqqa jauap beru oñay emes»,– deydi («Şämşi» jurnalı, 2009 j.,№11).

Ä.Marğwlan Taraqtı men Jalayırdı bir wlıstan boluı kerek dep eseptegen («Jwldız». 1984, №1). Al M.Isqaqbay «Şıñğıs hannıñ näsili moñğol ma, türk pe?» degen maqalasında: «Tañbalardı zertteuşi ğalımdar tañbası wqsas taypalardı tuıstas nemese kezinde bir birlestikte bolğan jaqın taypalar retinde qarastıradı. Demek, jalayır, taraqtı, töre arasında belgili bir därejede ilik-şatıstıq bar ekeni aqiqat. Äytpese, olarğa  jeke-jeke ielener tañba tabılmay qalmağan joq şığar», –deydi («Qazaq ädebieti» gazeti 27.08.2010 j.). 

A.Mektep-tegi «Türkstan» gazetindegi  maqalasında (25.12.2008.): «Qazaqqa 700 jıl boyı bilik etken Şıñğıstan tarağan äulettiñ ökilderi halıq arasında töre twqımı atalğan. Töre  atauı aqsüyek, bekzat, bileuşi twqımınan degen wğımnan  qalıptasqan. (Pİ) taraq tañbasınıñ kriptografiyalıq mağınası taratu wğımın bildiredi. Bwl tañba jalayır,  taraqtı, tabın, tama rularına da ortaq… Äli künge deyin qazaqtıñ üş jüzine ortaq ata-babadan miras jazılmağan zañ – dastarqan basında sözdi noqta ağası dep taraqtı, jalayır, tabın, tama ruınıñ ökiline beru etiketin bwzbaudı jön biletin aqsaqaldar bwljıtpay qadağalaydı. Bağzı qazaqtar rulıq tañba swrasu arqılı ortaq ideologiyalıq negizdi tüysinip, atatek tarihın virtualdı köñil közimen körip tani bilgen. Tañbağa mıñdağan jıldıq wlttıñ jasampazdıq danalıq oy quatı sıyğızılğın. Tañba – ielengen rudıñ jarşısı. Tañba – türktiñ etnikalıq qwrılımınıñ sırtqı rämizdik belgisi, köp qırlı işki mazmwnı. Tañba – aqparat saqtau men taratudıñ kodı. Osı şifrdıñ kiltin tappağan bögde jwrtqa  qazaqtıñ işki sırın wğu men ruhani-etnikalıq qwrılımın igeru jwmbaq küyinde qalğan…Bağzı qazaqtıñ oylau jüyesinde geometriyalıq ölşem, simmetriyalıq däldik – tañbatanu öte joğarı deñgeyde damığan. Bwl türktiñ yaki qazaqtıñ etnikalıq birtwtastığın saqtap twrğan kieli qorğanı, eñ mañızdı wlttıq qwndılığı – strategiyalıq asa quattı qaruı», – deydi.

 

Jalayır jayı

Keybir zertteuşiler rular tuıstığın tañba arqılı emes, şejireler bayanı işinen tabuğa äreket jasağan. Mısalı T.Äbenaywlı «Şınıña köş tarih! Şıñğıshan kim?» kitabında Şıñğız handı Jalayır taypasınan deydi. Dälel retinde Şıñğız-hannıñ altınşı atası Qaydu men jalayırlar arasındağı daudı jalayır bileriniñ özderi şeşkenin keltiredi.

Al mwsılman elderi tarihşıları  Jalayırdıñ töre twqımına jaqındasu sebebin  bılay tüsindiredi. Äbilğazınıñ «Türk şejiresinde» Jalayır jöninde: «Köne el edi, esepsiz köp bolar edi,.. 70 küren (70 mıñ şañıraq) el boldı, Onon degen jerde edi»,–dep, Jalayırlardıñ bir böligin Kidandardıñ şapqanın, olardıñ Şıñğız hannıñ jetinşi atası Dotumen hannıñ jerine kelip, aştıqtan sahara piyazın qazıp jep, aqırı hannıñ äyeli men jeti wlın öltirgenin bayan ete kele: «Jalayırdıñ igi jaqsıları bwl iske aralasqandardı sanadı, 70 kisi boldı,  solardı bala-şağasımen aydap, Qaydu hannıñ aldına alıp keldi de, «bwlarğa ne isteseñ de öziñ bil», – dedi. Qaydu han aynalasındağılarmen aqıldasıp edi, olar ayttı: «Seniñ tuıstarıñnıñ qanı bwlardıñ qanımen ötelmes, sondıqtan bwlardıñ wlın qwl, qızın küñ et», – dedi. Han bwl sözdi qabıl qıldı.

Bwl jamağat östi, biraq özderin jalayırmız demedi, qiyan wldarımız deuşi edi. Ol kezde azat qwldardıñ qojasınıñ ruın wstauı dästür edi. Şıñğıs han bolğannan keyin barlıq jalayırlar twtqın bolğan jalayırlarğa eliktep, özderin moñğol qiyan wldarımız deytin. Jalayırlar on bir atağa deyin yağni Şıñğıs hannıñ törtinşi wrpağına deyin pende bolıp jürdi. Ärbir patşazadanıñ qaramağında on üy, jiırma üy bolıp jürer edi. Olardıñ negizgi tübi moñğoldıñ därlikin ruınan bolar, därlikin eli Nüküz äuletinen», – deydi (45-bet).

Alayda Raşid ad-din «Jami`at-Tauarihında» Ergene qonnan şıqqan Qiyat pen Nüküzden tarağan «mäñgieldikter» tiziminde Jalayır taypası joq. Ol tatar, merkit, oyrat, tölengit,  t.b. (barlığı 19) taypalarmen birge «Keyingi kezde moñğol atanğan türk taypaları» tarauında jazılğan. Biraq kitaptıñ 18-betinde Jalayır taypasın «moñğoldıñ darlekinine jatadı»,– dep te aytadı.

Äbilğazı: «Ol kezde azat qwldardıñ qojasınıñ ruın wstauı dästür edi» -degenimen,  biz tarihtan Jalayırlardıñ  öz atın saqtağanın, mısalı «Jami` at-Tauarihta» da osı taypadan şıqqan qolbasılardı  eşqaşan Qiyat atamay, «jalayır» degenin köremiz. Osı eñbekte Jalayır taypasınıñ 10 rudan twratını, solardıñ biri ğana qılmısqa qatıstı bolıp, özge 9 rudıñ kelisimimen Qayduğa qwldıqqa berilgeni aytılğan. 1310 jılı jazıluı ayaqtalğan osı eñbekte atalınğan (İ t. 1 k. 93-b.) Jalayır taypasınıñ on ruı jat, tokırauın (tukraut), künksauıt, qwmsauıt, uyat, nilkan, kürkin, tulangit, turi (bori), şankut sangut) qazirgi kezdegi Jalayır rularınıñ işinde kezdespeydi. Mümkin qazaq işindegi «taraq tañbalı» Töleñgitter köne jalayırdıñ Tölengit ruı bolar?

Keyingi ğasırlarda Töreler mañayına ärtürli ru ökilderi jinalıp «töleñgit» äleumettik topqa aynalğandıqtan, qazir birneşe tañbalı. Al taraq tañbalıları Qaydu kezindegi Jalayır Töleñgitiniñ wrpaqtarı bolsa kerek. Biraq Şıñğız hanğa deyingi Bodanjar-qiyattıñ tañbası wyqış bolğandıqtan, Qayduğa berilgen Töleñgitter de onıñ sol zamandağı tañbası – nirundıq «svastika-wyqıştı» qabıldauğa tiis edi ğoy? Biraq Jalayır tañbası nelikten «taraq»? Qaydudıñ köptegen wrpaqtarına qızmetşi bolıp taralıp ketken jalayırlar keyin, Şıñğız han  taraq tañbanı qabıldağanda jappay osı tañbanı aluı mümkin be?! Älde külli Jalayır ejelden taraq tañbalı ma? Bwl äli şeşilmegen swraq.

Mwsılman elderi  şejirelerindegi osı – Jalayırlardıñ Dotumen otbasın öltirip jazağa tartıluı oqiğası  «MQŞ»-da da, «Altın tobşıda» da aytılmağan. Al N.Biçurinniñ «Qıtayda YUan' atımen patşalıq qwrğan Şıñğıs üyiniñ tarihı» jäne  Qıtaydıñ «Gan-mu» tarihına süyenip jazğan «Istoriya pervıh çetıreh hanov iz doma Çingisova» şığarmasında da eşqanday jalayır bileriniñ keñesi turalı aytılmaydı, tek: «Haydu, vstupiv v pravlenie, poşel s voyskom na YAlayr i pokoril ego», delingen.

T.Äbenaywlı kitabınıñ 68-betinde: «Wlı qağan Şıñğıs «tayjigit» (tayşığwt)  wruınan taraydı» dese, 69-bette: «Altın şejire»  Jamwqanı Jalayır  ruınan şıqqan dep naqtılı kesip aytqan. Bwdan, Şıñğıshannıñ da Jalayır ruınan şıqqanı belgili boladı», deydi. Biraq osı «Altın tobşıda» Şıñğız han  Qaydudıñ birinşi wlı Bayswñqardan, al tayşuıt ruı Qaydudıñ ekinşi wlı Şaraqay-linhudan taraytını jazılğan. Jamwqanıñ ruı «Jadaran» delingen. Al MQŞ-da: «Jadaran» – Jalayır taypasınıñ bir atauı», – dep tüsindirme jazılğan (37-b). Biraq Jamwqa «Altın tobşıda» da, sol MQŞ-da da  Bodanjar eki qabat küyinde alğan, ruı wranqay äyelden tuğan Jajırataydıñ wrpağı ekeni aytılğan: «Sol ekiqabat äyel Bodwnşarğa kelgen soñ wl tudı. Jat jwrttıñ wlı dep atın Jajıratay  qoydı. Jadarannıñ atası sodan taraydı… Qara Qadağannıñ wlı Jamwqa. Bwlar Jadaran ru atası boldı», delingen (MQŞ. Almatı. 2006. 68-b.). Biraq älgi äyeldiñ «Jami`at-Tauarihtıñ» İ t.1k.121-betinde aytılğan türktiñ Orman wrañqayı taypasınan ba, älde attas, köne-qiyattan taraytın ergeneqondıq Wrañqay ruınan ba ekeni jazılmağan.

«Jami`at-Tauarih» Jamwqanı Tumbine hannıñ jetinşi wlı Üder-Bayannan örbigen Jwryat nemese Jatjirat taypasınan ekenin jazğan (İ t. 2 kit.190-b.). Olay bolsa Şıñğız han men Jamwqa ekeuiniñ de törtinşı atası Tümbine han (nirun-qiyat) eken. Endeşe, Jamwqa taypası nege Jatjwrat (jatjaran) atalğan? Şıñğız han men Jamwqanıñ «anda» saltımen jaqındasuınıñ özi olardıñ qandas tuıs emestigin bildirse kerek. Bwl mäselede MQŞ men «Altın tobşı» bayandauı dwrıs siyaqtı.

«Jami`at-Tauarih»: «Jatjirat Jamwqanıñ Taqudaşar degen tuısı jalayır Joşı-Tarmalanıñ jılqısın  barımtalap jürgende oqqa wşadı. Qanğa-qan talap etken Jamwqağa Şıñğız han jalayır Joşı-Tarmalanı bermey, aman alıp qaladı. «Jamwqanıñ Şıñğız hanmen arazdığınıñ bası osıdan bastaldı», – deydi (86-b.).   Eger Jamwqa  jalayır bolsa, jalayır Joşı-Tarmalanı öltirmek boluı qalay?

T.Äbenaywlı Marko Polonıñ kitabınan: «Ordada on mıñnan asa qarday meñsiz aq boz bie bar. Olardıñ sütinen «qımız» deytin susın jasaladı.  Onı Şıñğıshan wrqı, odan qalsa Jalayır ruınıñ adamdarı ğana işuge rwqsat etilgen», – degen mısal keltiredi. Biraq, Marko Polonıñ kitabında «goriot» dep jazılğan. Onı audarmaşı «oyrat» dep tüsindirgen. Eger şığıstağı türk rularınıñ köpşiligi Türkstanğa oralıp (Joşı, Şağatay, Wlağu wlıstarına ketip), Qwbılay qaramağında negizinen oyrattar qalıp, ülken küşke aynalğanın eskersek, qımızdıñ tuısqandarğa emes, küştiniñ köñilin tabu maqsatımen berilgeni tüsinikti bolar edi. Köp wzamay oyrattardıñ Şıñğız han äuletin  bilikten taydıruı – osı, «qımız mäselesiniñ» sebebin ayqındasa kerek.

Wlı qağannıñ jalayırlığına T.Äbenaywlınıñ dälelderi sendirerdey bolmağanımen, Şıñğız hannıñ jäne onıñ wrpaqtarınıñ Jalayır taypasın asa jaqın twtqanına tarihta derekter barşılıq. Jamwqa Şıñğız hanğa (Temirşiñge) qarsı köptegen şığıs türk taypalarınan (işinde Temirşiñniñ  tuıs ruları da bar) 30 tümen jauınger jinağanda, Temirşiñ jasaqtağan 13 tümen äsker işinde nirundardan özge tek jalayır taypası atalğan (İt.1 k. 87-b.).  Sonday-aq, kitaptıñ 93-betinde: «Vo vremena Çingiz-hana bıli  Djoçi-Tarmale i ego brat Djoçi-Çaurkan; iz-za nih mejdu Çingiz-hanom i taydjiutami sluçilas' voyna», – delingen. Jaraydı, Jamwqa Jatjaran delik, al jalayırlarğa bola Şıñğız han öz tuıstarı tayjuıttarmen soğısuı qalay? Al HİH  ğasır ortasında Şoqan Uälihanovtıñ öz aulına qaytpay,  Altın emelde twraqtap qaluınıñ sırı – bwl ölke taraq tañbalı taypa-rulardıñ işindegi şaşıramay, tığız qonıstanğan qalıñ Jalayır ortası boluınan emes pe? Bolmasa, Tezek töre  siyaqtı Şıñğız twqımı  Qazaq eliniñ är aymağında barşılıq qoy…

Qazirgi tarihşılardıñ bir tobı  Jalayır ruı tarihın  H ğasırdan bastasa, endi bir qatarı Vİİİ ğasırdağı Wyğır qağanatınıñ bileuşi äuleti bolğan YAğlakarlarmen Jalayırdı bir ru sanaydı. Tarihşı Qasım Masimi  «Eldiñ küşi – birlikte»  maqalasında: «Orhon, Selenga, Tolı özenderiniñ boyında mekendegen Oğızhannıñ  wrpaqtarınan tarağan yuan'he, pugu, tuñlo, beyegu, jetekşi tört ru  birigip, özderine yaglikar degen ortaq atau alıp, öz ülesterine  babası Oğuzhan qoyğan wyğır esimin qayta jañğırttı. Vİİİ ğasırdıñ ayağında Wlı dalada birneşe memleket payda boldı. Qwtlıqtı (İİ Türk qağanatın qwruşı) jaqtauşılar özderin türk dese, Moñgoliyadağı  yağlikar birlestigi – wyğır atandı… 741 jılı taqqa basmıl birlestiginiñ basşısı – Qwtlıqtıñ inisi Elteriş-han otırdı. Elterişke  Qapağannıñ nemeresi qarsı şığıp, ol özine «özmiş» degen märtebe aldı. Elteriş  yaglıqarlardıñ jetekşisi Guli Peyloğa sol qanat qoldı, al qarlıq birlestiginiñ hanı Tay bilge twtıqqa oñ qanat qoldı berdi. Sonımen,  Özmişke nemese  türkterge», yağliqar, qarlıq, basmıl birigip «wyğır» atanıp  qarsı şıqtı», – deydi («Türk älemi» gazeti, №1-2, 2010 j.).

Maqala bayanınan  az uaqıttıñ köleminde eki ret ärtürli rular birigip «wyğır» atalğanın köremiz.. Raşid ad-din «Tauarihında» wyğır söziniñ mağınası jöninde: «Gruppe rodstvennikov, kotoraya bıla v tesnom soglasii s nim, on (Oguz-han) dal imya uygur. Znaçenie etogo slova na tyurkskom yazıke est' – ob'edinyat'sya i okazıvat' pomoş'. Tak kak nekotorıe iz teh plemen, kajdoe po osoboy priçine, poluçili drugoe imya, vrode: karluk, kalaç, kipçak, to nazvanie uygurı utverdilos' za ostal'nımi», – deydi (1t.1 k. 146-b.).                  

Al Jalayır taypası jöninde ol: «Govoryat, çto ih yurtom (jwrt) bıla mestnost' Kima (Qima) v Karakorume; u nih stol' slepaya predannost', çto oni davali maslo v pişu samcam-verblyudam (kidan'skogo) gur-hana, kotorıy bıl gosudarem uygurov. Po etoy priçine ih nazıvali imenem «belage» (İ t. 1 kt..93-b.). (Bwl qazaqtıñ  «bel-bala, bel-aga, nokta-ağa» sözderi me, älde «elage»  ela, yagla, yağlağar  (may jağuşı) sözin parsı men orıs jazuşıları  bwrıs jazuınan payda boldı ma?).

Qazaqstandıq zertteuşi YU.A.Zuev «Rannie tyurki: oçerki istorii i ideologii» kitabında  «yaglagar» sözin türktiki dep, onı «may jağuşı» dep audarıp: «U narodov Sredney Azii sohranilsya ritual smazıvaniya jirom bıç'ih rogov pered naçalom pahotı. Vajen daje  ne sam bık, a maslo na ego rogah, obespeçivayuşee plodorodie. Plemena «bıkov»-uygurov sami po sebe malo çto znaçat, esli imi ne pravit kaganskoe plemya masla yaglakar» i nazıvayut  yaglakarov «hanskim rodom uygurov»,– dep tüsindiredi (294-295-b.b.). Joğarıda aytılğandardan ol zamandarda  «wyğır» söziniñ naqtı bir etnostı emes, rular birlestigin – «wyu, wyısu, wyığan, wyımdasqan» degen mağınanı bildirgenin, al Jalayırlardıñ sol, «Wyğır» atalğan odaq, birlestiktiñ basında twrğanın bayqaymız.

Qazaqstannıñ soltüstiginde H ğasırda bolğan Qimaq memleketin tatar tarihşısı G.Enikeev «Korona Ordınskoy imperii» kitabında «Yemak» dep jazuına qarağanda  bwl atau törkini de  «Wyımak» sözi bolar. M. Qaşqaridiñ «Diuan Luğat at-Türk» eñbeginde (№440-mısal) Ertis (Artış) özeni Yamaq (wyımaq) halqı mekendeytin dalamen ağatının jazğan. (Osı «wyımaq» sözi keyinirek «aymaq» sözine aynalğanı bayqaladı)…

«Jami` at-Tauarihta» (1 t, 2 k.137-b.) Horezm şahı Tekeştiñ 1195 jılı   wyğırdıñ  Qayır Taqu hanımen soğısuğa Sığanaqka (Sugnak) jorıqqa attanıp  jeñilip qaytqanı, tek 1198 jılı Tekeştiñ wlı Kutb ad-dinniñ qayta attanıp, Qayır Taku handı twtqındap qaytqanı aytılğan. Sığanaqtıñ Sırdariya boyındağı qala ekenin eskersek, sol jıldarı bwl jerde de «Wyığır» atalğan birlestik (Qañlı- Qıpşaq wyısuı şığar?) bolğan sıñaylı. M.Qaşqari atalğan eñbeginde «jüz» söziniñ  «wyıs» ekenin jazğan. Endeşe, erterekte  qazaq jüzderi «Wlı wyıs, Orda wyıs, Kişi wyıs» atalğan bolar?

Qazir Moñğoliyadağı halkalıqtar (qalqa) işinde özderin Jalayır ruına jatqızatındar bar. Bwğan qarap olardı köne, qazirgi qazaq  jalayırlarmen şatastıruğa bolmaydı. 1483 jılı «Mäñgiel» memlekettigin sol ölkede uaqıtşa bolsa da qalpına keltirgen Dayan hannıñ kenje wlınıñ laqab atı Jalayır bolıptı. Ol turalı  «Altın tobşıda»: «Jalayır tayşidiñ wrpağı  jeti qoşuın Qalqanıñ noyandarı boldı», – delingen (327-b.).

Şapıraştı Qazıbek bek «Tüp-twqiyannan özime şeyin» kitabında Üysilden tuğan Saqaldıñ Aq (Aqdarlı) jäne Jan (Jandarlı) degen eki wlı turalı: «Keyin ekeuiniñ atın tamğasımen atap Abaq, Taraq (abaq tamğalı, taraq tamğalı) dep te atağan. Jan balası Merke (Jalayır). Jalayırdan Manaq, odan Oraqtı, Jazıqtı, Taraqtı degen üş wl bolğan. Oraqtıdan toğız bala, Jazıqtıdan üş bala, mine, osıdan kelip on eki ata Jalayır şığadı. Al Taraqtı twqımı osıdan 400 jılday bwrın Arqağa, Sırğa eki bölinip köşip, sol jerlerdi mekendep qalğan», – dep jazadı da (66-b), Şıñğız handı Oraqtınıñ toğız balasınıñ biri – Andastan şığarıp: «Andas, odan –  Or, odan –  Ontwr, odan –  Bäkir, odan – Wzıq, odan –  Tor, odan –  Kök, odan –  Bögde, odan –  Qara, odan – Bwrıq, odan –  Ker, odan – Qwnmır, odan –  Bwrıl, odan –  Şamşı, odan –  Tileuberdi, odan –  Qaşau, odan –  Dosan, odan –  Twrımtay (ataqtı şeşen bolğan), odan –  Twmağwl, odan –  Din, odan –  Bayan, odan –  Esuke. Esukeniñ äyeli Öleñ Qoñırat işinde Köktiñ wlı deytin atanıñ qızı edi. Temirdiñ (Şıñğıstıñ) äkesi Esuke erte ölip, onıñ şeşesi Öleñ Qoñırattıñ belgili bii Meñlekege tigen-di. Öleñniñ Meñlekeden tuğan on wlı Temirdi bölektep şıdatpağan. Sonan soñ ol olardan bezip, qayta Jalayır işine qaşıp ketti. Mine Şıñğıstıñ, jalpı törelerdiñ taraq tamğalı boluı da osıdan edi. Ol kezde Mwñğıl, Qazaq degen joq, wru-wrumen ğana atalsa kerekti», – deydi (95).

Wlwnnıñ (ruı Olqonıt) Esuke ölgen soñ Meñlikege tigeni ras, biraq onıñ ruı Qoñırat emes, Qoñqotan (şejirede «ülken mwrındı» degen moñğol sözi» dep tüsindirilgen. Biraq bwl qazaqşa «Qoñqa tanau» söziniñ ıqşamdap aytılğanı). Alayda, Bodanjardan Esukege deyingi toğız wrpaqtıñ wyqış tañbalı bolğanın, tek Şıñğız hannan bastap qana onıñ äuleti (töreler) taraq tañba alğanı belgili.

Özge şejirelerge wqsamaytın Şıñğız han ata-babalarınıñ esimderin Qazıbek bektiñ qanday derekterge süyenip atağanı bizge beymälim.

Qazıbek bek bilim izdep Iran, Stambul, Evropağa barar jolında Hiuada 1663 jılı Äbilğazı bahadwr jazğan «Türk şejiresi» turalı, Iranda 1310 jılı Raşid ad-din jazğan «Jami at-Tauarih» siyaqtı şığarma barın estimeui, olarmen tanıspauı mümkin be? Eger Şıñğız-han Jalayır taypasınan şıqsa, onıñ ata-babalarınıñ attarı Qazıbek bek jazğanday bolsa, mwnı Qadırğali Jalayıri 1603 jılı jazğan öziniñ «Jılnamalar jinağında» nege aytpağan, nelikten Şıngız-han şejiresin «Jami at-Tauarih», MQŞ-dey etip bergen? Älde Q.Jalayır öz taypasınıñ şejiresin  şapıraştı Qazıbek bekten naşar bilgen be?» degen swraqtar tuadı. Tağı bir mäsele: – eger Jalayırlar Qayduğa berilgen bolsa onıñ jäne Şıñğız hanğa deyingi wrpaqtarınıñ «wyqış» (svastika) tañbasın qabıldağan bolar edi. Al Jalayırlar tañbası «taraq»!?

Osınday saualdar köp bolğandıqtan Jalayır taypasınıñ tarihı äli de tereñ zertteudi qajet etedi. Öytkeni «Jami` at-Tauarihta» «köne» Qiyattar men Jalayır eki bölek tizimde jazılğanımen, Qiyattar Ergene qonğa ketpey twrğan erte kezderden bwl eki taypanıñ tuıstıq jaqındığı boluı mümkin.

 

«Taraq» tañbalı Taraqtı  kim?

Taraqtı taypasınıñ törelerge qatısı turalı Mäşhür Jüsip Köpeev «Qazaq şejiresinde»: «Estigen qwlaqtıñ jazığı joq»: Arğın apası qız küninde oñ jaqta otırıp, bir töremen ayqasıp qalıp, erkek bala tauıp: «Bwl qalay?» –deuşige däneme dey almay, şaşın taray bergen eken. Sonan balanıñ atı «Taraqtı» qoyılıp: «Töre joqta Taraqtı töre boluğa jaraydı» – degen de söz bar» dep jazğan (332-bet). Ärine, bwl jerde tañba mäselesi qız qolındağı taraqqa qatıstı bolmasa kerek. Bwl – el işindegi auız-eki aytılğan qarapayım äñgime. Töreden tuğandıqtan, erkek balağa taraq tañbası berilui wlttıq dästürge säykes,  ğılımi twrğıdan da däleldi.

Al Z.Sädibekovtiñ «Qazaq şejiresinde» (Taşkent, 1994.,104-b.) Dayırqojanıñ (Aqjol) balası Qaraqojadan Iman, Imannan Taraqtı tuğan dep taratıladı. Osı sebepten köp şejirelerde Taraqtını Arğınğa jatqızadı. Al Mäşhür Jüsipte Janarıstan Qaraqoja, Qaraqojanıñ qızınan (Arğınnıñ äpkesinen) Taraqtı tuğan delinedi. Arğınnıñ tañbası da basqa – «köz tañba».

Şahkärim Qwdayberdiwlınıñ «Şejiresinde»: «Orta jüz arğın işinde taraqtı degen el bar, onıñ näsili kim ekenin eşkim anıqtap bilmeydi. Qazaq işinde «taraqtı arğınnıñ noqta ağası degen söz bar, soğan qarağanda taraq tañbalı bolıp arğınnan bölingen bir top bolsa kerek», – deydi (39-b.).

Bwl arada: «Nelikten «köz» tañbalı Arğınnan bölingen top «taraq» tañbalı bolmaq?!», degen swraq tuadı. Al noğaylı işindegi Arğındardıñ tañbası  «taraq» boluı – Arğınnıñ bwrınğı tañbası «taraq» bolıp, al «köz» tañbanı Kerey men Jänibek swltandarmen 1459 jılı Şu boyına kelgennen soñ Dulattan alğan bolar?», – degen de oy qaldıradı. J.Aqbaev 1927 jılı jazğan «Qazaqtıñ şığu tegi» atalatın eñbeginde noqta ağaları jöninde Wlı jüzden  jalayır, Orta jüzden – taraqtı, Kişi jüzden – Älimwlı dep körsetedi. (M.Qwl-Mwhammed. «Alaş ardageri». 174-b).

Tabınnıñ «noqta ağalığı» mäselesine kelsek, T.Äbdiwlınıñ «Kişi jüz – Jetiru Tabın atalığınıñ şejiresi» kitabında Tabın işindegi taraq tañbalı atanıñ  Orta jüzden barğan Taraqtı Toğım batırdıñ wrpaqtarı ekeni aytılğan.

«Alaş» tarihi zertteu ortalığı» şığarğan «Arğın» şejiresiniñ 3-tomında «Bizdiñ oyımızşa, qazaqtıñ han-swltandarı jergilikti bilermen aqıldasa kele, Taraqtınıñ qwramına engen keybir rulardı Tabınğa qosqan dep oylaymız. Tabınğa qosılğan bwl rular özderiniñ Taraqtı taypasınıñ qwramındağı tañbaların saqtap qalıp, Taraqtı-tabın atandı…Kezinde tarihtıñ betbwrıstarında Taraqtı-tabınnıñ qwramına engen keybir atalar Tamanıñ qwramına auısıp, twraqsız ömir keşken tärizdi. Sondıqtan da şejireşiler Kişi jüzde «noqta ağa» kim? degen saualğa jauap bergende keyde Tama men Tabındı şatastırıp otıradı»,– delingen (576-b.).

Taraqtı turalı Mäşhür Jüsip şejiresindegige wqsas äñgime Alban işindegi Qıstıq atasına qatıstı da aytıladı. A.Seydimbektiñ «Qazaqtıñ auızşa tarihı» eñbeginde: «Ayttıñ  Qaraşaş attı qızı boyjetken kezde bir töreniñ Esqoja degen balasına ayttırılıp, dästür boyınşa töre bala wrın keledi. Sodan, Qaraşaştıñ wzatılar merzimi belgilenip, el-jwrt qamdanıp otırğanda töre bala qaytıs boldı degen habar jetedi.Töre jigitten jükti bolğan Qaraşaş ayı-küni jetip bir wl tabadı. Balağa «Jienqwl» dep at qoyıp, onı Qaraşaştıñ ağaları bauırına salıp ösiredi. Alayda, öse kele onı «Qıstıq» dep atap ketedi. Qıstıqtan Aqnazar men Toqnazar tuadı. Olardıñ wrpaqtarın «Aqqıstıq» jäne «Qaraqıstıq» dep ataytın dästür qalıptasqan», – delingen (478-b.). Biraq Taraqtığa berilgen «taraq tañba», töreden tuğan Qıstıqqa da berilmey, nelikten ol Alban tañbasımen qalğan?», – degen swraq tuadı.

Atalğan «Arğın» şejiresinde Taraqtı ruı turalı:«Taraqtılar joñğar şapqınşılığınan qattı küyzeldi. Olar töre twqımdarımen birge ärtürli jortuıldarğa qatısıp, töreler jasaqtağan joñğarğa qarsı qalıñ qoldıñ alğı sapında boluğa mäjbür boldı. Nätijesinde, osınday zobalañda Taraqtılar Qazaqstan men Orta Aziya territoriyasına şaşırap ketti.» (600-b.), «Törege ilesken – er-toqımın arqalaydı» degen halıq maqalınıñ janı bar. Taraq tañbalı taypalar Şıñğıs han twqımına ilesip, jaugerşilik zamanda şınında da ıdırap ketti. Mwnı Taraqtınıñ 18-19 ğ.ğ. şaşıray qonıstanuınan-aq bayqaymız»,– delingen (603-b.)

Biraq mwnday jağdayğa nege Taraqtı ğana wşırap, özge taraq tañbalılar (mısalı, Jalayır) belgili bir territoriyada tığız qonıstanıp saqtalıp otır? Sonday-aq, «Töre joqta Taraqtı töre ornına jaraydı» dep, nelikten mwnı özge taraq tañbalılarğa emes, tek Taraqtığa qaratıp aytqan?»,– degen swraqtar tuadı.

Osı kitaptıñ 607-betinde de: «Qazaqtıñ han-swltandarınıñ wrpaqtarına adal qızmet jasağan, jäne eldigimiz üşin küreste ärqaşan da alğı saptan tabıluğa bileuşilerdiñ «taraq» tañbası mäjbürlegen bwl taypanıñ tarihınıñ özindik erekşelikteri az emes», – delingen.

Tobıqtı ortasında twratın töre twqımı Q.Mayhantegi öz auılında töreler men taraqtılar bir qorımğa jerlenetini jayında mälimet aytadı. Mwnday mäsele tekten-tek emes, negizdi bir sebepten jasalatını qazaqqa belgili bolsa kerek. Al Q.Daniyarov «Qazaqstannıñ balama tarihı» kitabında osınday mälimetter, tañba arqılı dälel aytpastan, dolbarımen: «Arğınnıñ işindegi tobıqtı joğarıda aytılğan qiyattardıñ Ertis jağalauında qalıp qoyğan tarmağı boluı mümkin degen joramal jasauğa boladı. Bwl boljamımızdı arğınnıñ negizgi böliginiñ mentalitetinen tobıqtınıñ ayırmaşılığı boluı bekite tüskendey»,– deydi ( 103-bet).

Äytse de, osı aytılğandardan «Taraq tañbanı Şıñğız han kimnen, qanday sebepten alğan?» degen bastapqı saualımızğa jauap taba almaymız. Endeşe: «Osınau tañba Hİİİ  ğasırğa deyin boldı ma, onı bwrındarı kimder ielengen?», – degen twrğıdan «taraq tañbanıñ» öziniñ tarihın anıqtap körelik.

«Taraq» tañbanıñ  alğaşqı iesi kim?

«Orta jüzdiñ noqta ağası Taraqtı şejiresi» jinağın qwrastıruşı YA.Amandıqov:  «1867-68 jıldardağı Resey reforması törelerdiñ küşin joyğannan soñ olardıñ özderi qazaq işinde qazaq bola bastadı da, türk tektes elderdiñ arasında aydarınan jel esken bedeli bar Jalayır men Taraqtınıñ tañbasına wqsatıp özderine imek taraq tañbanı qabıldağan, ol tañbalar tarihına keşe ğana 1925 jılı M. Tınışbaevtıñ şejiresinen qosılğan»,– degen pikir aytadı  (134-b.).

Sonday-aq, «Osı tañbamen attas Taraqtı ruı – «taraq» tañba tüpnwsqasınıñ (şañıraqtıñ) iesi de, al özgeleri odan tarağanda tañbanı säl özgertip alğan» degen de pikir estimiz. Eger tüpki tañba irgeli ruda saqtalıp qalıp, al odan enşi alıp şığatın kişi rular sol tañbanı negiz ete otırıp, onı säl ğana özgertip tañba etetinin tarih mısaldarı  körsetkenin eskerer bolsaq,  bwl tañbanıñ tüp-nwsqası da, atı da  Taraqtı ruında ekeni  şındıq.

Orıs ğalımı P.Nebol'sin, öziniñ 1852 jılı Sankt-Peterburgte şıqqan «Oçerki Voljskogo nizov'ya»kitabında: «Taraq» tañbası tek «aqsüyekterge» ğana beriletin bolğandıqtan, yağni, noğay bekzattarı iemdengendikten, onı «hantañba» dep te ataydı.  Kez kelgen ru özdiginen belgili bir tañbanı sebepsiz iemdene saluı mümkin emes»,– dep jazğan. Bwl derekten «taraq» tañbanıñ 1868 jılğı reformağa deyin de «aqsüyekter» tañbası  bolğanın añğaramız.

M.Qaramendina «Taraq tañba – bilik rämizi» atalatın maqalasında  Türk qağanatı (j.j.s. Vİ-Vİİİ ğ.ğ.) kezindegi el basqaruşılardıñ tañbası – taraq bolğandığın, taraq tañbalı rular qazaq işinde bar ekenin aytadı («Qazaq tarihı» jurnalı, 2007 j., № 6).

YU.A.Zuev «Rannie tyurki: oçerki istorii i ideologii» kitabında  «taraq» tañbasınıñ üş bastı aydahardı beyneleytin Türk qağanatındağı qağandardıñ nağaşı jağı frakciyasınıñ tañbası bolğan degen pikir aytadı. Al S.G.Klyaştornıy osı Üş bastı aydahar tañbanı Türk qağanatınıñ asa ıqpaldı Aşide taypasınıñ taraqqa wqsas tañbasımen salıstıradı jäne: «Ves'ma veroyatno, çto pervonaçal'no aşina i aşide vmeste sostavlyali dual'nuyu endogamnuyu sistemu», – deydi.

Jetisuda 700-jıldardağı Türgeş qağandarınıñ şığarğan teñgelerinde de taraq tañba bolğan eken. Bwl turalı YU.Zuev: «Tamga tuhsskih (türgeş bileuşileriniñ ruı. –H.Q-A) monet tojdestvennaya tamge edizov Vİİİ veka i shodnaya s tamgoy tyurkov-aştakov, obnarujivaet pryamuyu parallel' v tamgovıh izobrajeniyah treh i çetırehglavogo drakona Ajdahaka na monetah yueçji-kuşanskih carey»,– deydi (156-b.), «üş tarmaqtı» tañbanıñ Qwşannıñ  alğaşqı patşasında bolğanın jazğan Aqışev eñbegine de silteme jasap.

S.Äjiğali «Arhitektura koçevnikov» attı eñbeginde: «Taraqtı-tabın tañbasındağı ortañğı kesindiniñ joğarğı jağındağı sızıqşanıñ qosıluına baylanıstı birneşe nwsqa bar. Bwl tañba Euraziya köşpendileriniñ, sonıñ işinde massagetterden beri qazaq handarına deyingiler jäne t.b äuletterdiñ tañbasına öte wqsas»,– deydi (Almatı, 2002 j.464-b.).

Osınau jäne basqa  da derekter Taraq pişindi tañbanıñ  är zamandarda mıñdağan jıldar boyına baytaq Twrannıñ (Türkstannıñ)  är tarapındağı el bileuşileriniñ tañbası bolğanın däleldeydi. Endeşe: «Taraq tañba  bwrın-soñdı bileuşilerdiñ rämizi bolğandıqtan ğana Şıñğız  han osı tañbanı «Mäñgiel» imperiyasın qwrğan soñ öz äuleti üşin ala sağan ba, älde oğan arğı atalarınan mwrağa qaldı ma?» degen swraqqa qayta oralamız.

 

«Taraq» tañbalı Töreler.

Bodanjardıñ da, Qabıl han wldarınan tarağan «jaña» qiyattar tañbası da «taraq» emes. Endeşe hunnulıq «köne» Qiyattıñ rulıq tañbasınıñ qanday bolğanın zerttep köreyik. Äbilğazı «Türk şejiresinde» Qiyan men Nüküzdiñ Ergene qonğa qonıstanğanınan keyingi jağday turalı: «Köp jıl ötken soñ är jamağat bir ru atın köterdi…Qiyat atı el işinde atalmadı, joq boldı»,– deydi  (49-b.). Sonımen qatar:  «Qiyan näsilinen bir kisi bar edi. Onıñ üş wlı boldı», dep, twñğışı Jorlıqtan Qoñırat, ortanşısı Qabay-şereden Olqonwt, kenjesi Tasbwdaydıñ ekinşi wlı Qoñqwlwttıñ  Mirani degen jalğız wlınan Qorlas tuğanın aytadı (40-41-b.). Şığıs türkteri dästürinde şañıraq iesi bolıp «otşıkenje» qalatındıqtan, «köne» Qiyattıñ tañbasın Qoralastan izdegen jön.

Äbilğazı Ergene qonda eldi bileuşiler ünemi Qiyattan tarağan Qoralas ruınan  bolğanın  aytadı.  Al Qoralas-qiyat tañbası turalı derek mülde joq. Biraq Qoralastıñ tuısı Qoñırat ruınıñ P tañbası «bosağa» atalatını belgili. Ädette tuıs rulardıñ tañbaları wqsas bolatının eskerip, Qoñırattıñ  P – bosağa tañbası ortasına bir tayaqşa qossaq… Şıñğız han men onıñ wrpaqtarı «törelerdiñ» taraq ( Pİ )tañbası şığadı. Endeşe, «taraq» – hunnulıq «köne» Qiyat taypasınıñ tañbası bolğan. Osı taypanıñ Koralas ruınan şıqqan Börte aşnwdı «Soltüstik Hunnudıñ soñğı şäniüyi Üyçuyjienniñ tikeley wrpağı» dedik. Al Üyçuyjien  j.j.s. deyingi 209 jılı Hunnu imperiyasın qwrğan Mödeniñ wrpağı. Demek, Möde şäniüydiñ Qwyan   (Qiyat) taypasınıñ «taraq» tañbası ol özi qwrğan Hunnu imperiyasınıñ da tañbası bolğan.

Esuke balası Temirşiñ «nwrdan jaraldıq» dey twra  arğı babaları Börte atımen Qiyat-Böritegin atanuı, Bodanjardıñ swñqar-wyqış tañbasın almay, köne Qiyattıñ «taraq» tañbasın aluı, al qwrğan memleketin türktiñ ejelgi armanı bolğan «Mäñgi el» dep atauı – Şıñğız hannıñ eldi biriktiru jolında jwrtqa bwrınnan tanıs, ıstıq, tarihın eske salar söz, rämizderdi qoldana bilgenin körsetedi.

Şıñğız hannıñ anası Wlın fudjinniñ ruı «olqwnwt» jayında «Altın tobşı» audarmaşıları: «Bwl ataudı Älkey Marğwlan qazirgi qazaqtıñ Uaq ruınıñ köne atauı dep tüsindiredi» deydi. Bwl jerde Olqwnwt ruı «Wlı qıtay qorğanındağı»  ötkeldi (utkuk) küzetetin, «aq tatar» atalğan Oñğut taypasımen şatastırılğan siyaqtı. «Jami` at-Tauarihta» Oñğıt taypası «öz bileuşileri bolğan türk taypaları» tiziminde, al Äbilğazı «Şejiresinen» olqwnwt ruınıñ Qiyattan tarağanın köremiz.

Şıñğız hannıñ özinen tarağan wrpaqtarı Böritegin-qiyat dep emes, «Altın wrıq», «töre» dep atalatını belgili. «Töre» qay etnostıñ tilindegi, ne mağınanı bildiretin söz? «Drevnetyurkskiy slovar'» jinağında «töre» sözi turalı köne türk jazba eskertkişterinen (şığarmalardan) köptegen mısaldar  berilgen: TÖR  mesto protiv vhoda, poçetnoe mesto: aüirjadi hajib orun berdi tör  hadjib prinyal ego s poçestyami, predostavil emu poçetnoe mesto (JB 52₈);  Tör basi (tör bası)  –  poçetnoe mesto: ukus sözlaju bilga bolmas kisi / ukus estu bilga bulur tör basi   govorya mnogo, çelovek ne stanet mudrecom;/mnogo sluşaya, mudrec poluçit poçetnoe mesto (JB 85₂); TÖR  cennost', znaçenie: bu tört neñ ucuz tutma juksak töri  ne prenebregay etimi çetır'mya veşami, cennost' ih velika (JB 34₉); TÖRA (törä) poçetnoe mesto v yurte  (MK III 221); TÖRA  zakon, obıçay: qaju elka tegsa menin bu töram / ol el barc`a etlur  kakoy stranı kosnetsya etot moy zakon,/ v toy strane vse ustraivaetsya  (JB 54<sub>14</sub>); TÖRU(törü)  poryadok, pravilo, zakon: baslaüu törusin ötunur sizlar ajitu   vı poçtitel'no sprosite o poryadke upravleniya stranoy (Uig İ 25<sub>10</sub>);  kuc` eldin kirsa töru tunluktin c`iqar  esli nasilie vhodit çerez dver', zakonnost' vıhodit çerez dımovoe otverstie (MQ İİİ 120);  turgis qaüanin qizin ertunu uluü törun oüluma  ali  bertim  Türgeş qağanınıñ qızına üylendirip, wlıq törin wlıma alıp berdim (orısşağa qate audarılğan) (BH H₁₀).

Al Vİİİ ğasırda jazılğan  Költegin mäñgi tasındağı «Ülken jazuda» «töre» sözi birneşe ret kezdesedi: 1-jolında (…türk bodanıñ elin törüsin twta bermis ete bermis); 3-jolda (…törüg etmiş özünçe); 8-jolda (…Tabğaç qağanqa elin törüsin alıp bermiş Türük qara qamığ); 13-jolında eki ret (…Türük törösünıçğımas bodanığ eçum-apam törösinçe yaratmıs); 16-jolında eki ret (Törüg qazğanıp wça barğan qañım… ol töröde üze); 22-jolında (…Türük bodan eliñin töröñin kim wrtatı); 30-jolında (bwnça törügqazğanıp inim Költegin özinşe kergek boltı). T.Äbenaywlı «Ata jazu alıstan sır qozğaydı» kitabında «Ülken jazudağı» kezdesetin osı sözderdi bılayşa tüsindiredi: törüsin, törösün – törin, biligin, jol-josının, äkimiyatın; törüg – törelik, äkimiyat, zañ, jol-josın; törösinçe – biligin, biligine; törüg – bilik, zañ, jol-josın, äkimiyat;  ol töröde – ol biliktiñ, ol taqtıñ, ol tördiñ; töröñin – biligiñdi, ordañdı; törüg– (söylemdegi mağınasına qaray) bilik,üstemdik; jeñis, nätije;

Bwl mısaldardan «töre» söziniñ türk tilinde ejelden bar, qoğamda  zañdılıq, tärtip ornatu, saqtau, basqarudı bildiretin söz ekenin köremiz.

Tatarstan tarihşıları Şıñğız hannıñ wltı tatar deuden tanbay keledi. (Bwl pikirge, «bwrınğı jäne qazirgi tatarlar kim?» degen mäselege keleşekte arnayı toqtalamız). Al birqatar qazaq zertteuşileri onı qazaq qwramındağı ärtürli rulardan şığarıp jür. Mısalı, Q.Zakir'yanov «Şıñğıshannıñ türkilik ğwmırnaması» kitabında: «Şıñğıshannıñ qazaqtıñ qay ruınan şıqqanı  turalı swraqtıñ jauabına şeşim tauıp, kelesidey qorıtındığa keldim: Eñ aldımen, naymandar birlestigindegi sarıjomart işindegi bağanalı ruınan şıqqan. Sarıjomarttıñ basqaşa atı – ergenekti nayman bolğandıqtan, bwl tüsinikteme osı rudıñ Ergenekun boyınan şıqqanına dälel boladı. Sol taudan özin moñğoldıñ, Şıñğıshannıñ wrpağımız dep esepteytinderdiñ ata-babaları köşip kelgen» (144-b.), «Alan Qaua azamattıq nekedegi küyeuinen Bozanşardı, Şıñğıshannıñ ata babalarınıñ 11 bwtağın düniege äkelip, ol keyinirek qazaq ruı Bağanalınıñ tarauına sebep boldı. Öytkeni, Şıñğıshannıñ rulıq tamğası Bağanalınıñ tamğasına wqsaydı. Bağanalı ruınıñ tisi kökke qarağan şoqpar küyindegi bir ğana tañbası bar ekendigi tañqalarlıq jayt. Bağanalı, balğalı, baltalı ruları Şıñğıshan kelgenge  deyin Qiyat attı iri taypanıñ qwramında ömir sürip kelgen. Olar Ergenekun boyınan şıqqan ergenekti naymandar edi, al bwrınıraq ergenektilerdi qiyat pen nükis dep atağan. Sol sebepti Şıñğıshannıñ qiyat ruınan şıqqanın aytuımız kerek»,– deydi (178-179-b.). Al osı kitaptıñ 145-betinen: «Şıñğıshan taraq tisteri tömen qarağan tamğası bar jalayır taypasınan şıqqan boluı mümkin», «Jüzi aspanğa qarağan bwl şoqpar – Şıñğıshannıñ rulıq tañbası. Bwl belgi Şıñğıshannıñ tuğan jerine  qoyılğan jebede de beynelengen. Tura osınday belgi Ukrainanıñ eltañbasında da bar», degen de joldardı oqimız.

Bwğan aytarımız: Şoqpar – şanşatın qaru emes, wratın qaru, sondıqtan onıñ qısqa tisteri kökke emes, jan-jaqqa qaraydı. Al  «Ergenek» mağınası –  ıdıs qıstıratın söre ağaş. Sarıjomarttı tañbası osı ergenekke wqsağan soñ älgidey atağan bolar. Raşid ad-din «Jami`at-Tauarihında»: «Znaçenie slova kun – kosogor, ergune – krutoy, inaçe govorya, «krutoy hrebet» degen (İ t.1 k. 153-b.). Ergene qon – tau qoynauınıñ  atauı. (8-tarauda bwl eki sözdiñ mağınasına keñinen toqtalamız). Osı tau qoynauınan şıqqandar tiziminen Q.Zakir'yanov atağan rular körinbegenmen, qoñırat, t.b. rular bar, biraq olardıñ tañbaları ergenek emes! Sonday-aq, Zakir'yanov: «Şıñğıshannıñ rulıq tamğasına  wqsas tañbalar bağanalı, jalayır, sirgeli, tama, tabın jäne taraqtı rularında kezdesedi. Taraqtı ruınıñ tamğası tisteri tömen qarağan taraq ekeni mälim. Biraq osı tamğamen qatar, olardıñ birneşe tamğası bar»,– deydi (146-b.). Biraq, şın mäninde, Taraqtı men Jalayırda tek bir ğana – «taraq tañba» ğana bar jäne taraq tañbanıñ tisteri osı rularda da, törelerde de tömen qaratılğan.

Iä, şınımen de,  862 jıldan bastap Kiev Rusin bilegen Ryurik äuletiniñ tañbası da taraq. «Bwl tañbanı osı öñirge j.j.s.deyingi HV ğasırlar şamasında Ortalıq Twrannan massagettermen sıyıspay, köşip Qara teñizdiñ soltüstigine kelip, «skif» atanğan saqtar äkeldi me, älde osı tañba bwl ölkeniñ  Vİ-Vİİİ ğasırlarda Türk qağanatı qwramında bolğan kezinen  qalğan ba?» degen swraq töñireginde oylanğanbız. (1991 jılı Ukraina KSRO-dan täuelsizdigin alısımen bayırğı Kiev Rusi kezindegi «Taraq»  tañbasın «eltañba» retinde  qayta qabıldadı).

Alayda, «Alaş» ortalığı şığarğan kitapta: «Taraqtıñ jüzin şalqaytıp berip, nayzanıñ wşına aynaldırsaq (söz taraq nayzalı Aqtanberdi batır jayında bolıp otır. H.Q-A), ol Üysinderdiñ sürgi Şrulıq tañbası bolıp şığadı. Sürgi taraq boluı üşin onıñ tisteri tömen qarap twruı kerek. Mwndayda taraqtıñ nayza bola almaytını özinen-özi belgili», –  delingen («Arğın». 3-kitap, 589-b.).

«Taraq-tañbanı» orıs tiline «greben'» dep audarıp keledi. Mısalı, S.Ataniyazov türkmen qwramındağı Taraqı  ru bölimşesi turalı: «Tarakı – tire, plemeni teke (Marı) roda gora. Vidimo ot darak (tarak) greben'. Po forme tamgı», – deydi (Slovar' turkmenskih etnonimov. Aşhabad, 1988. 110-b.).

Şın mäninde, «taraq» sözi tañbağa baylanıstı aytılğanda, zat esim retinde qoldanılıp twrğan joq, mağınası äldeqayda auqımdı. Bwl söz  tarau,taralu, taramdanu, wlğayu, etek jayıp önip-ösu degendi bildiredi. Bwl «qiyan-qwyğan» söziniñ qwyılu, küylenu degen mağınasına  jaqın. «Ädilet» gazetiniñ 19.03.2011 jılğı sanındağı «Batır Toqtay qız» maqalasına tüsindirmede: «Wl-taraq» dep, bwrın qazaqtar wldı   wl dese, qızdarın analarınday  sıylap, jınısın atamay «taraq»-dep atağan», – dep jazıptı.

Al M.Qaşqaridiñ «Diuan Lwğat at-türk»  eñbegindegi № 2212-mısalda:  «Tarim – obraşenie, kotoroe ispol'zuyut po otnoşeniyu k  vzroslım i yunım princam i princessam, yavlyayuşimisya potomkami Afrasiyaba. Ni k komu drugomu, krome potomkov Hakaniyya (kaganskiy rod) tak ne obraşayutsya, kakim bı velikim ni bıl (etot çelovek). Altun tarim – obraşenie k princessam» delinse, al №2213-mısalda: «Tarim – reçnıe kanalı, raspolojennıe k topyam i zıbuçim peskam»,–delingen (Z.-A. M.Äuezova audarması, Almatı. Dayk-Press, 2005. 347-bet).

 

* * *

Al endi «taraq» tañbalılardıñ tuıstığı mäselesine keleyik. Alan swlu oqiğasınan bastap, «mäñgieldikterge» basşılıq etu tek «nwrdan jaralğan» (Nirun) jaña äuletke köşkeni belgili. Bodanjar özine jaña – qanatın jayğan qws porımınan svastikağa aynalğan «wyqış» tañba aladı. Sondıqtan, mwragerlik josınğa säykes Qoralas-qiyat Dobwn Bayannıñ «taraq» tañbası onıñ «zañdı» eki wlı Bökentay men Belgitayğa  qaluğa tiis.  Raşid ad-din «Jami` at-Tauarihta»  osı eki wldan tarağan ru turalı: «Plemena  bulkunut i bukunut  hotya i poyavilis' ot togo obşego kornya, no, tak kak otcom ih bıl Dobun-Bayan, to ih takje nazıvayut darlekin. Mongol'skoe plemya, kotoroe v nastoyaşee vremya nazıvayut utagu-bogol, v epohu Çingiz-hana obobşili s etim plemenem»,– deydi.  Audarmaşı  «ötekü» sözin türktiki deydi de, onıñ moñğol tilinde de  (ötegu) – starıy, drevniy» degen mağına bildiretinin aytadı. (İ t.2 k. 15-b.). M. Qaşqari «Sözdiginde»:  «Ötkuk» – ötip ketken, bayırğı» degendi bildiretini jazılğan. Al «boğol» – oboğ(twqım, ru) sözi degen pikirler bar. Olay bolsa «öteku-boğol» «bayırğı ru» (ötken obağ») degen söz bolar. (Kitabımızdıñ 8-tarauında «boğol» sözine  «qızmetşi», «halıq» degen anıqtama aytıladı. Bwl da, sayıp kelgende, «bayırğı ru, twqım» degenmen mağınalas).

Osı eki ru atauı şejirelerde sodan keyin kezdespeuine qarağanda, olar özderiniñ köne Qoralas-qiyat tañbasın ielenuşi retinde tañba atauımen atalıp ketken sıñaylı.  Raşid ad-din eñbeginiñ  «Keyingi kezde moñğol atanğan türk taypaları» böliminde (İ t.1 k.) 19 taypa atalınğan. Q.Jalayır «Jılnamalarında»bwlarğa qosa, «Tamğalı» degen taypanı ataydı. Türk taypa-rularınıñ barlığında da tañba barı belgili. Al jüzdegen ru-taypalardıñ işinen bireui ğana «Tañbalı» dep ataluı, onıñ barşa elge tanımal, ayrıqşa tañbanı  ielengenin bildirse kerek. Ol kezderi biliktegi Şıñğız han äuletiniñ «taraq tañbasınan» qadirli, ayrıqşa özge bir tañbanıñ ataluı mümkin emesi tüsinikti.  Endeşe, Q.Jalayır «Tañbalı» dep otırğan taypası (ruı) Şıñğız han äuletimen tañbası bir, alayda, töreden özge ru bolar.

Meniñşe, Dobwn Bayannıñ (köne qiyattıñ) qazir  «taraq» atalatın tañbasın onıñ «zañdı» wldarınıñ otşıkenjesi Belgitay (belkunut) alğan. «Belgi» men «tañba» – sinonim sözder ekeni ayan. (Al nut, utjalğauları şığıs türkteriniñ köpşilik taypa, rularında bar: tayşut, elqunut, bayaut, saljiut, t.b.). Sondıqtan, Belgunut ruı «Tamğalı» delinip, al keyinnen,tañbasınıñ porımımen «Taraqtı» atanğan bolsa  kerek.

Dobwn Bayannıñ eki wlınıñ wrpaqtarı jayında Raşid ad-din: «Nekotorıe ih otnosyat k plemeni nirun, potomu çto mater'yu ih bıla Alan-Goa, a nekotorıe je – k plemeni darlekin, po toy priçine, çto plemya nirun polagayut bezuslovno proishodyaşim ot teh treh sınovey, kotorıe poyavilis' na svet ot Alan-Goa  posle konçinı ee muja»,– deydi (İ t.2 k. 11-b.). Iä, bwl eki rudıñ birde nirun, birde därlekin ataluı Mäşhür Jüsiptiñ «Qazaq şejiresindegi»: «Töre joqta Taraqtı töre boluğa jaraydı», – degen de söz bar», deuimen säykes keledi emes pe?!

Qazirgi tarihşılar pikirine nazar audarsaq, T.Omarbek «Taraq tañbalı qazaq rularınıñ tarihi tamırları» maqalasında («Şämşi» jurnalı,, 2009 j. №11): «Jalpı qazaq halqın qwrağan taraq tañbalı bes taypanıñ işinde (töre, jalayır, töleñgit, taraqtı-tabın, taraqtınıñ özi) ejelgi tarihı tereñ, wlıs retinde belgili taypalar kimder der bolsaq, alğaş töleñgitterdi auızğa alar edik…Olar H ğasırda Qıtay derekterinen belgili bolğan Jalayırlardan da bwrın VII ğasırda jeke wlıs retinde körşilerine belgili boldı», – dep mınaday  tizim keltirgen:

Soltüstik ğwndarı– Gaogyuydiñ Teleñgiti (Telengut)–Tele Telengiti (Tolanko) – Toğız-oğız Telengiti (Dolange) – Jalayırdıñ  Teleñgiti (Tulangit) – Taraqtı.

«Alaş» zertteu ortalığınıñ «Arğın» jinağında ( 3-kit.) taraq tañbalılardıñ tuıstığı turalı: «Vİİ-İH ğasırlarda Wyığır qağanatı qwramında beldi ru bolğan Töleñgitter Jalayırlarmen birge moñğol birlestigine kirgen twsta, keyde Taraqtı atalsa kerek. Al Jalayırlar özderiniñ qwramındağı Töleñgittermen birge Şu jäne Sır boyına qonıstanğan twsta osılarmen birge jürgen Taraqtılardıñ babaları Üysindermen de jaqın aralasıp, birneşe ğasır qoñsı boldı. Nätijesinde, Üysinder de özderiniñ şejiresiniñ bir ülgisin Taraqtan taratatın bolıp aldı. Bwl, ärine, Taraqtılardıñ ejelgi Töleñgitter tärizdi Şıñğıs han twqımına jaqın boluına baylanıstı bolsa kerek» (581-582-b.), «Taraqtı taypa retinde HİV-HV ğ.ğ. Jalayır töleñgitteriniñ ıdırağan rularınan jäne joñğar şapqınşılığı twsındağı älsiregen Arğındardıñ ru tarmaqtarınıñ qosıluınan payda bolğan desek, tarihi şındıqqa äldeqayda jaqın pikirler aytar edik. Mäşhür Jüsip keltirgen derektegi Taraqtı tek Arğın taypasına ğana emes, bükil Orta jüzge «noqta ağa» bolıp tabıladı… Taraqtı sanı az bolğanımen, on eki rudı qwrağan Orta jüzdiñ jeke taypası jäne osı jüzge üstemdik jasaytın, törelerdiñ äkimşilik sayasatın jürgizetin «noqta ağa» bolıp tabıladı»  delingen (597-b).

Söytip, Mäşhür Jüsip Taraqtını töreden taratsa, al Jalayır şejireşileri (Sarqıtbek Şora) Taraqtını Jalayırdıñ Birmanaq bwtağınan taratıp, «nağaşısına siñgen öz tuısımız» degendi aytadı. J.Beysenbaywlınıñ «Qazaq şejiresindegi» (A., 1994. 120-b.) sızbada kersinşe:  «Üysin Mayqıdan Üysil, odan Saqal, odan Taraq, odan Jalayır tarağan», – dep körsetilgen.

M.Jandıbaev «Istoriçeskie esse Djalair Taraki Uysun-tegi i Çingishan Tarak-tegi» atalatın kitabında («Şıñğıshan» jurn. №1 (2) 2012 j.)  Arğın işindegi Taraqtını, Tama men Tabın işindegi taraq tañbalı Joğı men Toğım ataların, sonday-aq Ergene qondı qonıstap şıqqan Qiyat pen Nüküzdi de (Şıñğız han babaları)  Jalayırdan şığaradı. Al Jalayır men Qañlını Üysinnen taratadı. Biraq, Qiyat taypası Hunnu imperiyası qwramında bolğan j.j.s. deyingi İ-İİ ğasırlarda Üysin men Qañlı öz aldına jeke memleketter retinde Hunnumen qatar, birde odaqtas, birde qaqtığısıp,  ömir keşkenderi jayındağı tarihi derekterdi eskergen jön.

Tarihtağı osınday köptegen sebepterden Şıñğız hannan tarağan Qazaq handarı Jalayırdı – Wlı jüzge, Taraqtını – Orta (Orda) jüzge, al Taraqtı Toğım batır qosılğan soñ Tabın-Tama ruların – Kişi jüzge «Noqta ağası»  etip qoyğan bolsa kerek.

Qazaq rularınıñ tañbaları tarihı zerttelui qiın mäsele ekenin ğalımdar jazıp keledi. Sondıqtan, biz de Raşid ad-din aytpaqşı, «Şındıq bir Allağa ğana ayan», –  deymiz dağı!

Osı maqalada birqatar derekter boyınşa oytolğau jasaudağı bayqağanımız – barşa derekter «taraq» tañbanıñ ıqılım zamandardan Twran-Türkstan bileuşileriniñ rämizi bolğandığın körsetedi eken. Endeşe, «Taraq tañba Taraqtıniki me, Jalayırdiki me, Töreniki me dep böle-jarmay, «osı tañbanı ğasırlar boyına saqtap kelgen rulardıñ arğı tübi bir äuletten bolar» deuşi zertteuşilerdiñ  pikirine toqtasaq, eldik birligimizge tek paydalı ğana bolmaq.

 

 

 

 

                                                                        Altınşı tarau

 

Halqa  men  Qalqa  aralığındağı  jorıqtar

 

Älem tarihşıları ğasırlar boyına Şıñğız han turalı är türli pikirler aytqanımen, oylasa kele onı «Ekinşi mıñjıldıqtıñ biregey adamı» dep jariyaladı. (Birinşi mıñjıldıq adamı dep Mwhammed payğambar jariyalanğan). Batıs elderi Şıñğız handı «Wlı ğalamdastıruşı» dep, özderiniñ soñğı kezderi wstanğan «ğalamdastıru» sayasatına tu etip jäne onıñ 20-aq jılda Rim imperiyasınıñ 400 jıl boyına jaulağan jer köleminen eki ese ülken imperiya qwrğanına tañqalıstarın bildirude. Al Şıñğız han Mäñgiel memleketine biriktirgen taypalardıñ bügingi «qazaq» atalıp jürgen wrpaqtarınıñ keybirinen: «Ol bizdiñ handığımızdı joyğan», – degen reniş estimiz. Tipti Şıñğız hannıñ tarihın jağımdı twrğıda jazbaqşı tarihşılardıñ özinen onı «Aziyanı, mwsılmandardı jaulauşı» degen «madaqtaular» oqıp qalamız.  Qay pikir dwrıs?

Ädette özge elderdi jaulau maqsatında agressiyalıq soğıs jürgizu aldın-ala josparlanatını, basqınşı memlekettiñ basım küşi bolatını belgili närse.  «Şıñğız han fenomeni» turalı tañday qaqpas bwrın, birinşiden, ol şıqqan Qiyat taypasınıñ mwnday şama-şarqı boldı ma, joq pa; ekinşiden, onıñ soğısqan dwşpandarı kimder jäne olardıñ küş-quatı qanday edi degen twrğıda tereñ zertteu jasaluı qajet. Eñ negizgisi – Şıñğız han  soğıstarınıñ maqsatı ne edi degen mäsele anıqtaluğa tiis.

Şıñğız han jürgizgen soğıstardı, meniñşe,  üşke bölip qarağan jön: 1) şürşitter (çjurçjen-manjwrlar) men şığıs türk taypaları arasında tabiği şekara bop jatqan şığıstağı  Ülken Hingan tauı men Altay tauı aralığındağı bolğan soğıstar; 2) şığıs türk taypaların biriktirip, Mäñgiel memleketin qwrğannan keyin şürşit-qıtaylıq Czin' imperiyasına qarsı täuelsizdik üşin soğısı; 3) Orta Aziyadağı Sartauılğa (Horezm memleketine) jorığı.

«Sart» söziniñ mağınası jayında ärqilı jañsaq pikirler tım jii aytılatındıqtan, közimizge ilikken derekterdi körsete keteyik. P.Karpinidiñ «Istoriya Mongalov» kitabındağı tüsindirmede: «Nazvanie «sartı» voshodit k sanskritskomu sartha, çto oznaçaet «torgovec» delingen.  Al Şahkärim «Şejiresinde»:  «Sart» – YAksart-Sırdariyada twratın halıq» degennen şıqqan söz deydi. Resey şığıstanuşıları N.A.Aristov, V.V.Bartol'd pikirleri: «Sart» – qalalıq twrmısqa köşken nemese täjikpen assimilyaciyalanğan türk» degenge sayadı.

«Drevnetyurkskiy slovar'»: SART  sanskrit  tilindegi söz ekenin aytıp, M.Qaşqaridiñ «Diuan Lwğat at-türk» eñbeginen:  «Sart» – kupec, torgovec»;  is  jaraüinda  sart  asiüinda  vıgodnoe delo – kupec v pribıli  ( III kitap,  13-bet.); sartniñ  azuqi  ariü  bolsa  jol uza jer  esli pişa kupca (sarta) çista, on s'est ee i na doroge (I k. 66-b.)», – degen, sonday-aq J. Balasağwnnıñ «Qwtadğu bilik» şığarmasınan:  negu ter esitt emdi sartlar basi  sluşay, kak teper' govorit starşina kupcov (163 bet, 22-jol)», – degen mısaldar keltirilgen.

 

Börte  Çinua  «Aşina» ma?

 

Segiz ğasır köleminde aytılıp kele jatqan tarih boyınşa «Altay tauınıñ Ergene qon qoynauınan şıqqan Qiyat taypası nemese «mäñgiler» Hİİİ ğasırda küşeyip, Şıñğız han attı kösemderiniñ basşılığımen aynalasındağı taypalardı bağındırğan, söytip älemdi jaulauğa kirisken». Köptegen şejirelerden Qiyat-Qwyan Hunnu memleketin qwruşı üş taypanıñ biri ekendigi, al hunnular türk tilinde söylegeni eki-üş ğasırdan beri anıqtalıp otırsa da, Qiyattı nelikten «moñğol» ataytını tüsindirilmey keledi. Sol ölkeni mekendeuşiler barşası türk taypaları bola twra, Ergene qonnan jaña  jıl sanaudıñ 600 jıldarı şıqqan Qiyat-«moñğoldar» Şıñğız han tuğan Hİİ ğasırğa deyingi 700 jılda qalayşa türkter ortasında assimilyaciyalanıp ketpegeni de tarihşılardı oylantar emes. Odan da soraqısı – osı taqırıpta tom-tom kitaptar jazıp  doktor, akademik, t.b. atanıp jürgen şeteldik zertteuşiler sol zamandağı şığıs türk taypalarınıñ (Jalayır, Kereyit, Nayman. t.b.)  bügin de türktigin saqtap qazaq, tatar, özbek, noğay, qırğız  halıqtarın qwrıp ömir sürip otırğanına da män bermesten, olardı da «moñğol bolğan» deuden tanbay keledi. Bwl «Bireudiñ joğaltqanın bireu öleñ aytıp jürip izdeydiniñ keri» me, älde arnayı josparlanğan sayasat pa? Ne desek te, öz tarihımızdı  özimiz jazbayınşa, şındıqqa juıqtay almasımızğa köz jetkendey.

Osı kitaptıñ 3-tarauında Qiyat – hunnu atalğan şığıs türkteriniñ bir taypası ekendigi, al şığıs türkteriniñ Qıtay soltüstigine Türkstannan Oğız-türkterimen sıyıspay auıp kelgeni turalı erte zaman tarihnamalarınan derekter körsettik. Jaña jıl sanaudıñ İ-İİ ğasırlarındağı soğıstar saldarınan şığıs türkteriniñ özge taypaları  qıtayğa, sänbi (tatar) bileuşisi Tañşıqayğa bağınıp ketkende, Qiyattar ğana Ergene qon atalğan tau qoynauına jasırınıp, özgege bodan bolmağan. Tört jarım ğasırdan soñ tau şatqalında ösip-öngen Qiyattardı ruı Qoralas Börte-çinua bastap şıqqan eken. Biraq Börte «MQŞ» men «Altın tobşı» bayandağanday «soltüstikke jalğız özi kele qalmağan». Onımen birge Ergene qonnan şıqqan Qiyat pen Nüküzden ösip-öngen rular Raşid ad-Din eñbeginde: «wranqat, qoñırat, wrauıt, qoşın, swldws, eldürkin, bayauıt, qıñğıt», dep  atap körsetilgen. Bwl tizim Q.Jalayır «Jılnamalar jinağında» osı rulardan tarağan keybir atalarmen tolıqtırılıp: «nüküz, wrañqıt, qoñırat, ikiras, olqwnıt, qwralas, eljigin, qoñluıt, ordauıt, qoñqatan, arlat, kelkenüt, nuñjin, uşin (qoşın) swldws, eldürkin, bayauıt, kengit», – dep berilgen.

Köp tarihşılar osı Börte-çinuanı 552 jılı osı ölkede Türk qağanatın qwruşı äulet basşısı Aşina dep eseptep keledi. Al Şıñğız han osı Türk qağandarınıñ mwrageri bolğandıqtan, qolındağı äskeri küşimen özge elderdi oñay jaulap alğan dep sanaydı. Şınımen solay bolsa, onıñ 25 jılda-aq imperiya qwrğanına asa tañdanbas edik. Biraq tarihta jağday  olay bolmağan siyaqtı.

Ergene qonnan şıqqan Börteniñ Dobwn Bayanğa şeyingi wrpaqtarınıñ  attarın şejireşiler (keybir ayırmaşılıqtarmen) bılayşa jazadı: Raşid ad-Din «Jami`at-Tauarihta»:  Börte-şene – Bataşı han  – Tamaş – Qorışar-mergen – Qojam-Borağwl  – Eke Nidun  – Sim-Sauşı – Qali-Qarşı  – Dobwn Bayan;

«MQŞ» men «Altın topşıda»: Börte-Çinu  – Bata Çıqan – Tamaşa  – Qorışar mergen – Ağajwl-Boroğwl– Salı-Qaçağw  – Yekenidün  – Semsoçı – Qarçw – Borjığıtay – Toroğıljın bay – Dobun mergen;

1663 jılı jazılğan «Türk şejiresinde» Hiua hanı Äbilğazı bahadwr: «Börte-çene – Qoymeril – Beşin-qiyan  – Timaş   – Qışi mergen  – Qojım burıl – Bökebendun – Samsauşı – Qalmaşı  – Temirtaş   – Meñliqoja – Jwldız – onıñ nemeresi Dubun bayan», – deydi (45-b.).

Börte aşnwdan bastağan tizimdi onıñ 10-şı wrpağı Dobwn Bayanğa deyin keltiru sebebimiz – däl osı atalğan kisiler ömir sürgen kezeñ Türk qağanattarınıñ däurendegen jäne eki ğasırdan keyin ıdırağan kezeñine säykes keledi. Öytkeni «Jami` at-Tauarihta» Dobwn Bayan men Alan swlu turalı: «Oni bıli vlastitelyami v pervoe vremya halifata roda Abbasa i epohi carstvovaniya Samanidov»,– delingen ( İ t.2 k. 8-b.).  Al arab elinde Abbassidter äuletiniñ halifalıq qwrğan kezeñi 750 jılı bastalıp, 1258 jılı ayaqtalğanın bilemiz.

Büginde bizderge Türk qağanatın qwruşı, bileuşi qağandardıñ köbiniñ esimderi Költegin, Toñwqwq, t.b. «mäñgi tastarı» arqılı, sonday-aq qıtay tarihnamaları arqılı belgili. Biraq osı jazba derekterde Börte-şine men onıñ «eldi bilegen mwragerleri» delinetin adamdardıñ birde-biriniñ esimi kezdespeytini qalay? Sonday-aq, Börte-aşnwdıñ Dobwn Bayanğa deyingi 8-10 wrpağınıñ jäne Türk qağanatı bileuşileriniñ ömir sürgen mezgilderi  de, otanı da bir bola twra, nelikten  Şıñğız hannıñ  ata-babaları turalı tolıp jatqan şejirelerde Türk qağanatın bilegen qağandardıñ esimderi atalmağan?

Şıñğız hanğa qatıstı tarihtı zertteuşilerdiñ bwrınğı-keyingileriniñ  nazar audarmauları mümkin emes osı mäseleli swraqqa eşqaysılarınıñ jauap aytuğa bettemegenin bayqaymız. Bwl turalı tek qazaq tarihşısı Q.Salğarawlı «Wlı qağanat» atalatın kitabında: «Qıtaydıñ jazba derektemelerine j.j.s.545 jılı alğaş iligip, äygili Türk qağanatınıñ negizin qalağandar – bwrın qıpşaq taypaları birlestiginiñ qwramında bolğan, keyin tobalardıñ (tabğaştardıñ) quğın-sürginine wşırap, aqırında Boğda tauına (Altın tauğa) qaşıp kelip bas qwrağan qwrama jwrt. Sondıqtan da olar keyin küşeyip tarihqa tanılğanda, belgili bir taypanıñ atımen atalmay, özderin «türk halqımız» dep atağan»,– deydi. Onıñ  pikirinşe, Börte aşnw bastağan ergeneqondıqtar Altay tauınan şıqqan,  al Türk qağanatın qwruşılardı Asiyan-şı esimdi bileuşi bastap Altın tauınan şıqqan – ekeui eki bölek oqiğa.  Olay bolsa, Türk qağanatı kezindegi jazba derekterde Şıñğız han atalarınıñ esimderi kezdespeuiniñ sırı aşıladı. Bwl pikir tarihımızdağı  qalıptasqan birqatar mäselelerdi qayta qarauğa mäjbürleydi.

Qıtay derekterinde: «Türk degen siuñnudıñ (hunnıñ) bir twqımı» degen derek olardıñ da, Şıñğız han şıqqan Qiyat taypası siyaqtı, Hunnu imperiyasınıñ halqınıñ böligi ekenin bildiredi. «Keyin körşiles memleket talqandap, onıñ halqın tügeldey qırıp jiberdi. Tek on jasar bir bala aman qaladı. Jauıngerler onıñ kişkentaylığın körip, onı öltiruge ayaydı da, ayağın kesip, onı sazdı jerge tastap ketedi. Qanşıq qasqır kelip onı etpen asıraydı», – delinedi türkter turalı «Jıu kitabında».

J.j.s.150-jıldarında qıtaylar jäne Tañşığay bastağan sänbilerdiñ şabuıldarınan Soltüstik hunnulardıñ Qiyat taypası Ergene qonğa jasırınğanda,  özge hunnulardıñ öz erkimen sänbi (tatar) bileuşisi Tañşığayğa qosılıp, sol halıqtıñ atın alğanı tarihtan belgili  (N.YA.Biçurin (otec Iakinf). «Sobranie svedeniy o narodah, obitavşih v Sredney Azii v drevnie vremena». Tt.İ-İİ–M.-L.,1950. 151-b.). Şığıstağı türk tekti halıqtardı özge jwrttardıñ jalpılay «tatar» dep atauı osı kezden bastalğan dep oylaymın. Türk qağanatın qwruşılar osı, sänbige qosılıp ketken, olardıñ da memleketi ıdırağanda qayta bölinip şıqqan hunnulıq (şığıs türk)  taypalar bolsa kerek («Jıu kitabı»).

Köptegen tarihşılar Ergene qonnan şıqqan  Börte-şine  men Türk qağanatınıñ bileuşi äuleti Aşina Bumın qağandı bir kisi bolğan dep eseptep jür. Öytkeni Aşina da, moñğol tilindegi «şine» (çınua, çono, t.t.) de «qasqır» mağınasındağı söz dep sanaydı. (Börte esimindegi «çino, şina», Türk qağanatın qwruşı äuletke qatıstı «Aşina» da «qasqır» sözine qatısı joğın, aşwn, asu, asqan,bayırğı, äuelgi, t.s.s. sözder ekendigin osı kitaptıñ 3-tarauında ayttıq).

Türk qağanatı kezeñindegi «mäñgi tastardağı» jazularda Ergene qonnan şıqqan taypa-rular da atalmaydı. Tek 734 jılı jazılğan mäñgi tastağı «bayarqw» taypası atauına Ergene qonnan şıqqan bayaut ruınıñ atauı wqsas. Mümkin osı «bayarqw» atauı Qiyattan tarağan «mäñgilikterdiñ» barşasına sol kezde berilgen jalpılama atau şığar? Toğız oğızdarğa jatatın Bayarqı (bayergu, bayegu) taypası türk qağandarına birde bağınıp, birde qarsı şığıp jürgen. «Toğız Oğız jwrtı ekinşi halqım edi. Täñir jeritkendikten bizben jau boldı»,– delinedi Költegin jazuında (Ülken jazu, 44-jol). Qapağan qağan 716 jılı Tolı özeni mañında osı taypanıñ köterilisşileriniñ qolınan qaza bolğan.

Osı Bayarqw (bayegu) eki ret Wyğır qağanatın qwruşılar qatarında da wşırasadı. Al Şıñğız han şejirelerinde bayauıttardıñ ekige bölinetini, twratın aymağınıñ  Selengi özeni jaq ekeni aytılğan. «Bireuin Jadayın biyauıt, ekinşisin Mekireyin biyauıt der edi. Onıñ sebebi olar Jadayın jäne Mekireyin degen eki ülken özenniñ jağasında otırar edi. Jwrttarı Oyrat jwrtına jaqın bolar», deydi  Äbilğazı «Türk şejiresinde» (177-b.).

Köp zertteuşiler Ergene qonnan şıqqan «mäñgieldik» şığıs türkteriniñ bayaut  ruın  oğızdıñ bayatruımen  şatastıradı. Bitik tasta jazılğan  bayarqw  osı ekeuiniñ biri me, älde mülde özge halıq pa? Bwl swraqqa äli naqtı jauap aytılmağan.

Eger Ergene qonnan şıqqan Qiyat Börte aşnw äuleti men Türk qağanatı bileuşileriniñ aşina äuleti eki bölek bolsa – Şıñğız han eşqanday da «bilik mwrageri» emes, al Ergene qondıqtar Türk qağanatı qwramında qatardağı köptegen şığıs türktik taypalardıñ biri retinde ömir keşken bolıp şığadı.

YU.A.Zuev «Rannie tyurki: oçerki istorii i ideologii» kitabında  üş bastı ajdahanı beyneleytin (taraq tañba) aşide taypasınıñ Ekinşi Türk qağanatı kezindegi ornı turalı: «Eto bılo plemya kanclera-sopravitelya i caricı-katun, suprugi kagana iz plemeni aşina. Nasledovat' kaganskiy prestol mog tol'ko aşinec po otcu i aştakec po materi» dep, äygili Tonwqwqtı kağandarğa nağaşı taypağa jatqızadı. Al S.G.Klyaştornıy  osı  üş bastı «aydahar tañbanı» Türk qağanatınıñ asa ıqpaldı Aşide taypasınıñ taraqqa wqsas tañbasımen salıstıradı jäne: «Ves'ma veroyatno, çto pervonaçal'no aşina i aşide vmeste sostavlyali dual'nuyu endogamnuyu sistemu»,– deydi.

Äytse de, Tonwqwq «mäñgitasında» onıñ «taraq» tañbalı Qiyattan şıqqanı jaylı naqtı derek körinbeydi. Zuev osı kitabında: «Nazvanie Kuyan i Tyan'-yan' «Polnıy lik (Lunı)» obnarujivayutsya v oguzskoy srede na sklonah Bol'şogo Hingana. Znaçitel'naya gruppa hinganskih oguzov poluçila v kitayskih istoçnikah oboznaçenie si «liven'», «potok». Tak nazıvalas' celaya gruppa plemen, glavnım religioznım simvolom kotorıh bıl «Belıy potok» Mleçnogo puti (Kuyan). ..V mongol'skoe vremya (Hİİİ v.) termin kuyan bıl izvesten v neskol'kih fonetiçeskih variantah, v tom çisle kiyan.  Iz plemeni kıyan (kıyat) proishodil Çingiz-han. Kıyatami yavlyayutsya vse çingizidı v istorii kazahov i koçevıh uzbekov. Tyurkskoe nazvanie preobretaet i kitayskoe oboznaçenie tyan'-yan' «polnıy lik (Lunı)». V Staroy redakcii «Istorii dinastii Tan» soobşaetsya, çto v sostave hi est' mnogoçislennoe plemya dulun' geczin' – tolun korkin (tolın körk) – polnıy lik (Lunı). Çislennost' ego voyska dostigala 10 tısyaç çelovek. V sostav mongolov ono voşlo pod nazvaniem dolungir», – deydi (45-46-b). Bwl köp  zertteuşiler tölengit ataytın, Jujandarğa köteriliske 50 mıñ äskerimen şıqqanda Bumınnıñ jeñip, özine qosıp alatın, Ekinşi Türk qağanatına kölik qajet bolğanda Qwtlıq qağan barımtağa wşıratatın teleler emes pe? Älde bwlar Jalayır işindegi Tölengit bolar?!.

Börte aşnw äuletiniñ jağdayı onıñ onınşı wrpağı Dobwn-Bayan kezinde de mäz bolmağanı bayqaladı. Şığıs Aziya men Orta Aziyada jazılğan şejirelerde de eki wlımen jesir qalğan Alan swludıñ küyeusiz, «nwrdan» üş wl tapqanı bayandalğan. Tört wlı kenje Bodanjardı enşi bermey quıp jibergende, ol özge jwrttı panalaydı. Artınan izdep kelgen ağalarımen birigip sol halıqtı (wranqaylardı) bodan etip basqaradı. Bwl jerde «Olardıñ öz rulastarı qayda?» degen swraq tuadı.

Dobwn Bayannıñ ömir sürgen mezgili turalı Hondemir Giyas ad-Din «Istoriya Mogolov. Ot drevneyşih vremen do Tamerlana» attı eñbeginde, Alan goanıñ üşinşi wlın «Buzandjir-han» dep atap: «On bıl sovremennikom Abu Moslema Maruzi» deydi de (9-b.),  Abbassidterge qızmet qılğan Abu Moslemniñ hijranıñ 137 jılı (759 j.) öltirilgenin bayandaydı. Endeşe Alan goa oqiğası 750 jıldıñ töñireginde bolğan.  Al bwl kez Türk qağandığı biligindegi «aşina» äuleti qwlatılıp, onıñ ornına Orhon, Selenga, Tolı özenderiniñ boyın mekendegen yuan'he, pugu, tuñlo, beyegu, jetekşi tört ru birigip, özderine yaglikar degen ortaq atau alıp, Wyğır qağanatın qwrğan kez. Keybir tarihşılar Vİİİ ğasırdağı Wyğır qağanatınıñ bileuşi äuleti bolğan Yağlakarlar men Jalayırdı bir ru sanaydı. Bilik basında  taraq tañbalı Jalayır bola twra, bwl qağanat derekterinde de taraq tañbalı Qiyat taypası bileuşileriniñ esimderi kezdespeydi. Ne desek te, osı VIII-IX ğasırlardağı qağanattarğa qatıstı derekterde de Şıñğız han atalarınıñ han, qağan bolğanı jayında eş derek joq.

 

Joqtan bar jasağan Temirşiñ

«Şıñğız han moñğoldarınıñ qanqwylılığı» jaylı netürli sözder aytpastan bwrın Altay men Ülken Hingan tauları aralığındağı şığıs türktik taypa-rulardıñ «Mäñgi el» memleketine biriger kezdegi jağdayın zerttep, bilgen jön.

Tarihtan biz Makedoniya bileuşisi Filliptiñ grek taypaların biriktiru soğısın jürgizip, osı isin balası Aleksandrğa ösiet etkenin bilemiz. Äkesinen Aleksandrğa el biligi, soğıstarda şıñdalğan äsker qaldı. Al däl sonday bilik Şıñğız hannıñ qolına atadan mwra bop qaldı ma, onıñ öziniñ düniege kelgen kezindegi ömir sürgen ortasınıñ tirşiligi qanday edi,  älemdik jorıqtarğa şığudı josparlaytınday jağdayı bolda ma?

L.Gumilev bwl ölkeniñ 861-960 jıldar aralığındağı berekesiz kezeñin «temnıe vremena» dep ataptı. Şınımen de, – kezinde Hunnu, Türk qağanatı imperiyaların, Wyğır memleketin qwrğan şığıs türkteri bwl kezderi memleket boludan qalıp, är taypa jeke ömir keşip, birin-biri şauıp, tonaumen aynalıstı. Tipti taypalar öz işinde de bölinip, soğısuğa barğanın Hİİ ğasır ayağında da kereyit taypası bileuşileri ağayındı Gürhan men Toğrıl, Jaqambw arasındağı, naymannıñ bileuşileri ağayındı Tayan (Tay Bwqa) han men Bwyrıq han arasındağı qaqtığıstardan köruge boladı.

Ergene qonnan şıqqan Börte-babanıñ bälen wrpaqtarın şejireşiler «han» atağanımen, Qiyat taypasınan tarağan rulardıñ ärqaysısınıñ jeke ömir sürgenin bayqaymız. Rulardı biriktirip Qiyat bolıp handıq qwruğa ärketteri bayqalmaydı. Tek Alan-swludıñ bes wlı twsında özge jwrttı qaratqanı turalı MQŞ-da  35-bölimde Bodanjar ağalarına: «Jañağı Tüñkelik bwlaqtağı jwrttıñ ülkendi-kişisi, jaqsı-jamanı, bası-sirağı joq, bäri birdey eken. Tım beyqam jwrt sekildi. Biz solardı basıp alsaq» deydi. 39-bölimde: «Sol jwrttı ağalı-inili beseui jaulap alıp, jılqı üyirin, azıq-tüligin bärin alıp, halqın malay etip jaldap otırdı»,– delingen. Osı bes wldıñ ekeui därligin, üşeui nirun bes rudıñ negizin qalağanı jazılıp, al özge ergeneqondıqtardan bwlardıñ qasında kimder qalğanı turalı aytılmaydı. Mwsılman elderi tarihşılarınıñ eñbekterinde Qaydu zamanındağı orın alğan janjal sebebinen Jalayır taypasınıñ bir ruı Şıñğız han atalarına qızmetke berilgeni jayında söz  boladı. Endeşe, Şıñğız hanğa «mwrağa» tek Jalayır taypasınıñ bir böligi  ğana «ötegu boğul» bolıp qalğanı, al özge jwrtqa biligi jürmegenin köremiz. (Biraq osı Jalayır oqiğası  şığısta  jazılğan «Moñğoldıñ qwpiya şejiresi», «Altın tobşı» şığarmalarında aytılmağan.

Şıñğız han tarihın jazuşılar onıñ atası Qabıl han turalı «Qamwğ Moñğoldı Qabwl qağan bileytin edi» dep, özge de atalarınıñ esimderine «han» sözin qosatının köremiz. Biraq olardıñ osı ölkedegi bükil halıqqa, tipti barlıq ergeneqondıqtarğa da emes, tek Qiyattıñ Qoralas ruına ğana «han» bolğandığın  bayqaymız.

Şejire, tarihtardan özge taypalarmen Şıñğız han atalarınıñ qaqtığıstarı Qabıl han jäne onıñ wldarı twsında bastalğanın oqimız. «Jami`at-Tauarihta» Qabıl handı Czin' imperatorı (şürşit Altan han) qonaqqa şaqırğanda, ol bilep jürip imperatordıñ  saqalınan wstap oynağanı aytıladı. Bwl oqiğa, «Çjurçjeni i gosudarstvo Czin'» (M.1975.) kitabınıñ avtorı M.V.Vorob'evtiñ pikirinşe, 1135 jılı bolğan. (Vassal elderiniñ kösemderin biletu Kidan imperatorlarınan qalğan dästür bolsa kerek.).

Körşiles Merkit jäne  Tatar taypalarımen soğıs Qabıl hannıñ Qadan tayşı attı wlı kezinde bastalğanı «Jami`at-Tauarihta» bılayşa bayandaladı: «Kadan-tayşi poslal k Tudur-bilge-çiginu, iz plemeni merkit, poslov s vest'yu: «Davayte zaklyuçim mejdu soboyu soyuz i …prebudem v edinenii drug s drugom!». Kogda poslı dostavili izvestie Tuduru, tot, ne dav otveta, prinyalsya ottaçivat' noj…Tudur skazal: «Noj ya ottaçivayu dlya togo, çtobı im vırezat' tot edinstvennıy glaz, Kadan-andı!». Mwnı estigen Qadan tayşı jorıqqa attanıp, merkit basşısı Twdwrdıñ öz aytqanın özine istep öltiripti (1k. 38-b.). Esuke batırdıñ merkittiñ qalıñdığı Wlwndı tartıp alıp üylenui, merkitterdiñ keyin Temirşiñniñ äyeli Börteni üşinşi balası Joşığa  eki qabat bolıp otırğanda alıp ketui – sol kikiljiñniñ jalğası.

Qadan tayşınıñ qoñırat äyeliniñ inisin emdey almağan tatar emşini öltiruden Tatar taypasımen soğısu bastaladı.  Nätijesinde tatarlar Şürşit (manjwr) hanına Qabıl hannıñ tuısı Qambaqay handı («Qamtıp bağu, barşasın basqaru» degen sözden şıqqan esim) jäne onıñ wlı Ükin-Barqaqtı wstap beredi. Al Şürşit imperatorı ol ekeuin de «ağaş esekke» şegelep öltiredi. Tatarlarmen Qabılhan wldarı da, nemeresi Esuke de soğısıp ötedi. Aqırı, Temirşiñ 13 jasqa kelgende, Esukege tatarlar u berip öltiredi. Söytip  Şıñğız hanğa atalarınan «mwrağa» tek körşilerimen soğıs qaladı.

Qabıl hannıñ wlı Bartandı da, Bartanwlı Esukeni de şejirelerde «han» atamağan, tek «bahadür» delingen. Esukeniñ «moñğoldardıñ bir böligin bilegeni» aytıladı. Al ol qaytıs bolısımen sol halıq Esukeniñ otbasın tastap, onıñ besinşi atası Qaydudıñ Şaraqa linku attı wlınan taraytın tayşwğıt taypasına köşe jöneledi. Olardı toqtatpaq bolğan ruı qoñqotaday Şaraqa qariyanı öltirip ketedi. Esukeniñ ülken qatunı  Wlwnnan  tört wl, bir qız, toqalı Qoğaqşınnan eki wlı – bäri jauqazın qazıp, büldirgen terip, balıq, torğay wstap kün keşedi. Otbasındağı kikiljiñde Temirşiñ men Joşı-Qasar toqaldan tuğan Bekter attı inisin öltiredi. (Bwl oqiğa mwsılman elderi şejirelerinde aytılmaydı).

Osınday, ata-babasınan mwrağa bilik te, baylıq ta qalmağan Temirşiñde özge elderdi jaulamaq oy qaydan bolsın!? Özge tügil, öz tuısı tayşığwttar  bir küni sau etip kelip Temirşiñdi twtqındap, moynına ayır ağaş kigizedi. Ruı swldws Sorqan Sarınıñ kömegimen äzer qwtıladı. Qasına eki dos tauıp, qoñırat ruınan äkesi atastırıp ketken Börtege keş üylenedi. («Jami`at-Tauarihta» qız äkesi qoñırat Day şeşenniñ köp uaqıt üylenulerine kelisim bermegeni aytıladı).

Jalğız üyli Temirşiñge Üş Merkit ruı şabuıldap, äyelin tartıp äketedi. MQŞ-da Temirşiñge äyelin Merkitterden qaytaruına Esuke äkesiniñ dosı bolğan Kereyit hanı Toğrıl men onıñ inisi Jaqambw, andası Jamwqa äskerimen kömektesedi. MQŞ-da Jamwqa Bodanjar ekiqabat küyinde alğan äyelden tuğan Jadarataydıñ wrpağı delingen. Al  «Jami at-Tauarihta» onı Tümbene hannan (nirunnan) taratadı jäne merkittermen soğıs aytılmaydı. Tek Toğrıl hanmen sol kezderi tatu bolğandıqtan merkitterdiñ Börteni osı kereyit hanına tartu jasağanı, al Toğrıl onı Temirşiñge qaytarğanı jazılğan.

«Jami` at-Tauarihta» Jamwqanıñ Temirşiñmen arazdasuına jılqı barımtalauğa kelgen Jamwqanıñ inisi Taquşardı jalayır Joşı Tarmalanıñ atıp öltirui sebep boldı delingen. Al MQŞ-da Merkitterdi talqandağannan keyin Jamwqa men Temirşiñniñ bir jarım jıl birge köşip-qonıp jürgeni aytıladı. Ekeuiniñ bölinu sebebin tarihşılar san-saqqa jügirtedi. KSRO kezinde bwğan taptıq astar beruşi  ğalımdar da boldı (Bartol'd). 

Lubsan Danzannıñ  «Altın tobşı» şığarmasında bwl oqiğa: «Temüjin Äuelün şeşeyge Jamwqa dosınıñ:

Temüjin dosım, tıñdağın!

Tau sağalap qonayıq –

Jılqışığa üy bolsın.

Jaqtaysıñ ba sözimdi?

Su sağalap qonayıq–

Qoy-qozını baqqannıñ

Qolqasına as bolsın.

Qwptaysıñ ba sözimdi?»

– degenin ayttı. «Men osı sözdi tüsine almay, eş jauap aytpadım. Şeşeyden swrayın dep keldim», degende,  Äuelün şeşe söylemes bwrın, Börte begim asığa til qatıp: «Jamwqa andanı tez aynığış deytin edi. Endi bizden aynitın kezi bolğan eken. Jañağı sözi bopsalağanı bolar. Biz mwnda tüspeyik. Bögelmey jürip, bölinip ketip, tündelete jüreyik», deydi»,–  dep jazılğan.

Jamwqa tarihta Şıñğız hannıñ bir-birimen qırıq-pışaq rulardı el etsem degen isin qızğanuşı, iştarlıq auruına wşırağan jan retinde beynelenedi. Bükil halıqtıñ müddesi üşin istelinip jatqan ortaq mäselege qızğanış boluşı ma edi?! Arazdıq sebebi basqa bolar dep oylağan edim. Osı kitaptıñ orta twsında: «Boğda Ejen (Temirşiñ) bwl kezderi Jamwqanıñ äyeli Möñgöleñ swludı tartıp (körpesin tartu, oyatu, jasırın baru) jüretin» delinipti.  Bwğan Jamwqa şıdap, sır bermegenimen, Temirşiñniñ äyeli Börteniñ qızğanışpen köşti bölek qondıruı – eldiñ ekige bölinip, wzaq jıl soğısuına duşar qılğan siyaqtı.

MQŞ-da Jamwqadan ajırağan soñ, Temirşiñge Ergene qonnan şıqqan taypalardan tarğwt, barulas, mañğıt, arulat, wrıyañqay, besüt, süldüs, qoñqotan, olqwnwt, qoralas, jadaran, kenigis rularınan, sonday-aq Jalayırdan adamar kelip qosıladı. MQŞ-da 121-bölimde: «Qorşı kelip: «Bodanjardıñ wstap alğan äyelinen tuğan bizder Jamwqamen bir anadan edik. Jamwqadan ayırılar jönimiz joq edi. Jauırınşı kelip meniñ köz aldıma jayıp saldı» dep, boljam boyınşa wlıstıñ iesi Temirşiñ bolatının bilgen soñ kelip qosılğanın aytadı. Jamqwqadan bölinip, jürkin (yurkin) ruınıñ bir auılı, äkesiniñ inisi Darıtay-otşıkenjeniñ, Qwtwlı hannıñ wlı Altın-otşıkenjeniñ kelip qosılğanı, osı jinalğan jwrttıñ Temirşiñdi özderine han saylağanı aytıladı. 126-bölimde Kereyittiñ Toğrıl hanı: «Meniñ Temirşiñ wlımdı han köteru öte orındı. Moñğol handarsız qalay bolmaqsıñdar. Bereke-birlikteriñdi bwzbañdar» dedi»,– delingenmen, saylauşılar qatarında Ergeneqondıq «moñğoldar» ğana emes Jalayır taypasınıñ kisileri de barın bayqaymız.

İnisi Tayşar öltirildi dep Jamwqa bastağan Jadaran «on üş jat» birigip, üş tümen bolıp  Şıñğız qağanmen soğısuğa attanadı. Şıñğız han  soğısta şeginip,  şatqaldı panalaydı. Jamwqa 70 qazanğa su qaynatıp twtqındardı jazalaydı (MQŞ.129-bölim).

Osı kezde Şürşit (Jürjen) Altın hanğa qarsı Tatar taypasınıñ Megejin Segülti bastağan ruı köteriliske şığadı. Mwnı estigen Temirşiñ Kereyit hanına: «Ata-babalarımızdı qwrtqan Tatarğa qarsı birge soğısayıq biz. Toğrıl äkey tez jetiñiz»,– dep elşi jiberedi. Şınımen de, tatarlar erterekte Toğrıldıñ äkesi kereyitter hanı Bwyrıqtı da Czin' imperatorına wstap berip, al ol handı «ağaş esekke» şegelep öltirgen edi. Şıñğız han «Ata-babalarımızdıñ kegin alayıq» dep Ükin-Barqaqtan tarağan Jürkin (yurkin) ruına habar jiberip altı kün kütkenimen olar kelmeydi. Kerisinşe, Temirşiñniñ soğısuğa ketkenin paydalanğan jürkinder  onıñ qonısın tonap, on adamın öltirip ketedi). Tatardıñ Megejin Segültünin öltirip, köterilisti basuğa kömekteskeni üşin Czin' ministri (çen'-syan') Oñğwn kereyit hanı Toğırılğa «Van» atağın, al Temirşiñge «Çauıt qwri» atağın beredi.

Imperatordıñ jılı qabağına ilinui, ärine, Temirşiñniñ jağdayın nığaytadı. Tarihta mwnday, sırtqı mıqtı memlekettiñ qoldauına qol jetkizu ärkimge bwyıra bermegen. Öz elindegi bilikke jetkenderdiñ basım köpşiligi sırt el qoldauı arqasında keletinin älemdik tarih täjiribesinen bayqaymız.  Däl osılayşa, imperiyanıñ dwşpanın jeñip beru arqılı öz jağdayın nığaytıp, artınşa sol imperiyanı da jeñu mısalı 545 jılı Türk qağanatın qwrar qarsañda da bolğan. Tabğaş (jujan) bileuşisine qarsı köterilgen telelerge Bumın basqarğan türkter qarsı şığıp, olardı qosıp alıp küşeygen  soñ, jujan otarşıldığınan qwtılğan edi.

Temirşiñniñ bedeliniñ, küşiniñ ösuinen qauiptengen öziniñ qız alıspaytın tuıs ruları Qatağan men Saljığwt birigip, Tört Tatar ruı, naymannıñ Bwyrıq hanı, merkittiñ Toqtoğa beginiñ wlı Qwt, oyrattıñ Qwtwqa begi, sonday-aq  ergeneqondıq «mäñieldikterden» qoñırattıñ Dergek Emel Alğwy bastağan, qoralastıñ Şoyoq Şağan, tayşığwttıñ Tarğwtay-Qırıldaq, t.b. kösemderi bastağan el 1201 jılı  Jamwqanı «Gürhan» etip saylaydı. Onı Gürhan kötere salısımen Temirşiñ men Van hanğa  qarsı soğısqa attanuğa dayındaladı. Mwnı qoralastıñ Qorıdayı estip qalıp, Temirşiñge jetkizedi. Eki jaq Küyten degen jerde soğıstı bastağan kezde nayman Bwyrıq han men oyrat Qwtwqa bek ekeui jadımen boran soqtırıp, jañbır jaudırmaq boladı. Biraq jadısı teris bwrılıp, özderiniñ üstine tüsedi. Olar «Täñiri bizdi wnatpadı-au» dep bıtırap qaşıptı (MQŞ, 143-bölim). Osı soğıstıñ basındağı jağdaydı Raşid ad-Din bılayşa jazğan: «Sangun, sın On hana, nahodilsya na flange. Buyuruk-han (nayman) zametiv ih skazal: «Eto – plemya mongolov! Mı razob'em ih vseh srazu». On vıslal peredovoy otryad iz voysk naymanov i plemen mongol, bıvşih s nim, Hakaçu-bahadura iz plemeni katakin i Kudu, iz plemeni merkit. Oni doşli do Sanguna i naçali stroit'sya  k bitve, no, ne srazivşis', vernulis' nazad». «V eto je vremya pribıl i Djamuke vmeste s Buyuruk-hanom i s temi lyud'mi, kotorıe izbrali ego na gurhanstvo. Tak kak ih polojenie stalo takim plaçevnım,  Djamuke vtoriçno sklonilsya na storonu Çingiz-hana, razgrabil jilişa teh plemen, kotorıe vozveli ego na carstvovanie, i yavilsya k Çingiz-hanu s proyavleniem rabskoy pokornosti» (İ t. 2k.122-b.)

Osı  bolğan soğıstardan mınaday twjırım jasauğa boladı: 1. Soğısuşı eki jaqtıñ qwramında da Ergene qonnan şıqqan «moñğol» laqabtı rulardıñ jäne Raşid ad-din «türkter» degen taypalardıñ aralas jürgenin köremiz. Bwl – «Şıñğız han bastağan moñğoldar özge türk ruların jaulap alu soğıstarın jürgizgen» degen pikirdi joqqa şığaradı. Osı soğıstardıñ ru aralıq emes, ärkimniñ öz  müddesi üşin bolğan azamattıq soğıs ekenin bayqaymız. Keyinirek, Şıñğız han kereyitterdiñ On hanımen,  naymannıñ Tayan hanımen soğısqanda da öziniñ qız alıspaytın tuıstarı  qatağan men saljuıt ruları  oğan  jau boladı (İ t. 2-k. 117, 180-bb.).  Rulastarı tügil, atasınıñ, äkesiniñ tuıstarı da qarsı jaqqa qosılıp ketken jağdaylardı şejirelerden jii köremiz. Osı üşin  Şıñğız han atalastarı Altın men  Qwşardı, öz äkesiniñ inisi Däritay-otşıkenjeni öltiruge mäjbür boladı; 2. Osı ölkedegi Hİİ ğasır ayağındağı soğıstarğa tek şığıs türk taypaları men Ergene qonnan şıqqan «moñğol» laqabtı türk  Qiyat taypasınan tarağan rulardıñ ğana qatısqanın köremiz. Tört tarabındağı körşi elder bwl soğıstarğa aralaspağan. Mwnıñ sebebi – osı soğısuşı taypalar barşası bir halıq bolğandıqtan, sırtan jau kelgen jağdayda özara qırqıstı toqtatıp, sırtqı dwşpanğa qarsı birigip keterin eskergennen. Bwl Raşid ad-dinniñ: «Moñğoldar da türktiñ bir taypası edi», degenin däleldese kerek. (Raşid ad-din bastapqıda Oğız hanğa bağınbay şığısqa ketken türkterdiñ barşasın «moñğol» atasa, al keyinnen «moñğoldar» dep şığıs türkteriniñ Qiyat taypasınan tarağan rulardı (ergeneqondıqtardı) ataydı. Al 1206 jılğı qwrıltaydan keyingi tarihtı bayandağanda  qaytadan «moñğol» atauın barlıq şığıs türkterine qoldanadı);  3. Ergene qonnan şıqqan Qiyat pen Nüküzden tarağan rulardıñ özara qaqtığıstarına aralasıp, Şıñğız hanmen soğısqa kiruleri arqılı Tatar, Merkit, Nayman, Oyrat taypaları keleşekte Şıñğız hannıñ olardan kek qaytaruına özderi sebep tudırğanın köremiz. Bwl ölkedegi jağdaydı anığıraq bilu üşin osındağı eñ iri, mıqtı degen eki handıq jayına toqtalıp  öteyik.

 

Kereyit handığınıñ ahualı

 

«Jami`at-Tauarih» Kereyitter jayında: «Oni bıli slavnı mnogoçislennım plemenem, voyskami i drevnimi gosudaryami, imeli shodstvo s mongol'skimi plemenami, ih obıçai, nravı, nareçiya i slovarnıy sostav (luğat) – blizki drug k drugu. V to vremya v teh predelah oni imeli bol'şe silı i moguşestva, çem drugie plemena. Do nih doşel prizıv Iisusa, – mir emu! – i oni vstupili v ego veru Oni predstavlyayut soboyu rod mongolov. Mnogo vrajdovali s mnogoçislennımi plemenami, osobenno s plemenami  naymanov», – dep jazğan  (İt.2k.108-b.).

«U deda On-hana bılo imya Markuz. V to vremya tatarskie plemena bıli ves'ma mnogoçislennı i moguşestvennı, odnako postoyanno vıkazıvali pokornost' gosudaryam Hitaya i Djurdje. Vospol'zovavşis' sluçaem tatarskiy Nor-Buyruk han zahvatil Markuza i otpravil k gosudaryu Djurdje, On prigvozdil ego k «derevyannomu oslu»  i ubil».

Markuz hannıñ eki wlınıñ ülkeni – Qwrşaqws-Bwyrıq, kişisi – Gürhan. Qwrşaqwstıñ wldarı – Toğrıl, Erke Qara, Kereytay, t.b. Kereytay bala kezinde  tañğwttarda twrıp, olar aqıldılığı üşin Djaqambu (tibet tilinde dja – ölke, kambu– wlı ämirşi) degen laqab at bergen. Qwrşaqws han Toğrıldı taq mwrageri etip, al öz inisi Gürhanğa bölek üles beredi. Toğrıl ağası Tay Temir men inisi Bwqa Temirdi aldap şaqırıp, öltiredi. Osı üşin onı  äkesiniñ inisi Gürhan şabadı. Jeñilgen Toğrıl han Esuke-batırdan kömek swrap kelgende Qwtwla hannıñ Esukege aytqanı «Tauarihta»: «Drujba s nim ne dobroe delo, poskol'ku mı ego horoşo uznali. Luçşe stat' andoyu s Gurhanom, tak kak u nego myagkiy i horoşiy harakter, a etot çelovek ubil svoih brat'ev i krov'yu ih zapaçkal znamya çesti», – dep jazılğan (İ-t.1-k.130-b.). Biraq Esuke Toğrılmen «anda» bolıp, Kereyit taypasınıñ biligin oğan alıp beripti. Al Gürhan tek 30 nökerimen tañğwttar eline ketip, sodan oralmağan (İ t.2 k. 110-b.).

«Mladşiy brat On-hana Erke Qara uvidel, çto On-han ubil ego starşih i mladşih rodiçey i stal moguşestvennım, on bejal v oblast' naymanov k Inanç-hanu. Inanç-han sjalilsya i poslal voyska i otobral ot On-hana plemya i voysko keraitov, obratil v begstvo On-hana. On-han proydya çerez tri oblasti obratilsya k gosudaryu Turkestana, karahitayskomu gurhanu. V etoy je oblasti… bıla smuta i on ostalsya bez priyuta. Po bednosti on doşel do togo, çto imel liş' pyat' koz, molokom kotorıh dovol'stvovalsya, i dva-tri verblyuda… Posle togo, kak on pobrodil v takom bedstvennom polojenii nekotoroe vremya, on uslışal  molvu o poyavlenii u Çingiz-hana moşi i silı. Vesnoy 1187 g. on prişel k Çingiz-hanu»

On hannıñ kelgen qwrmetine  jasalğan toydan keyin Şıñğız han öz tuıstarı qoralas-jürkin (yurkin– «jürek» sözinen. H.Q-A.) ruınıñ qalğanın da şauıp, tüsken oljanı On hanğa bergen. Sonday-aq, «Tauarih»: «1187 g. Çingiz-han vıstupil protiv Tokta, emira merkitov razbil uduit-merkitov i vse çto on zahvatil, on polnost'yu otdal On-hanu. 1197-98 gg. On-han snova okrep i stal glavoyu naroda i voysk. Neposovetovavşis' s Çingiz-hanom, on vıstupil na voynu s merkitami i porazil ih. I ubil sına Tokta Tokuz-beki. Tokta-beki bejal k odnomu iz mongol'skih plemen, kotoroe nazıvayut bargut» deydi (İ t. 2 k,11-b.).

On hanmen inisi Jaqambu da renjisip, kereyittiñ Tümen-Tübegen, Twñqayıt ruların alıp, Şıñğız hanğa keledi. Osı kezde Şıñğız hanmen soğısuğa kelgen merkitterdi ekeui birlesip jeñedi. Tatu kezderinde kereyit Jaqambudıñ Äbike esimdi qızına Şıñğız han, bir qızına wlı Joşı, tağı birine wlı Tuli üylengen. Şıñğız han Jaqambudı eki ret Toğrıl hanmen tatulastırıp, ruımen qosa  eline qaytaradı (İ t.2 k.94-b.). Biraq Jaqambu keyinirek kereydiñ tört ämirimen ağasınan bölinip, naymannıñ Tayan hanına ketedi (İt.2-k.118-b.).

1200 jılı Şıñğız han merkittiñ Alaq Üdür, tayjuıttıñ Qırqan tayşı, tatardıñ Şaqır, Qalbaqar degen rubasılarımen soğısqan kezde Joşı-Qasar qoñırat ruına senimsizdik jasap, sol üşin Şıñğız hannan bölinip ketedi. Osı kezderi Şıñğız hanmen tatulasqanday bolğan Jamwqa Toğrıl hannıñ wlı Sengünge barıp: «Şıñğız hannıñ sözi basqa, al jüregi  nayman hanımen bir, Tayan hanğa ünimi elşi jiberip twradı»,– dep, Şıñğız hanmen soğısqa ügitteydi.

Tatarlarmen soğıs kezinde Şıñğız hannıñ: «Soğıs kezinde alañdamay, oljanı soğıstan soñ ğana böliseyik»,– degen bwyrığın bwzğanı üşin oljadan qağılıp renjip, Şıñğız hannıñ  jaqın tuıstarı – Qwtwla hannıñ wlı Altın, Nekün tayşınıñ wlı Qwşar, Esukeniñ  inisi Däritay-otşıkenje On hanğa kelgen. Olar da Jamwqanıñ sözin qoştap, Şıñğız handı jamandaydı. Sengün Şıñğız hanmen soğısu qajettigin aytıp äkesi Toğrıl hanğa habar jibergenimen, ol kelispey, balasına renjidi. Sengün Şıñğız han jwrtınıñ jayılımına ört qoyadı. Aldında Sengünniñ qızın Joşığa ayttırğanın paydalanıp toyğa şaqırğan bolıp, Şıñğız handı öltirudi josparlaydı. («Jami` at-Tauarih».İ t. 2 k. 123-b.).  Mwnısı äşkere bolğan soñ äkesi On handı da Sengün köndirip, Şıñğız hanğa kenetten şabuıl jasamaqqa jorıqqa dayındaladı.  Mwnı estip qalğan eki jılqışı Kişilik pen Baday tez arada attanıp, Şıñğız hanğa habar jetkizedi. Eki jaq soğısqanda küşi basım kereyitter jeñer me edi, Sengunniñ betine oq tiip  jaraqattanğandıqtan wrıs toqtaydı. Şıñğız hannıñ äskeri tarap, özi şağın nökerimen şölge şeginip ketedi. Odan oralıp, Keltegey-qada özeni (Qalqa özeni) öñirine toqtağanda  birtalay halqı qayta kelip qosıladı. Qoñırat taypası jäne Qwralas ruınan jeñilip qaşqan Bota bastağan ikiras ruı kelip qosıladı.

Osı jerden Şıñğız han Toğrıl hanğa Esukeniñ jäne öziniñ jasağan köptegen jaqsılıqtarın esine salıp hat jazıp, tatulıqqa şaqıradı.  Hatta, bir kezderi Şıñğız hannıñ dürban, qatağan, saljuıt (mäñgieldik rular) pen kereyittiñ twnqayıt ruın jäne tatardı bağındırıp, Toğrıl hannıñ qaramağına bergenin aytıp: «Endi sol taypalardıñ küşimen meni qorqıtpaqsıñ»,–deui de On han äskerinde özge, Şıñğız hanğa tuıs rulardıñ jürgenin körsetedi (İt.2k.129-b). Şıñğız hannıñ elşilerin tıñdağan On han: «Pravda na ego storone, v ego je storonu napravilas' nespravedlivost'. No otvetom na etu reç' vedaet moy sın Sangun!»,– depti. Al Sangun: «Esli on vıydet pobeditelem, naş ulus budet ego, a esli mı vıydem, ego ulus budet naşim!»,– dep, öziniñ eki qolbasşısı Bilgebek pen Tudanğa jorıqqa attanuğa bwyırğan eken («Jami` at-Tauarih», İ t.2 k.131-b).

Osı kezderi Şıñğız hannıñ kereyit işinde jürgen tuıstarı Däritay, Altan, Jamwqa jäne tatar ämiri aqıldasıp: «Napadem vrasploh na On-hana, stanem sami gosudaryami i ne prisoedinimsya ni k On-hanu, ni k Çingiz-hanu i ne budem obraşat' na nih vnimaniya»,– dep kelisedi. Mwnı On han estip qoyıp, olardı tonap aladı. Sol sebepten Däritay-otşıkenje jäne nirun taypasınıñ bir ruı, Kereyittiñ saqayıt, nundjin jäne tünqayıt ruları Şıñğız hanğa barıp qosıladı. Al özgeleri Altan, Kwşar, tatar Qwttı Temir naymannıñ Tayan hanına ketedi (İ t.2 k. 132-b.)

Däl osı kezde (1203 j.)  Şıñğız hanğa inisi Joşı Qasar keledi. Ol bölek jürgende On han äskeri onıñ bala-şağasın twtqındap äketken. Şıñğız han Joşı Qasardıñ atınan onıñ On hanğa qosılatının aytıp  elşi jiberedi. Joşı Qasardıñ ağasınan bölek jürgenin biletin On han bwğan senip, Joşı Qasardı kütip otırğanda, joldı körip alğan eki elşi Şıñğız han äskerin tünde bastap, On han ordasınıñ üstinen tüsiredi. Tas-talqan bop jeñilgen On han men wlı Sengün az nökerimen qaşıp naymandar şekarasınan ötkende, On handı  naymannıñ Qorı Sübeşi jäne Tatıq şal degen eki ämiri öltirip, basın Tayan hanğa äkeledi.  «Beker öltirgensiñder» dep, Tayan han älgi ekeuin jazalap, al Toğrıl hannıñ basın kümispen kömkerip, öz tağınıñ üstine birneşe kün qoyıp qoyğan eken.

Sengün naymandardan qaşıp Tibet şekarasına jetedi de, sondağı eldi tonap kün keşedi. Tibettikter onı wstamaq bolğanda, qaşıp Hotan men Qaşqar mañına keledi. Sol jerdi mekendeytin  Qalaş taypasınıñ bileuşisi Qara Qılış Sengündi wstap öltirip, keyinirek onıñ bala-şağasın Şıñğız hanğa jiberip, özi de  oğan bağınğan eken. «Takova bıla razvyazka dela gosudarey plemen kerait i prekraşeniya etogo doma»,– deydi Raşid ad-din (İt.2k.134-b.).

Osı oqiğalardan soñ Kereyittiñ  harakin ruın basqaratın Keyik batır jüzdegen adamımen Şıñğız hanğa kelip qosıladı. Şıñğız han öz tuıstarı tayjuıt, qatağan, saljuıt rularımen soğısqanda kereyit Keyik Şıñğız hanğa kömektesedi. Mwnday soğıstı ru aralıq, «moñğoldar men kereyitterdiñ soğısı»  dep qalayşa aytuğa boldı?

 

Nayman handığı jağdayı

 

Hİİ ğasırda naymandardı ağayındı Narqış-Tayan men Inanş-Bilge Bwqa han basqarıptı. («Jami`at-Tauarihtıñ» İ tomı, 1-kitabında Bwqanıñ laqabı «Eniat» delinse, al osı tomnıñ 2-kitabında «Inanş-Bilge» delinui «Tauarihtıñ» eki kitabın eki bölek adamdar jazğanın bayqatadı. Sonday-aq onıñ wlı Tay Bwqanıñ Qıtandar bergen laqabı 1-kitapta «Ay-Van» delinse, 2-kitapta «Tay-Van» delingen).

Şıñğız han kezinde naymandardıñ hanı osı Inanş-Bilge Bwqa hannıñ ülken wlı Tay Bwqa (nemese Bay Bwqa) bolğan. Czin'dikter bergen janama esimi «Tay-Van» – hannıñ wlı, hanzada degen söz eken, jwrt sondıqtan Tayan dep atap ketken deydi şejire. Inanş Bilgeniñ ekinşi wlı Bwyrıq, ağası Tayan hanğa bağınbay öz aymağı men äskerin jeke basqarıptı. Ekeuiniñ alauızdığına nalığan  Qwba-tegin jıraudıñ sözi «Jami`at-Tauarihta»: «Nıne je, kogda vı dva brata ne edinoduşnı, to komu poruçit' ulus naymanov, kotorıy rasseyan, razbrosan i volnuetsya kak more?» delinedi (İ t.1-k. 136-b).

Temirşiñmen jäne kereyit Toğrıl hanmen bastapqıda soğısıp jürgen naymandardıñ basşısı osı Bwyrıq. Tayan han tek Kereyit handığı joyılğan soñ ğana Şıñğız hannıñ küşeyuinen qauiptenip, onımen soğıspaq boladı. Söytip Tayan han Wlı qorğannıñ ötkel qaqpasın (Ötkek, Utkuk) küzetetin qwdası Oñğıt (Uaq) taypasınıñ hanı Alaküş-teginge Şıñğız hanğa qarsı soğısta odaqtas boluın swrap elşi attandıradı. Biraq Tayan hannıñ bwl nietin oñğıttar hanı Şıñğız hanğa jetkizip qoyadı. Mwnı estigen Şıñğız han naymandar hanı Tayanmen soğısuğa dayındaladı. Tayan han köp  äsker jasaqtap jäne özge de taypalardıñ basşıların odaqtas etedi. Raşid ad-Din «Tauarihında»  olardı bılayşa atağan: «Toqta – car' merkitov, (iz) plemeni tatar; Alin-tayşı – iz starşih keraitskih emirov, plemeni katakin; Kutuka-beki, car' oyratov, iz plemeni durban; Djamuke-seçen iz plemeni djatjirat, roda saldjiutov», delingen. (Biraq merkit pen tatar bölek taypalar. Qataqın, dürben, jatjarat, saljuıt – mäñgieldikter, kereyit pen oyratqa jatpaydı. MQŞ boyınşa Jamwqanıñ jatjarat ruı Bodanjardıñ ögey balasınan taraydı, al saljuıt – Bodanjardıñ eki ağasınıñ birinen taraytın bölek bwtaq). MQŞ-nıñ  194-195 bölimderinde, Şıñğız hanmen soğısuğa seskengen Tayan hanğa wlı Küşlik: «Moñğoldıñ köpşiligi Jamwqamen birge bizde jatır emes pe?»,– dep, qorıqpauğa şaqıradı. Biraq wrıs bastalar sätte Jamwqa Şıñğız hannıñ küşiniñ basım ekenin aytu arqılı Tayan handı üreylendirip, sol sebepti ol  äskeriniñ sapın bwzıp, tauğa şığıp ketedi. Jamwqa naymandardı tastap şığıp, Şıñğız hanğa olardıñ jağdayı turalı habar jetkizgeni aytıladı. Tün işinde taudan asamız dep qattı şığınğa wşırağan naymandardı Şıñğız han ertesine  oñay jeñedi. Tayan han soğısta ölip, al wlı Küşlik qaşıp, äkesiniñ inisi Bwyrıqqa barıp qosıladı.

Osı soğısta naymandarmen birge jürgen Şıñğız hannıñ öz tuıs ruları  Jadaran, Qatağın, Saljwğıt, Dürben, Tayşuıt, Qoñırat bağındırıladı. Al, birese On hanğa, birese Tayan hanğa ketip jürgen äkesi Esukeniñ inisi Däritay-otşıkenjeni, Qabıl hannan taraytın atalas tuıstarı Altan men Qwşardı Şıñğız han  ölim jazasına kesedi.  Bwl – Şıñğız hannıñ nayman hanımen soğısı da tek eki ru arasındağı emes, Şıñğız hanğa qarsı öz tuıstarı jäne ärtürli taypalardıñ  aralasa soğısqanın körsetedi. Osı soğıstan keyin Şıñğız han nayman Küşlik pen Bwyrıqtıñ jäne merkit Toqtanıñ birikken küşimen Ertis özeniniñ Bwqtırma köli mañında soğısadı. Merkit bileuşisi Toqta jäne naymandar basşısı Bwyrıq qaza tabadı. Merkitterdiñ aman qalğanı Deşti Qıpşaq jerine ketedi, al Küşlik  Şığıs Türkstan, Jetisu ölkeleriniñ bileuşisi qara-qıtay  gürhanın panalaydı. Gürhannıñ qızına üylenip, aylamen tağın tartıp alıp on bir jıl osı eldi bileydi. Äyeliniñ ügitimen Küşlik hristian dininen şığıp, budda dinin qabıldaydı da, eldegi mwsılmandar men hristiandarğa qattı qısım jasaydı. 1218 jılı Jebe men Joşı äskerinen jeñilgen  Küşlik  Badahşanda qaza boladı.

Keybir  tarihşılar merkitterdiñ soñğı tobın bağındıruğa Deşti Qıpşaqqa 1216 jılı Joşı bardı, sol jolı Horezm äskerimen Torğay özeni (an-Nasavi Irğız özeni deydi) boyında alğaş şayqas boldı dep jazıp jür. Al «Jami`at-Tauarihta»: «V god bıka (1216 g. n.e.) Çingiz-han poslal Subetay-bahadura na voynu protiv Kudu… Zatem on prikazal vıstupit' v pohod, na soedinenie s Subetay-bahadurom, Tukuçar-bahadura iz plemeni kungirat… Oni otpravilis' sovmestno do reki Çan-muren, çto v Mongolii. V teh predelah oni dali srajenie Kudu, razbili plemya merkit»,– delinse (İ t.2 k. 178-b.), al 189-190-betterde:  «V eto vremya voyska Çingiz-hana…pribıli, presleduya beglecov etih plemen, v pograniçnıe rayonı Turkestana, v mestnost'..(propusk v rukopisi). Dozornıy otryad Horezmşaha dones, çto mongol'skoe voysko nahoditsya v etih predelah poblizosti. Sultan otpravilsya sledom za nimi. Nekotorıe mongol'skie rasskazçiki  govoryat, çto eto voysko bılo to, kotoroe Çingiz-han poslal na voynu s Kudu. Voyska Horezmşaha nastig voyska Subetaya i Tukuçara mejdu dvumya rekami Kili i Kamih»,– delingen. Äbilğazıda : «Köp äskermen Sübiday bahadwr men qoñırat Tuğaşardı jiberdi. Şıñğıs han jibergen äsker olardı Jem muran özeniniñ boyınan tauıp, soğısıp, bıt-şıt qıldı, köpşiligin twtqınğa alıp pende etti. Söytip hijranıñ 613 jılı (jañaşa 1216 j.) merkit patşalığı joyıldı»,–deydi (66-b.). Al Qilı da, Jem özeni de eşqanday da Moñğoliyada emes, qazirgi Batıs Qazaqstannıñ Aqtöbe oblısında ekeni belgili.

 

* * *

Şıñğız han düniege kelerden birneşe ğasır bwrın twtastığı joyılğan osı ölkedegi türk taypalarınıñ birin-biri şabuı birigu, el bolu  maqsatında emes, tek tonap olja tabu üşin jürgizilgenin köremiz. Bwl türimen olar ärine ortaq jauı Czin' şürşit-qıtay otarşıldığına qarsı şığa almas edi. Qidandar da, Jürjender de Soltüstik Qıtayda imperiya qwra otırıp, özderi qıtaylanğanımen qoymay, şığıs türkterin de qıtaylandırğanı olardıñ öz  esimderimen emes, qıtayşa laqabımen (Tayan, Van-On, Sengum, Linkum, Çinsan, Goyon, Fudjin, Goa, t.t.) atalğandarınan da köruge boladı. Mwnday jağday jalğasqanda, elikteuge beyim qalpımen şığıs türkteri keşikpey assimilyaciyalanıp joyılar edi.

Markstik teoriya boyınşa «socializm birinşiden eñ damığan kapitalistik memlekette ornaydı»  dep jürgende, eñ artta qalğan Reseyde jüzege asqanı siyaqtı, Ergeneqondıqtardan äldeqayda mıqtı, jeke handıq qwrğan  Kereyit, Nayman, t.b. türk taypaları bola twra, şığıs türkteriniñ basın qosu Qiyattıñ Qoralasınan şıqqan Şıñğız hannıñ peşenesine jazılıptı. Tarihtağı osı eki mısal – qoğamnıñ tübegeyli reformalanuına, äsirese, işki bey-bereketsizdikke duşar bolğan el mwqtaj bolatının bayqatsa kerek.

Alğaşında tek «qaytsek jan qaladı» degen oymen qorğanıs soğıstarın jürgizgen, şığıs türk taypalarınıñ basın qosu nemese özge elderge attanıs oyında da bolmağan Şıñğız han men onıñ azğana jaqtastarın tarih alasapıranı özi üyirip joğarı şığarıp, nätijesinde 1206 jılı şığıs türkteriniñ «Mäñgi el» memleketi qwrıldı. Bwl türkterdiñ özara bey-bereket qaqtığıstarın tıyıp, olardı Czin' otarşıldığına qarsı şığa alar küşke aynaldırdı. «Mäñgi el» memleketiniñ bas ordasın, ata-baba ösietine säykes,  Şıñğız han da Ötükende qayta köterdi.

Osı azamat soğısı, negizinen, şığıs türktik bes taypanıñ ğana (Qiyat, Tatar, Merkit, Kereyit jäne Nayman)  qatısuımen bolğan. Al özge türk taypalarınıñ (Jalayır, Qırğız, Oyrat, Wyğır, Qarlıq jäne basqalarınıñ) öz erikterimen Mäñgiel memleketine birikkenin köremiz.

Tegi bir ru-taypalardı belgili bir kezeñde ortalarınan kösem şığıp biriktirui – tarihta köptegen halıqtardıñ basında bolğan jağday. Mısalı Rustiñ Qaharlı-Ivan patşası HVI ğasırda Pskov, Novgorod siyaqtı orıs qalaların da qandı jorıqtarı arqılı Mäskeu knyazdığına qosqanı belgili. Biraq mwnı eşkim de «basqınşılıq soğısı» dep aytqan emes, kersinşe:  «Orıs jerin memleket etip biriktiru bolğan» deydi. Al şaşırap, özgelerge bodan, özdi-özin oljalap jürgen türk halıqtarın bir memleketke biriktirgen Şıñğız hanğa kelgende – özge tügil, otarşıldar jazıp bergen tarihtı ğana pir twtar öz közqamandarımızdıñ qisıq sözderin estip qalamız.Tarihtağı birdey oqiğağalardı ärtürli bağalaudı körgen kezde aqın Ğ.Qayırbekovtıñ: «Basqanıñ patşasınıñ bäri jaqsı, nelikten bizdiñ handar jaman bolğan?», – degeni  eriksiz eske tüsedi.

 

Täuelsizdik üşin küres

Şığıs türk taypalarınıñ basın qosqannan soñ Şıñğız han otarşıldıq qiyanatı ötken Czin' şürşit-qıtay memleketine 1211 jılı jorıqqa attanadı. Bwl turalı «Jami` at-Tauarih»: «Zatem gosudar' Hitaya Altan-han, kotorıy bıl ves'ma velikim i uvajaemım gosudarem i kotoromu bol'şinstvo mongol'skih i tyurkskih plemen, ottogo, çto oni jili v predelah stranı Hitaya, vo vse vremena vıkazıvali pokornost' i povinovenie, – toje vel sebya zanosçivo i, soglasno prejnemu, jdal ot Çingiz-hana pokornost' i povinovenie; krome togo, gosudari Hitaya  ubili neskol'ko çelovek iz starşih pokoleniy (dedov i dyad'ey)  Çingiz-hana» (66-b.), – deydi, jäne: «On (Şıñğız han) voznes k prestolu  gospodnemu pokornuyu mol'bu i skazal: «Tak kak gosudari Hitaya ubili Hambakay-kagana, Ukin-Barkaka i Kadan-bahadura, kotorıe bıli moimi starşimi rodiçami, i uçinili nad nimi jestokost', ya idu otomstit' za nih i proşu u tebya, velikiy gospod', pomoşi i bojestvennoy podderjki!» Posle etogo on sel na konya i otpravilsya», – dep jazadı «Jami` at-Tauarih» (İ t.2 k.42-b.).

Czin'  imperatorı tek Şıñğız hannıñ ğana tuıstarın emes, kereyit Toğrıl (On) hannıñ atası Markuz-Bwyrıq handı da tatarlar wstap bergende, şegeletip öltirgen bolatın (129-b.). Sun memleketiniñ (Oñtüstik Qıtay) elşisi Çjao-Hun 1221 jazğan «Men-da bey-lu» kitabında: «Çingis (Çen-czi-sı) v maloletstve bıl zahvaçen v plen czin'cami, obraşen v rabstvo i tol'ko çerez desyat' s lişnim let bejal. Poetomu [on] znaet vse dela gosudarstva Czin'» – dep, özge şejirelerde kezdespeytin derek aytqan.

Czin' imperiyasınıñ birneşe qalası qwlatılğannan keyin şürşitter kelisim jasauğa ötiniş bildirip, imperator Şıñğız hanğa qızın beredi. Artınşa imperator şarttı bwzıp, oñtüstik astanasına köşip barıp soğıstı jalğastıradı. Şıñğız han da şürşitterge qayta attanadı. Biraq Horezmge jibergen kerueni tonalıp, saudagerleri mne elşileriniñ öltirilui jäne nayman Küşliktiñ Şığıs Türkstan men Jetisudağı qaraqıtaylar memleketiniñ biligin alıp küşeyui Şıñğız handı negizgi äskerimen batısqa attanuğa mäjbür qıladı.  Czin' imperiyasımen soğısqa basşılıqtı ol jalayır Mwqalığa tapsıradı.

«Jami` at-Tauarih» bwl turalı: «On tverdo reşilsya na eto vajnoe delo, no tak kak  Kuşluk han, sın gosudarya naymanov, …bejav, uşel v Turkestan i, staknuvşis' s nekotorımi mongol'skimi plemenami, vragami Çingiz-hana, zavladel stranoy Turkestana, i sluh ob etom doşel do Çingiz-hana, ego namerenie itti na Hitay i v te predelı oslablo. Kogda voyska Çingiz-hana uniçtojilo Kuşluka, sultan Horezmşah zavladel vsey stranoy Turkestana do Otrar, yavlyayuşeysya pograniçnoy. Po etomu povodu dyadya po materi sultana, po imeni Inalçuk, kotorogo nazıvali Kayr-han, neosmotritel'no i neobdumanno perebil v Otrare musul'manskih kupcov, poslannıh Çingiz-hanom ( i poslov) k sultanu v celyah edineniya i drujbı. Vsledstvii etogo Çingiz-hanom ovladela takaya yarost' i gnev, çto on pozabıl pro dela oblastey Hitaya i Çina i Karadjan, pospeşno dvinulsya v oblasti Turkestana i Irana», deydi ( İt.2k. 67-b.).

 

Atajwrt – Türkstanğa oralu

 

Jem özeni mañında 1216 jılı Şıñğız han äskerimen şayqasıp qalğannan soñ köp wzamay Horezm şahı Mwhammed «Mäñgiel» memleketine özi birinşi bolıp sauda keruenin jiberedi. Ärine, qay zamanda da mwnday keruender işinde özge elderdiñ äskeri quatın bilmekke barlauşılar qosa jüretini belgili.  Osı keruen Horezmge qaytqanda Şıñğız han öz eliniñ saudagerlerin jäne elşisi retinde Mahmwt Horezmi, Äli Qoja Bwhari, Jüsip Qanqa Otırari degen üş kisini  qosıp, Horezmşahqa hat joldaydı. Hat mazmwnı «Jami`at-Tauarihta» bılayşa bayandaladı: «Kupcı vaşey storonı prişli k nam, i mı otpravili ih nazad takim obrazom, kak vı uslışite. Krome togo, mı poslali vmeste s nimi v te vaşi stranı neskol'ko kupcov privezti  v naşu storonu dikovinki vaşih kraev…Obşirnost' prostranstvo gosudarstva i proniknovennaya sila vaşih prikazov yasnı i znati, i çerni v bol'şey çasti zemli. Dlya menya je vı – dorogoy sın i luçşiy iz musul'man. Teper', kogda predelı blizkie nam, oçişenı ot vragov i polnost'yu zavoevanı i pokorenı i s obeih storon opredelenı sosedskie prava, – razum i blagorodstva trebuet, çtobı  s obeih storon bıl bı protoren put' soglasovannosti i mı vzyali bı na sebya obyazatel'stva pomoşi i podderjki drug druga  v bedstvennıh sobıtiyah, dabı kupcı, ot mnogokratnıh poseşeniy kotorıh zavisit blagosostoyanie mira, peredvigalis' bı so spokoynoy duşoy!» (İ t.2-k.188-b.).

«Horezm şah Şıñğız han äskerimen 1216 jılı soğısa twra onıñ eline keruen jiberui, Şıñğız hannıñ şahqa eş renişsiz älgidey hat jazıp, elşi jiberui qalay?» degen swraq eriksiz tuadı. Mwnı tüsinu üşin horezmdikterdiñ jäne mäñgieldikterdiñ kimder ekendigin eske tüsirelik.

«Oğız-namada» Türk wrpağı Oğız han «bir jaratuşını» moyındamağan tuıstarımen 75 jıl soğısqanı, aqırı sol tuıstarınıñ şığısqa auıp «mäñgiel» atanğanı bayandaladı. «Jami` at-Tauarihta» da: «V konce koncov Oguz pobedil i zahvatil oblast' ot Talasa i Sayrama do Buharı. Nekotorıe ego dyad'ya, brat'ya i plemyanniki, kotorıe k nemu ne prisoedinilis', poselilis' ot nego na vostok. Sredi nih tak povelos' sçitat', çto vse mongolı proishodyat iz ih roda»,– delinedi  (İ t.1 k.83-b.).

Söytken mogol, moval (mäñgiel)  şığıs türkteri qıtaylardıñ soltüstigine barıp, tarihta siuñnu, hunnu atalğanımen, olardıñ sol zamanda-aq «Mäñgiel» atalğanın osınau tarihi eñbekterden oqimız. VI-IX ğasırlardağı Türk, Wyğır qağanattarı kezinde de «mäñgi eldik» arman-ideyasın wstanğan şığıs türkteri, XIII ğasırda Şıñğız han basşılığımen «Mäñgi el» memleketin qaytalap qwrdı.

Al Oğızdıñ altı wlınan tarağan 24 taypalı oğız türkteri atajwrt Türkstanda qalğanımen, şığısta Hunnu atanğan «mäñgieldik» ağayındarı ara-twra qıtaylardan, sänbilerden (tatarlardan) soqqı körgen jağdayda Türkstanğa qayta jıljığan kezderi de bolğan.  Äsirese  j.j.s. VI-VIII ğasırlarında Türk qağanatı kezinde «mäñgieldik» şığıs türkteri Estimidiñ qolbasşılığımen Türkstannan da oñtüstikke ötip, parsılarmen qaqtığısıp, Ündi özenine şeyin jetkeni tarihtan belgili.

H-Hİ ğasırlarda türktiñ Qarlıq taypası bilik etken Qarahandar memleketi şığısı Qaşqardan, batısta Aral teñizine deyin alıp jattı. Bwl memlekettiñ oñtüstik şekarası Amudariya özeni bolsa, al Amudariyadan oñtüstiktegi külli Horasan (qazirgi Auğanstan, Şığıs Iran) men Soltüstik Indiyada türk tekti Mahmwt Ğaznaui Lahor qalasın astana etip memleket qwrdı. Onıñ äskeriniñ atınıñ twyağı tipti Indiyanıñ soltüstik-şığısındağı Bengal jerine tidi. Türkterdiñ  däureni jürip twrğan osı kezeñde ğoy Mahmwt Ğaznauidiñ tapsırısımen parsı tildi aqın Firdausidiñ Twrandı  Irannan jeñildirgen jalğan şığarma «Şah-namanı» jazıp, jazağa wşırap jürgeni!..

H ğasır ortasında Aral teñizi soltüstiginen kelgen özge oğız-türk taypaları tıqsırğannan, oğızdıñ Qınıq taypasınıñ kösemi Seljük öz halqımen Sırdariyanıñ tömengi sağasınan  Bwhara qalası mañına qonıs audaradı. Bwl jerde özge de oğız taypalarımen bwlar birde parsılıq Samanidterge, birde Afrasiab wrpaqtarı Qarahandıqtarğa, keyinnen Mahmwt  Ğaznauige qızmet qıladı. Ğaznauilermen arazdasqan soñ Seljük nemeresi Toğırıl bektiñ basşılığımen Irandı, Äzirbayjandı aladı. 1043 jılı Rey qalasın (qazirgi Tegeran)  astana etken Seljükter memleketi Aral teñizinen Irak, Vizantiyağa deyin alıp, 1055 jıldarı Bağdat, Ierusalimge jetedi. Qısqası, Şıñğız han keler qarsañda Qaşqardan Jerorta teñizine, Twran oypatınan Ündi mwhitına deyingi zor ölkede üş türk memleketi üş ğasır boyı bir-birimen jıl qwrğatpay soğısıp, itjığıs tüsip jatqan bolatın

Osı Seljükter imperiyasınıñ şığısın bileuşi Sanjar swltan öz gulyami (qwldardan qwrılğan äskerdiñ basşısı), oğız türkteriniñ Bekdili ruınan şıqqan Anuş-teginniñ nemeresi Atsızdı 1128 jılı Horezmge bileuşi etip tağayındaydı. Atsızdıñ wlı Elhan (1156-1172) kezinde Horezm  Seljük äuletinen täuelsizdik aladı. Elhannıñ wlı Tekeş, Tekeştiñ wlı Ala-ad-din Mwhammed kezinde Horezm şekarası soltüstigi Torğay dalasınan – Ündi mwhitına, şığısı Jetisudıñ jartısınan – batısında Irakqa deyin, sonday-aq Äzirbayjandı da alıp  jatqan edi.

Osınşama alıp memleketti bileuşi Mwhammedke Şıñğız hannıñ «sen meniñ wlımsıñ» degeni namısına tidi me, älde sol qarsañda Bağdattağı halifanı ornınan alıp tastau üşin jasağan  jorığınıñ sätsiz bolğanına aşu üstinde me  (jolda üş täulik boyı jauğan qardan äskeriniñ köbi qol-ayağın üsitip qaytqan), özge eldiñ elşisin öltirip, sauda keruenin tonap dästürge jat masqara is qıladı.

Şıñğız han  saudagerleri men elşileri Horezm şekarasındağı Otırar qalasına  jetkendegi bolğan oqiğa «Jami`at-Taurihta»: «V gruppe kupcov bıl odin indus, kotorıy v proşlıe dni imel s nim znakomstvo; Inalçuk priglaşal ego k sebe, tot je, vozgordivşis' veliçiem svoego hana Çingiz-hana,  ne proyavlyal  k nemu doljnogo uvajeniya. Kayr-han na eto serdilsya, da krome togo on pozarilsya i na ih dobro. Zaderjav ih, on poslal posla k sultanu v Irak s uvedomleniem o polojeniii. Horezmşah, ne posluşavşis' nastavleniy Çingiz-hana, i ne vniknuv gluboko, otdal prikaz, dopuskayuşiy prolitie ih krovi i zahvat ih imuşestva», –delingen. 

Köp tarihşılar Twrqan qatındı da, Qayır handı da qıpşaq taypasınan dep jazıp keledi.  Al Äbilğazı bahadwrdıñ «Türk şejiresinde»: «Ürgeniş patşalarınıñ biri Tekeş han qañlınıñ bir äkiminiñ Twrqan attı qızın aldı. Odan swltan Mwhammed Horezmşah tudı. Qañlı halqınıñ qay-qaysısı da Twrqanğa tuıs bolatın. Olardıñ keybiri Swltan qızmetine kelip, mwsılman dinin qabıldap, lauazım ieligin aldı. Twrqan qatınnıñ tuğan ağası Qwmar teginge Swltan Ürgeniştiñ daruğalığın berdi. Twrqan qatınnıñ äkesiniñ inisiniñ balası Aynalşıq mwsılman bolıp, Swltan qızmetine kelip edi, oğan Ğayır han dep at qoyıp, Türkstan uälayatın basqaruğa jiberdi. Qañlınıñ Kök attı bir jaqsı kisisi bar edi, oğan Kök han dep at berip, Bwharanıñ äkimi etti. Jalpı qañlıdan kelip, Horezm şahqa nöker bolğanı elu-alpıs mıñday adam edi. Şu men Talas boyında qalğan qañlılardıñ sanı da on mıñ üydey bar edi»,– deydi (31-b.). Horezm şahtıñ wlı Jälel ad-din Merv qalasında äsker jinağanda da oğan Qañlılar qoldau jasaydı.

Oğız şejiresindegi 24 ruğa kirmegenimen, Qañlı, Qıpşaq, Qarlıq, Wyğır, Qalaş – Oğız äskeriniñ qwramında ataladı. Äbilğazı «türkter» dep osı rulardı ğana ataydı. Mahmwt Qaşqari da, Raşid ad-din de «Türkstan» dep Sırdariyadan (Otırar qalasınan) Qaşqarğa deyingi jerlerdi  ataydı. Al şığıs türkteri – Jalayır, Kerey, Nayman, Qiyat, t.b.,– jalpı atpen «moñğoldar» delingen.

Şıñğız han Horezm şahına Ibn Kafradj Boğranı bas qılıp tağı da elşiler jiberip, qılmısker Otırar bileuşisin qolına berse, soğıs jariyalamaytının eskertedi. Biraq Mwhammed şah Inalşıq Qayır handı wstap bermey, kelgen elşilerdiñ basşısın tağı öltirtedi.

«Poka ot sultana ne proisteklo neskol'ko postupkov, yavivşihsya priçinoy razdrajeniya i ogorçeniya i povodom k prinyatiyu mer k otmşeniyu, on ne dvinulsya dlya bor'bı s nim. Eti postupki Horezmşaha bıli: vo-pervıh, on umertvil neobdumanno i bez razmışleniya  kupcov, kotorıh Çingiz-han poslal v celyah  edineniya i iskaniya mira i kotorıh snabdil lyubeznımi poslaniyami k Horezmşahu, tot je soverşenno ne obratil vnimaniya na eti slova; Eşe to, çto vladeniyami Turkestana, kotorıe nahodilis' v rukah Kuşluka, kogda posledniy bıl ubit voyskom Çingiz-hana, zavladel celikom sultan. Vse eto vmeste poslujilo povodom k nenavisti i vrajde i yavilos' priçinoy otmşeniya i vozdayaniya», – deydi «Jami` at-Tauarih» (İ t.2 k.190-b).

Eger sol zamandağı özge bir bileuşiniñ, mısalı, Horezm şahtıñ öziniñ elşilerin Şıñğız han öltirtse qayter edi? Nemese, qazirgi zamanda bir memleket, ekinşisiniñ  500 saudagerin qırıp, tonasa ne bolar edi? Ärine, qay-qaysısı da mwnday qorlauğa tözbey soğıs jariyaları sözsiz. Endeşe, Sartauılğa jorıq jasağanı üşin Şıñğız handı kinälaytındardıñ  logikası tüsiniksiz!

Söytip, ortalıq Twrandağı (Türkstandağı) oğız-türkterine (Horezm memleketine) öz ağayındarı, osı jerden 2 mıñ jıl ertede şığısqa auğan mäñgieldik-türkter, Şıñğız han basşılığımen 1219 jılı jorıqqa attanadı.  Jazdı äskerimen Ertis boyında ötkizgen Şıñğız han Horezm şahı Mwhammedke öziniñ kek alu üşin soğısuğa kele jatqanın aytıp elşi jiberedi. Küzde negizgi äskerimen Otırar qalasına jetedi. Wldarı Şağatay men Ügetayğa Otırardı aludı tapsırğan Şıñğız han kenje wlı Tulimen  Bwqara qalasına attanadı. Otırar bileuşisiniñ bes ay boyına berilmey soğısuı jayında Raşid ad-Din: «Tak kak Kayr-han znal, çto vozbuditelem teh smut yavlyaetsya on, to ni v koem sluçae ne predstavil sebe vozmojnosti sdaçi kreposti; i ne soglaşalsya na zaklyuçenii mira» (İ t.2 k. 198-b.),– dep jazadı.

Otırar bileuşisi qañlı Qayır handı qwlaq, közine balqığan  kümis qwyıp öltiripti degen derekti tek Jälel ad-dinniñ şejireşisi an-Nasavidiñ şığarmasınan  ğana oqimız: «Çingiz-han «velel privesti k nemu Gair-hana, za­tem prikazal rasplavit' serebro i vlit' emu v uşi i glaza. Tak on bıl ubit v muçenii i bıl nakazan za pozor­nıy svoy postupok, za gnusnoe delo i za proiski, osujden­nıe vsemi», – deydi ol («Jizneopisanie sultana Djalal ad-dina Mankburnı», 16-b.). Horezm şah Mwhammedtiñ mwrageri Jälel ad-dinniñ qızmetinde bolıp, onıñ ömirbayanın jazğan an-Nasavi Şıñğız hanğa qarsı pikir aytqan jalğız tarihşı dep esepteledi. Alayda, ol da Inalşıq Qayır handı öz qılmısı üşin tiisti jaza aldı dep sanağanın köremiz.

Jalpı, ol zamanda qala qorğauşıları şabuıldauşılardıñ  üstine qaynağan  su, may, balqıtılğan qorğasın men kümis qwyatını tarihi qwjattarda aytıladı. Al «Jami`at-Tauarihta» tek Qayır han twtqındalğannan soñ Samarqant qalasınıñ sırtındağı Köksarayğa äkelinip öltirilgeni jazılğan («Kayr-hana kaznili v Kuk-sarae», Kuk-saray – zagorodnıy dvorec v Samarkande»,-dep tüsindiriledi (199-b.).

Qazirgi birqatar tarihşılar Otırardıñ ayausız qiratılğanı, bay kitaphanasınıñ joğalğanı turalı jazıp jür. Onday kitaphana nelikten memeleket astanası Gürkenşte emes, ortalıqtan şet, köşpendiler şekarasındağı juırda ğana jaulap alınğan şağın qalada bolğan?! «Eger Şıñğız han Otırardı qiratıp tastasa, 150 jıldan keyin Qıtayğa jorıq kezinde Aqsaq Temir qala qirandısına nesine toqtağan?» degen swraqtarğa älgi tarihşılar jauap berse jön bolar edi.

«Horezm äskeriniñ sanı Şıñğız han äskerinen üş-tört ese köp bola twra betpe-bet şayqasqa barmay, äskerlerin jeke qalalarğa bölip tastadı, Jäleleddinniñ «bükil äskermen şekarada twrıp  jaudı qarsı alayıq» degenimen kelispedi», – dep kinälaydı Mwhammed şahtı tarihşılar.

V. V. Bartol'd: «Imenno tyagostnoe vpeçatlenie Horezmşaha ot pervogo boya s mongolami bılo odnoy iz priçin, po kotoroy on vposledstvii ne reşilsya vstretit' ih v otkrıtom srajenii»,- dep, 1216 jılğı Jem boyındağı şayqastı  aytadı. Bwl turalı  «Jami`at-Tauarihta»: «Mongol'skie voyska uklonyalis' ot bitvı i govorili: «Net u nas razreşeniya ot Çingiz-hana na voynu s sultanom Horezmşahom, mı prişli za drugim delom!» degeni jazılğan (İ t.2 k. 190-b.). Biraq Horezm şahı bwl sözdi tıñdamay, soğıstı özi bastağan.

İlgeride  qaraqıtaydıñ qart  gürhanınıñ  qızına üylenip, memleket biligin qolına alğan nayman Küşlik han, özi budda dinin qabıldağan soñ, eldegi özge dindegilerge qattı qısım jasağanın, oğan qarsı köteriliske şıqqan halıqtı qoldau üşin Şıñğız han äsker attandırğanın ayttıq. Jebe men Joşı basqarğan sol 20 mıñ äsker Küşlikti Badahşanda öltirip, Qaşqar-Ferğana arqılı Horezmniñ oñtüstik-şığıs şekarasına kelgen bolatın. Al Şıñğız hannıñ negizgi äskeri soltüstik-şığıstan kele jattı. Osılayşa, «eki maydan» payda boluı sebebinen Horezmşah äskerin eki jaq şekarağa attandırğanşa, qalalarda wstaudı tiimdi sanağan siyaqtı. Ärine, Türkstanda jeñilgennen soñ da Mwhammed şah, memleketiniñ kölemi bükil Auğanstan, Iran, Äzirbayjandı da alıp jatqandıqtan, jaña armiya jasaqtauına bolar edi. Biraq Sübetay men Jebe bastağan 20 mıñ äsker onı ökşelep otırğandıqtan, olay etuine mwrşasın keltirmedi.

Şıñğız hannıñ Horezmge jorığın sol zamanda-aq ärkim, ärtürli bağalağan. Mısalı arab tarihşısı Ibn al-Asir «Tarih al-Kamil'» şığarmasında: «Pereskaz etogo dela zaklyuçaet v sebe vospominanie o velikom sobıtii i ogromnom nesçastiy, podobnogo kotoromu ne proizvodili dni i noçi i kotoroe ohvatilo vse sozdanie, v osobennosti je musul'man. Mojet bıt', rod lyudskoy ne uvidit niçego podobnogo etomu sobıtiyu do prestavleniya sveta i isçeznoveniya mira, za isklyuçeniem razve Goga i Magoga» (SMIZO. T. 1. 1-2-b.), — deydi. Ibn al-Asir Şıñğız han äskerleri soğısqan elderde bolmağan, tek  estigenin jazğan tarihşı.

Al «Jami`at-Tauarih» Horezmşah Tekeş Atsızwlınıñ Irakti basqaruğa tağayındağan adamı Mayaşıqtıñ halıqqa istegenindey qiyanattı ötken tarihta da, Şıñğız han soğısı kezinde de halıqtıñ körmegenin jazadı. Sonday-aq, Tekeş şahtıñ Hamadan qalasında qaytıs bolıp jerlengen halifa uäziri Muayid ad-dindi  körinen qazıp alıp, denesin örtep, basın, «Onı soğısta jeñip öltirdim»,– dep, Horezmge jibergen qılığın da aytqan (İ t. 2 k. 137-b.).

Şın mäninde, orta ğasırlarda soğıs, zorlıq-zombılıq degen üyrenşikti ömirge aynalğan ğoy. Biraq  Şıñğız han özi Täñirilik dinine berik bola twra, eşkimdi dinine qaray alalamağanı belgili. Ol kezde şığıs türkteriniñ  köpşiligi Täñirilik dindi, Kereyit pen Nayman taypaları nestorian-hristian, türkstandıqtar men Edil-Jayıq boyı mwsılman, birazı budda dinin wstanğan. (Qazir de jağdayımız däl sonday). Osı sebepten, eger din mäselesine qatañ qarağan jağdayda türli dini nanımda jürgen türk taypalarınıñ basın qosu, bir memleket jasau mümkin bolar ma edi?!.

Al bağdattıq däriger Abd al-Latif (?–1232) horezmdikterdiñ nelikten mäñgieldikterge jıldam bağınğanı turalı: «Horezmşah Muhammad ibn Tekeş bıl vor i nasil'nik, a ego soldatı bıli sbrodom. Bol'şinstvo iz nih bıli tyurki – libo yazıçniki, libo nevejestvennıe musul'ma­ne. On imel obıknovenie ubivat' çast' plemeni, a ostavşihsya brat' k sebe na slujbu, i serdca ih bıli polnı nenavisti k nemu. Ni po otnoşeniyu k svoemu sob­stvennomu narodu, ni po otnoşeniyu k vragam on ne vel osmotritel'noy politiki. I vot vıstupili protiv nego eti tatarı, vse sınov'ya odnogo otca, s odnim yazı­kom, odnim serdcem i odnim vojdem, kotoromu oni povi­novalis'», – dep jazğan.

    «Jami`at-Tauarih» wjımdıq  jwmıs bolğandıqtan onıñ bir betterinde Şıñğız han maqtalınsa, al endi bir qwrastıruşılar ol turalı tipti: «Ubivali vsyakoe jivoe suşestvo iz lyubogo roda lyudey i lyuboy porodı skotinı, dikih jivotnıh i ptic…» (İ t.2 k.216-b.), – deydi. Ärine, «jabayı añdar men qwstardı da qırdı»  deu aqılğa qonbaytın söz. Jalpı, mwsılman elderindegi ortağasırlıq tarihşılarda adamdı asa batır etip körsetu  üşin onı neğwrlım qatıgez, qanqwylı etip suretteu dästüri bolğanı bayqaladı.

Horezm qwramına Sırdariya soltüstiginiñ de, Mäurennahrdıñ (Ekidariya aralığı) da qosılğanına ol kez köp uaqıt ötpegen. Mısalı, Sığanaqtı jaulau turalı Juveyni «Tarih-i Jahanküş» atalatın şığarmasında: «V 591 (1195) g. horezmşah pod predlogom svyaşennoy voynı protiv nevernıh otpravilsya v Sugnak. Pravitel' Sugnaka i Djenda Kadır-Buku-han prinujden bıl otstupit' pered prevoshodyaşimi silami nepriyatelya. Tekeş presledoval ego. Odnako urani, tyurkskoe plemya, vhodivşee v sostav ego voyska, izvestilo Kadır-Buku-hana o svoem namerenii pomoç' emu i izmenit' horezmşahu Tekeşu. Obodrennıy Buku-han priostanovil otstuplenie i 6 djumadi II (= 18 V 1195) dal srajenie horezmşahu. Po ugovoru urani napali s tılu, razgromili oboz, i privedennoe v zameşatel'stvo voysko brosilos' bejat'. Mnogie pogibli pod meçami, eşe bol'şe pogiblo v peskah ot goloda i jajdı. Horezmşah dobralsya do Horezma tol'ko çerez 18 dney.

Tri goda spustya Alp-Derek, plemyannik Buku-hana, ne poladiv so svoim dyadey, obratilsya za pomoş'yu k horezmşahu Tekeşu. Horezmşah vızval iz Şad'yaha Kutb-ad-dina Muhammeda i v 594 g. v mesyace rabi I (= I- II 1198) otpravil ego vmeste s Alp-Derekom protiv Buku-hana. Buku-han bıl razbit i priveden plennikom v Horezm. Vposledstvii on bıl vosstanovlen horezmşahom v svoih pravah»,– deydi. «Jami`at-Tauarihta» Sığanaq bileuşisi «Qayr Taku-han uygurskiy» delingen. Mümkin ol Wyımaq (Qimaq) handığınan qalğan bir äulet bolar?

Al Mavrennahrdı Mwhammed şah Samarqand bileuşisi Osman swltannıñ (Afrasiyab twqımınıñ soñğı twyağı) kömegimen qaraqıtaylar memleketinen 1210 jılı ğana bölip alğan bolatın. Horezm äskeri oğız türkterinen jäne otarlanğan parsı tektilerden twrğandıqtan, mwnday äskerdiñ Şıñğız hanmen soğısuğa qwlqı bolmağan sıñaylı. «Oğızdar hanı» atalğan Mwhammed şah äskeri özinen tört ese az Şıñğız han äskerinen  jeñilui sebebi sodan  bolar.

Deşti Qıpşaqtağı  Qalqa özeni

Horezmşahqa memleketiniñ batısında jañadan äskeri küş jasaqtauına jol bermeu üşin, onı twtqındauğa Şıñğız han 30 mıñ äskermen Sübetay,  Jebe  jäne qoñırat Toğışardı Iran, Äzirbayjan jerine jwmsaydı. Toğışar jorıqtıñ basında-aq özge bir qaqtığısqa kirisip qaza boladı. Eki qolbası öz 20 mıñımen birneşe jerde wrısa otırıp Irak şekarasına, odan Mazandaranğa (Oñtüstik Äzirbayjanğa) jetedi. Bwl kezde Kaspiy teñizindegi araldarda tığılıp jürgen Horezm şahı aurudan qaytıs boladı. Şıñğız hannan Deşti Qıpşaqtı barlap qaytuğa jaña tapsırma alğan Sübetay men Jebe qalğan äskerimen Kaspiy teñizi jağasındağı Derbent arqılı Qavkazdıñ soltüstigine ötip, Deşti Qıpşaqqa jetedi. Olarğa osı jerde alandar (osetin) men qıpşaqtar birlesip qarsı şığadı. Eki jaq jeñise almaydı. Mäñgieldik äskerbasılar qıpşaqtarğa elşi jibergen. Ol «Jami` at-Tauarihta» bılay bayandaladı: «Mı i vı – odnogo plemeni i proishodim iz odnogo roda, a alanı nam çujie. Mı s vami zaklyuçim dogovor, çto ne priçinim drug drugu vreda, mı dadim vam iz zolota i odejdı to, çto vı pojelaete, vı je ostav'te nam alanov». Oni poslali kipçakam mnogo dobra. Kipçaki povernuli nazad. Mongolı oderjali pobedu nad alanami»,– delingen (İ t. 2 k.229-b.).  Biraq qıpşaqtardan odaqtastıq zañına säykes jorıqqa qajet salıq almaq bolğanda olar qarsılasıp, orıs jerine qaray köşe jöneledi. Mäñgiel äskerleri Qırımdağı Sudaq qalasına soğıp, qaytadan qıpşaqtardıñ soñınan soltüstikke jüredi.

Qıpşaqtarmen däl osınday kelisu säl keyinirek, Horezm şahınıñ wlı Jäleladdin Gruziyada soğısqanda boladı. «Jami` at-Taurahtıñ» İİ tomında (28-b.) Siriya, Rum jäne basqa elder äskeriniñ Jäleladdinge qarsı soğısı turalı: «…çtobı otrazit' ego, i sobralis' v odnom meste s voyskom gruzin, armyan, alanov, serirov, lezgin, kipçakov, abhazov i… Çujoe voysko sçitalo sultana s ego voyskom myaçom na ristalişe. Sultan, çtobı rassmotret' ih, vıehal na holm i uvidel znamena kipçakov s dvadcat'yu tısyaçami lyudey. On poslal k nim Kuşkara s hlebom i sol'yu i napomnil im o prejnih blagodeyaniyah. Kipçaki nemedlenno povernuli povod'ya i otoşli v storonu», – delingen. Qıpşaqtarğa Şıñğız hannıñ qolbasıları Sübetay men Jebe:  «Mı i vı – odnogo plemeni i proishodim iz odnogo roda, a alanı nam çujie» dese, horezmdik Jäleladdin de Qıpşaqtarğa däl osılay dep sälem joldasa – bwl osınau üş halıqtıñ  da tuıstas, tipti bir wlt ekenin körsetedi emes pe!?

Bwl kezderi köptegen knyazdikterden twratın orıstar ünemi bir-birimen jäne qıpşaqtarmen soğısıp jatatın. Qıpşaq handarı qızdarın orıs knyazdarına twrmısqa beru arqılı dostıqqa kelmek bolsa, al orıs knyazdarı qayın jwrtın (qıpşaqtardı) öz orıstarın küyretuge paydalanatın. Ol ölkedegi jağdaydı «Povesti vremennıh let» jılnaması: «V god 6575 (1067). Naçal mejdousobnuyu voynu Vseslav Bryaçislaviç polockiy i zanyal Novgorod. Troe je YAroslaviçey, Izyaslav, Svyatoslav, Vsevolod, sobrav voinov, poşli na Vsevoloda v sil'nuyu stuju. I podoşli k Minsku, i minçane zatvorilis' v gorode. Brat'ya je vzyali Minsk i perebili vseh mujçin, a jenşin i detey zahvatili s soboy kak voennuyu dobıçu», dep jazadı. Şıñğız hannıñ özge elge jorığın sınauşılar, orıs knyazdarınıñ öz halqın osılayşa qırğanın oqi twra ündemeytinderi qalay?

Al 1068 jılı orıs jerine qıpşaqtardıñ kelui men olarğa qarsı şıqqan orıs knyazdarınıñ jeñilgeni turalı jılnama: «Za grehi naşi napustil bog na nas poganıh, i pobejali russkie knyaz'ya, i pobedili polovcı» dese, qıpşaqtardı orıs knyazdarı özderi şaqırğanı turalı: «V god 6602 (1094)…prişel Oleg Svyatoslavoviç s polovcami iz Tmutarakani i podoşel k Çernigovu…Podoydya k gorodu, pojeg ego okrestnosti i monastıri pojeg. Oleg voşel v gorod otca svoego. Polovcı je naçali voevat' okolo Çernigova, tak kak Oleg ne prepyatstvoval im, ibo sam prikazal im voevat'. Eto uje tretiy raz on navel poganıh na zemlyu Russkuyu» deydi.

Orıs tarihşısı V.N. Tatişevtiñ orıs jılnamalarına süyenip jazğan «Skazanie o bitve na reke Kalke»maqalasında mäñgieldikterdiñ orıs şekarasına kelui bılay bayandaladı: «6732 (1224)…Togo je goda prişli narod neznaemıy, bezbojnıe agaryane, o kotorıh podlinno nikto neznaet, kakogo oni otrodiya, otkuda naçalo ih i kakoy oni verı. Oni nazıvayutsya tatara, klanyayutsya solncu, lune i ognyu.Nekotorıe mejdu imi zovutsya taurmenı, inıe zovutsya komani, inıe mongi (mäñgi!). Nekotorıe je skazuyut v nih mnogim narodam, ot skif vostoçnıh sovokuplennım, bıt' i, drugih pokoryaya, za edino nazıvayutsya».

Köñil audarar närse – qazirge deyin ğalım-tarihşılardıñ tüsine almay jürgen mäselesin, «moñğol» – bir wlttıñ atauı emesin, köp halıqtıñ birigip qabıldağan ortaq atauı» ekendigin, sol kezdegi orıs jılnamaşısınıñ tap basıp aytqanı.

Qıpşaq handarı orıs knyazderine kelip: «Bizdiñ basqa tüsken näubet, erteñ öz bastarıña da keledi», – degen soñ, olardıñ keybiri qıpşaqtarmen birlesip Şıñğız han äskerine qarsı attanadı. Qıpşaqtarğa kömektesuge kelgen orıs knyazdarına mäñgieldikter on kisilik elşilik jiberedi. «Togda priehali k velikomu knyazyu poslı tatarskie i govorili, çto «han ih s russkimi nikakoy vrajdı ne imeet i, slışa, çto vı hotite za polovcev-konyuhov vstupat'sya,  sojaleet, çto vı hotite naprasno krov' prolivat'. Poneje mı ne prişli na zemli vaşi i nikakoy obidı vam ne sdelali, a imeem voynu s polovcami, konyuhami naşimi, i esli hotite bıt' v pokoe, to uçinim mir, a polovcev k sebe ne prinimayte»,– depti (Tatişev maqalası). Biraq orıs knyazderi elşilerdiñ barlığın öltirip tastaydı.

Jalpı, älemdik sayasatta elşini öltiru anayılıq, örkenietsizdik dep sanaladı. Mäñiel memleketine  1245 jılı barıp eki jıl twrğan ital'yandıq  D. Plano Karpini öziniñ «Mongaldar tarihı» jazbalarında: «U Tatar est' obıçay nikogda ne zaklyuçat' mira s temi lyud'mi, kotorıe ubili ih poslov, çtobı otomstit' im»,– deydi ( $ II, HIII-tarmaq).

Söytip orıs knyazdarı 103 mıñdıq äsker jinap, soğısqa attanadı. Olarğa qıpşaqtardan 50 mıñ jauınger qosıladı. Orıs jılnamasında: «Tatarlardıñ äskeri 200 mıñnan artıq degenge knyazdar senbegen edi. Artınşa bayqasa, odan äldeqayda köp eken»,– deydi. Biraq, bar-joğı 20 mıñ äskermen Horezm şahtı izdeuge  şıqqan Sübetay men Jebeniñ äskeri jolda gruzin, alan, qıpşaqtarmen soğısıp tipten azayğanı belgili. Şegine otırıp soğısu, t.b. ädister qoldanğan Sübetay men Jebe äskeri özderinen bälen ese köp orıs-qıpşaq äskerin 1223 jılı mausımda Qalqa özeniniñ boyında bir apta işinde tas-talqan etip jeñedi. Orıstar äskeriniñ tek onnan bir böligi ğana aman qalğan eken. «I tako ot vsego togo velikago voyska edva desyataya çast' v Kiev vozvratilas'»,–dep jazadı jılnamaşı.

Qaytar jolda Sübetay men Jebeniñ az äskerine Edildegi bwlğarlar şabuıldaydı. Bwlğarlarmen bolğan qaqtığıstı Şıñğız han wrpaqtarına qızmet qılğan tarihşılarday jwmsaqtamay, arab tarihşısı Ibn al-Asir: «Posle togo, çto sdelali tatarı s rusami i posle togo, kak ograbili ih stranu, kak mı vışe govorili, oni uşli ot nih i otpravilis' v konce 620 (1223) goda k Bolgaru. Uslışav ob ih priblijenii, jiteli Bolgara ustroili im v neskol'kih mestah zasadı i vıstupili protiv nih. Vstretivşis' s nimi, oni (bolgarı) povlekli ih za soboy, poka ne proşli mesta, gde bıli zasadı, posle çego sidevşie tam vıstupili protiv nih szadi, tak çto tatarı oçutilis' v sredine, i ih naçali rubit' so vseh storon. Bol'şinstvo ih bılo perebito, i liş' nemnogie iz nih spaslis'. Govoryat, çto ih bılo vsego çetıre tısyaçi çelovek, kotorıe i napravilis' v Saksin k svoemu caryu Çingizhanu», – dep bayandağan (Ibn al-Asir «Tarih al-Kamil'»).

           Bwlğarlarmen bolğan osı qaqtığıstarda Jebe noyan qaza tapqan degen de derek aytıladı. (Fillips E.D. «Mongolı. Osnovateli imperii Velikih hanov», M. Centrpoligraf, 2003. 66-b). Al «MQŞ»  272 böliminde: «Qoyan jılı (1231 j.) Ügetay qağan Qıtay eline attanıp, Jebeni mañday aldı etip jiberdi», deydi. Bwl jay «Jami at-Tauarihta» tek: «V Hitay, Tibet, Solonge, Djurdje i ih predelı otpravil s voyskom v kaçestve peredovoy rati znatnıh noyonov», delingen (İİ t. 21-b.). Enciklopediyalarda da Jebeniñ qaytıs bolğan jılı ekiwştı: «1225 nemese 1231», – dep körsetilgen.

Qalğan äskerler Kaspiydiñ soltüstigimen, Atırau, Sarıarqa arqılı jürip, Şıñğız hanğa kelip qosıladı. «Bwl jorıq üş jılğa josparlanğan edi, eki jarım jılda ayaqtaldı»,– deydi «Jami` at-Tauarih».

Qıpşaq-orıs äskerleriniñ Sübetay men Jebe bastağan qoldan oñbay jeñilgen bwl soğıs Azov teñizine qwyatın Qalqa özeninde bolğan eken.  «Qalqa» – qalqa bolu, qalqan, qalqalau degen türk sözi (orısşa – şit, zaşita).  Orıs jılnaması aytqanday, tatarlar nemese mongi bwl jerge twñğış ret kelgen bolsa, Azov teñizine qwyatın özenge Qalqa degen türk tilindegi ataudı kim, qaşan bergen?

Däl osı Qalqa özenimen attas tağı bir Qalqa özeni Moñğoliya men Man'çjuriya şekarasında da bar. Ol öñirdi mekendeuşi halıq «halha moñğoldarı» delinip, özen «Halkin-gol» dep bwrmalanıp aytılğanımen, mağınası Azov teñizine qwyatın Qalqa özeni atauımen birdey – «qalqa», «qalqan» sözi.

Şıñğız handı «basqınşı, jaulauşı» deytinder, odan bwrın, Vİ ğasırda  Ötukende orda tikken Türk qağanatınıñ qolbasşısı Estemidiñ manjwr şekarasındağı Qalqa özeninen  Azu teñizine qwyatın Qalqa özenine deyingi territoriyanı 10 jılda-aq memleketine qosıp alğanın eske almaydı.  Estemi de sol kezde avarlardı (uarğwndar) qualay kelip, olardı qoldamaq bolğan rumdıqtarğa, Sübetay men Jebeniñ orıstarğa aytqanımen mazmwndas söz aytqan. Mwnı L.Gumilev «Drevnie tyurki» kitabında bılayşa bayandaydı: «Avarı, neprimirimıe vragi tyurkyutov, zavoevali stepi ot Savı do Dona, i Istemi-hanu prişlos' perenesti svoe nastuplenie s yuga na  zapad. Mejdu 567 i 571 gg. Tyurkyutı ovladeli vsem Severnım Kavkazom i somknulis' s vladeniyami Vizantiyskoy imperii okolo Bospora. Vizantiya, zajataya v kleşi persami i avarami, uhvatilas' za soyuz s hanom. V blijayşie godı k tyurkyutam bıli napravlenı posol'stva Evtihiya, Irodiona, Pavla Kilikiyskogo i Anangasta…Krome soperniçestva v torgovle  şelkom ohlajdeniyu vizantiysko-tyurkyutskih otnoşeniy sposobstvoval avarskiy vopros. Turksanaf, odin iz vos'mi udel'nıh knyazey tyurkyutov Vizantiyskomu poslu Valentinu pribıvşemu v 576 g. skazal: «Ne vı li te samıe rimlyane, upotreblyayuşie desyat' yazıkov i odin obman? U rimlyan mnojestvo yazıkov. Odnim vı obmanıvaete menya, drugim – moih rabov varhonitov… Vaş car' v nadlejaşee vremya poluçit nakazanie za to, çto on so mnoy vedet reçi drujestvennıe, a s varhonitami (on razumel avarov. – L.G.),  rabami moimi, bejavşimi ot gospod svoih, zaklyuçil dogovor. No varhonitı kak  poddannıe tyurok pridut ko mne, kogda ya zahoçu» («Drevnie tyurki», M.Astrel'. 2010. 53-55-b.).

Tarihtı paraqtar bolsaq, türk halıqtarınıñ Qara teñiz soltüstiginde ömir süru kezi Estemi kelgen  VI ğasırdan äldeqayda erteden ekenin köremiz. Osındağı özenge «Qalqa» atauın,  Gerodot «Tarihında» jazılğanday, osı ölkege j.j.s.deyin 2 mıñ jıl bwrın Orta Aziyadan kelgen Skifter berui de mümkin. Älde j.j.s. 156-158 jıldarı Jayıq özenine deyin sänbi qolbasşısı Tañşığay ığıstırıp tastağan Soltüstik hunnulardıñ  wrpağı Attila Batıs Evropağa barar jolda berdi me? Mümkin osı eki oqiğadan da ertede  bwl ölkedegi halıq türk tilinde söylegen bolar?! Mısalı, «Jami` at-Tauarihta» da, Äbilğazınıñ «Türk şejiresinde» de Nwh payğambardıñ nemeresi Türktiñ öz Ordasın  Edil men Jayıq özenderi aralığına tikkeni jazılğan. Al bwl jer Azov teñizine, Qalqa özenine tiip twr emes pe?! (Rimdikterdiñ özderinen örkenieti tömen dep eseptegen halıqtardı ataytın «varavar» sözi, Attiladan soñ wyımdasqan Uarğwndarğa (avarlar) qatıstı payda bolğan sıñaylı).

«Oğız-nama» men  Äbilğazınıñ «Türkmen şejiresinde» Oğız han  şığısqa ketip «mäñgi» atalğan tuıstarımen soğısın  ayaqtağannan soñ, soltüstiktegi Başqwrttarğa jorıq jasap, odan äri  Kaspiydi  batısınan – Kavkaz, Iran arqılı aynalıp qaytpauşı ma edi? Osılayşa türk  halıqtarı ersili-qarsılı jürip, twrıp jatqan ölkedegi özenniñ atauı nege Qalqa bolmasın! Twransaftıñ Vizantiya elşisine avrlar turalı «meniñ halqım» deui, Jebe men Sübetaydıñ orıstarğa «qıpşaqtar – bizdiñ halqımız» deui – osı ölkeni jaylauşılar  qaşanda türkter bolğanın däleldeydi.  Endeşe, «552 jılı Qiır Şığısta Türk qağanatı qwrıla sala, qağanat ökili Twransaf qalayşa 17 jıldan soñ-aq (567 jılı)  Qara teñiz boyında Vizantiya elşisin qabıldap otır?», «Şıñğız han  qalayşa 25 jılda-aq osınşama wlan-ğayır jerdi jaulap aldı?» dep tañ qalaudıñ qajeti joq. Öytkeni Türk qağanatınıñ äskeri bayağı, Oğız han kezinde ajırağan Türkstandağı (Orta Aziyadağı) tuıstarına barıp, odan soñ hunnu Edil-Attila jürip ötken Qara teñiz soltüstigindegi kileñ türk halıqtarı twratın jerlerge kelgen. Däl solay, Hİİİ ğasırda Şıñğız han da Estemidiñ Vİ ğasırda jetken jerlerine qayta kelip, şın mäninde Türk qağanatın qaytadan qalpına keltiru isin atqarğan.

Anıqtay keter mäsele: biri – Qara teñiz soltüstiginde, ekinşisi – Qiır Şığıstağı attas eki özenderdiñ qaysısına Qalqa atauı birinşi berilgen degen swraq. Orıs jılnamalarınan Şığıs Evropadağı özenniñ Qalqa atauı Sübetay men Jebe 1223 jılı Deşti-Qıpşaq jerine kelgen kezden bwrın bar bolğanın köremiz. Al 1310 jılı jazıluı ayaqtalğan «Jami`at-Taurihta» eki özenniñ de (Qalqa nemese Halha) atauı müldem kezdespeydi. Tek  İ t. 2-kitabındağı tüsiniktemede ğana orısşağa audaruşılar «Keltegey-qada» degen özen (jäne tau qıratı) qazirgi kezdegi Qiır Şığıstağı Halha özeniniñ bwrınğı atauı ekenin  jazğan. Bwdan şığar qorıtındı: 1310 jılı «Jami`at-Taurih» jazılğan kezde manjwr şekarasındağı özen «Keltegey-qada» atalıp, äli Qalqa (Halha) atalmağan. Endeşe,  osı özendi  ünemi «Halqa» dep keyingi atauımen  jazğan «Moñğoldıñ qwpiya şejiresi» delinetin şığarma 1240 jılı emes, «Jami`at-Taurihtan» (1310 jıldan) keyin jazılğan bolıp şığadı.

Qazirgi moñğoltanuşı Rıkin P.O: «Razumeetsya i halha vnesli svoy vklad – sostavili kostyak gosudarstva po svoey çislennosti do vosstanovleniya (vse-taki) nezavisimosti Mongolii, funkciyu vozlojennuyu na nih eşe v dalekom 15 v. vsemongol'skim hanom Batmunhom, kotorıy daje i dal im imya halh  – ot slova «zaşişat'» drevniy oçag mongolov v Vostoçnoy Mongolii po beregam Herlena, meste rojdeniya imperatora Çingisa»,– dep jazıptı.

Şıñğız han twqımında Badma Erden atalatın bir ğana han şejirede bar. Ol – Mäñgiel qaraşañırağın qayta küşeytip 1470-1543 jıldarda bilik etken Dayan hannıñ wlı Keresendiniñ şöberesi Badman. El şığısınan  üles alğan Keresendiniñ wlısı beske bölingende, «Altan-han wlısın» Badma 1627-1657 jıldarı bilepti. Badma  «manjwrlardan qalqa bola ma» dep şığıs şekarasındağı halıqtı da, özendi de Qalqa atağan desek, «Moñğoldıñ qwpiya şejiresi» atalıp jürgen kitap ta Badma han 1627 jılı bilikke kelip,  özenge  Qalqa (Halqa) atauın bergennen keyin  jazılğan bolmaq!..

Hara-Davan kitabına jazğan pikirinde L.Gumilev te: «V samom dele, k 1227 godu  Çingis razgromil tol'ko peçenegov (kanglı) v Sredney Azii, tangutov i man'çjurov. Takim obrazom, pri jizni Çingisa mongolı voevali poçti isklyuçitel'no s takimi je koçevnikami ili blijayşimi evraziyskimi narodami za gegemoniyu v stepi. Daje v pozdneyşee vremya vo vsem obşirnom mongol'skom uluse il'-hanı (t.e. hanı zavoevannoy stranı) pravili tol'ko v Persii. Vse ostal'nıe stranı sçitalis' ne zavoevannımi, a prisoedinennımi ili soyuznımi (takova bıla, naprimer, Vladimirskaya Rus')», –deydi.

Şınımen de, otarşıldıq tizesin batırğan şürşit-qıtaylıq Czin' imperiyasımen Şıñğız hannıñ  soğısuı täuelsizdik üşin şayqas bolsa, özgesi de basqınşılıq soğısı emes, tek türk halıqtarınıñ basın qosu jorıqtarı boldı. Al Sun (Oñtüstik Qıtay) men orıs, arab  jerlerine jorıqtardı  Şıñğız hannıñ özi emes, nemereleri jasağan.  Bwğan älgi elder tarapınan istelingen sebepter  de äser etken. Sondıqtan Şıñğız han özi tiride qwrğan «Mäñgiel» memleketin «imperiya» deu şındıqqa kelmeydi. Al Auğanstan men Irandı alıp, Irak şekarasına baru sebebi – bwl jerler ol kezde Horezm memleketine qarastı bolğan.

Seljük türkteri sodan 2-3 ğasır bwrın-aq Tayau Şığıstı tügelge derlik, Vizantiyanıñ köp jerin jaulap alğan bolatın. «Granicı moego yazıka oznaçayut granicı moego mira»,– dep L.Vitgenşteyn jazğanday, tek böten elder tarihşılarınıñ küstanalağan sözderin qaytalamay, Şıñğız han nemereleriniñ jorıqtarına da türk tiliniñ, türk halıqtarınıñ ejelden qonıstanuı aumağınıñ twrğısınan qarau qajet.

Al Batıs Evropa men Orıs eline Şıñğız hannıñ nemereleri jasağan jorıqtardıñ  qanday sebepterden bolğandığı – ol jeke äñgime. Batu hannıñ Rusti qıs kezinde, bar joğı üş ayda «jaulap aluı», L.Gumilev aytqanday, Vladimir,  Novgorod, Smolensk, t.b. knyazdikterdiñ öz erikterimen Altın Ordağa qosıluğa ötinişter jasauı, Külik dalasındağı  şayqasta D.Donskoy bastağan orıs äskeriniñ Altın Orda müddesin qorğap qiyat Mamaymen soğısuı, Toqtamıs hannıñ Mäskeudegi Litva jansızdarı wyımdastırğan köterilisti basıp, D.Donskoydı qayta taqqa otırğızuı (G.Enikeev. «Korona Ordınskoy imperii»),t.b. bwrındarı tarihta teris aytılıp kelgen mäseleler qaytadan  zerttep-zerdeleudi qajet etedi.

Adamzat tarihındağı zañdılıq – eger soğıs sırtqı jaumen bolsa, halıq basşısı ölgenimen, wlt-azattığı küresi wrpaqtan-wrpaqqa jalğasıp, wlt joyılıp bitkeninşe ya täuelsizdikke jetkeninşe tolastamaydı. Al bir halıqtıñ işindegi azamat soğısı bolsa – jeñilgen jağı jeñgen böligine moyınswnıp, ortaq wlttıq maqsat-müdde töñireginde bäri qayta birlesip ketedi.

Iä, Şıñğız han kezinde «Ortaq ögizden oñaşa bwzauın artıq sanağan»  keybir türk taypasınıñ, memleketiniñ basşıları  jeke biligin saqtap qalu üşin soğıstı da. Biraq özara qaqtığıstardan ığır bolğan qarapayım halıq, sırt basqınşı emes,  wlttıq qwndılıqtarına: tiline, mädenietine, dinine tiispeytin, öz etnosınan şıqqan liderge nege bağınbasqa? Eger Şıñğız han basqaruımen Hİİİ ğasırda şığıs türkterin  Mäñgiel memleketine biriktiru, otarşıl körşilerdi sabasına tüsiru soğıstarı bolmağanda, bir-birimen kündelikti qırqısqan türktiñ  taypa-rularınıñ  (qanşama alıp imperiyalar joq bolğan segiz ğasır köleminde) özi tügil  atauı bwl zamanğa jeter me edi, jetpes pe edi!?

Şıñğız han qwrğan memlekettiñ «jaulanğan» halqı – kerey, nayman, wyğır, qarlıq, qañlı, qıpşaqtardıñ  rubasıları bastap  «wlt-azattıq köterilisterin» jasağanı turalı derektiñ joqtığı – ol halıqtıñ barşasınıñ türk tekti boluınan, Şıñğız han jürgizgen soğıstardı otarlau emes, «Qamağ türktiñ basın qosu» dep bilgendikten. Keyinnen Şıñğız han wrpaqtarı bir-birimen bilikke talasıp bereke kete bastağanda da sol «jaulanğan» türk  taypaları qıtay men orıstay täuelsizdik alıp ketpey, tek Şıñğız han twqımınıñ biriniñ qol astınan, ekinşisine ötip otırdı. Keyin de tek Şıñğız han wrpaqtarınıñ basşılığımen Qazaq, Tatar, Noğay, Özbek, t.b.  etnostar tüzdi. Bwl – Qiır Şığıstağı Qalqa özeninen Deşti Qıpşaqtağı Qalqa özenine deyingi aralıqta Şıñğız han kezindegi bolğan soğıstardıñ özgeniñ jerin jaulau da, ru aralıq ta emes, – azamat soğısı, anığın aytqanda, barşa türk tekti halıqtardı biriktiru isi bolğanına dälel.

     

Şıñğız hannan soñ…

      

Şejirelerde «wlısında qalğan Joşığa Şıñğız han Deşti Qıpşaqtı tolıq bağındırudı tapsırğan» delinedi. Ärine, merkitterdi panalatıp jäne olarğa kömektesip 1216 jılı Torğay dalasında Mäñgiel äskerimen soğısqan, Horezm şahına da kömektesip, 1223 jılğı Qalqadağı soğısqa orıstardı tartqan qıpşaqtarmen tolıqtay esep ayırısu kerek dep şeşken bolar. Biraq Joşı qaytıs bolğanınşa eşqanday jorıq jasamağan. Şıñğız hannıñ özi Horezmnen oralısımen-aq Tañğwt bileuşisimen soğısqa attanadı. Öytkeni Tañğwt hanı Horezm jorığına kömektesuden bas tartıp, Czin' imperiyasımen odaqtasqan edi. Qaytıs bolar aldındağı ösietinde Şıñğız han batıstağı elderge jorıq turalı emes, tek özderin otarlap kelgen Czin' imperiyasın tolıqtay jeñu üşin Sun (Oñtüstik Qıtay) memleketimen odaqtasudı, äskerdi solardıñ jeri arqılı ötkizip, şürşitterge tıldan şabuıldau kerektigin ğana aytqan. Sundikterdiñ özderi de mäñgieldikter küşimen Czin' imperiyasın joyuğa müddeli edi.

Ügetay taqqa otırğannan keyin osı ösiet boyınşa Sun bileuşisine 1231 jılı Jwbhan esimdi elşisin jiberip, Czin' bileuşisi panalağan oñtüstik astanası Kayfınge barar joldağı Henan' bekinisin alu üşin Sun jerinen Mäñgiel äskerin ötkizuge rwqsat swraydı. Biraq sundikter elşini öltirip tastaydı. Degenmen, artınşa kelisim jasalınıp, Sun memleketine Czin' imperiyasınıñ köp jerleri beriletin boladı. Söytip Mäñgiel men Sun äskerleriniñ birigip soğısuınan 1234 jılı çjurçjendik Czin' imperiyası tolıq joyıladı. Alayda Czin' jerin bölisude qanağattanbağan Sun memleketi Mäñgielge tiesili qalalardı osı 1234 jılı-aq basıp aluğa kirisedi. Söytip soğıstı özi bastaydı.

Ügetay han Oñtüstik Qıtaydıñ şabuılına qarsı üş bağıtta äsker attandıradı. Sonımen qatar, 1235 jılğı qwrıltayda Qıpşaqtarğa jäne 1223 jılı olarğa kömektesip Jebe men Sübetaydıñ 10 elşisin öltirgen orıstarğa qarsı batısqa jorıqqa attanuğa şeşim qabıldanadı.

1236 jılı bastalğan Batıs jorığın Joşınıñ mwrageri bolğan ekinşi wlı Batu han basqardı. Alğaşqı jorıq Edil özeniniñ orta ağısındağı Bwlğar handığına jasalınadı. Iä, bwl H ğasırdağı arab tarihşısı Ibn-Fadlan: «Olarda aqıldı azamattardı  ayap: «Jer betinde qor bolıp jürgenşe, qwdaydıñ janında bolıñdar»,– dep, darğa asıp öltiretin salt bar»,  degen  Bwlğar memleketi edi.

Evropalıq tarihşılar Jebe men Sübetaydıñ 1223 jılğı Qalqadağı wrıstan soñ elge qaytar jolda Bwlğar memleketine şabuıldap, biraq olardan jeñilgenin jazadı. Alayda, 1220 jılı Horezmnen 20 mıñ ğana äskermen Mwhammed şahtı wstauğa şıqqan eki qolbasşı Kavkazdıñ oñı men solındağı gruzin, alan, qıpşaqtarmen soğıstardan, Qalqada qıpşaq, orıstıñ sanı birneşe ese basım äskerimen soğıstan  qalğan az küşimen Bwlğarlardı şabuıldauı qisınğa kelmeydi. Kersinşe, eki jarım jıldıq jat ölkelerdegi jorıqtan şarşap, üzdiksiz şayqastardan sanı azayıp eline qaytqan mäñgieldikterge jolındağı bwlğarlar olja almaqqa özderi şabuıldağan bolsa kerek.

A.Buşkov «Çingishan: Neizvestnaya Aziya» kitabında:  «Bulgarı zamanili tatar v nekuyu «polosu ukrepleniy», special'no postroennuyu dlya zasadı, i razbili nagolovu. Bılo vzyato çetıre tısyaçi plennıh, kotorıh potom bulgarı radi puşey nasmeşki vernuli tataram v obmen na baranov – golovu za golovu. Pozor bıl eşe tot, i Çingishan, uznav o «baran'ey bitve», kak ona stala pozje imenovat'sya, raz'yarilsya ne na şutku», –deydi (99-b.). Osı kitaptıñ 100-betinde:  «V 1232 godu poyavilas' tatarskaya konnica vo glave s Batıem i napravilas' k Bilyaru posçitat'sya za prejnee… V reşayuşem srajenii Batıy poteryal 15 tısyaç voinov i otstupil v stepi, buduçi ranen v poyasnicu. Imenno v pamyat' ob etoy pobede krepost', okolo kotoroy şla bitva, bıla nazvana Bugul'ma. V perevode na russkiy «bugul'ma» oznaçaet «ne gnetsya», a ranenıy  Batıy deystvitel'no ne mog sognut'sya», delingen. (Ärine, «bügilme» qazaqta da bar türk sözi). Bwl derekke qarağanda, Bwlğarğa jorıq 1332 jılı da bolğanğa wqsaydı.

1236-1237 jılğı Batıs jorıqtarı kezinde Edildegi Bwlğar memleketi jaulanıp, al ol ğasırlarda bölşektenip jatqan Orıs eliniñ knyazdikteri köpşiligi öz erkimen bağınıp, aynalası üş ay qısta Novgorodpen qosa bağındırıladı.  A. Buşkov bwl jayında da: «Davnım-davno umerşie Batıevı tatarı stali demonami vo ploti… vot v poslednie godı naçali vsplıvat' interesneyşie faktı. Vıyasnilos', naprimer, çto letopisnıy rasskaz o vzyatii i razorenii Batıem Suzdalya sostavlen iz fragmentov, zaimstvovannıh letopiscami iz rasskazov o sobıtiyah, predşestvovavşih tatarskomu naşestviyu – naprimer, iz opisaniya razgrableniya Kieva polovcami v 1203 godu (polovcı, zameçu v skobkah, ne sami po sebe okayanstvovali, a bıli priglaşenı pretendovavşim na Kiev knyazem Ryurikom Rostislaviçem)»,– deydi (104-b.).

Qıpşaqtardıñ aman qalğandarı (derekterde 45 mıñ üy delingen) Qodan han bastap Vengriya jerine qaşadı. Olardı qaytarudı talap etip jibergen Batu hannıñ elşilerin Vengriya korodi Bela İV öltirip tastaydı. Sonımen  Batısqa ekinşi jorıq jasalınadı. Mäñgiel äskerleri bwl jorıqta polyak, nemis, çeh, vengr, avstriya äskerlerin jeñe otırıp, şamamen, qazirgi Horvatiya, Bosniya memleketteri twsınan Adriatika teñizine şığadı. Biraq 1241 jılı Ügetay hannıñ qaytıs bolğan habarın estip, at basın keri bwradı.

Al Mäñgiel äskeriniñ şığıstağı ayağı jetken jeri Indoneziyanıñ YAva aralı. Ol jaqtağı jerlerge jorıq Qwbılay han kezinde, 1279 jılı Oñtüstik Qıtay (Sun) tolıq bağındırılğan soñ jasalınadı.

Bayqasaq, Şıñğız han közi tirisinde wldarına bergen wlıstarı tek türkter mekendeytin jerlerde bolğanın köremiz. Al  Horezm imperiyasına qarastı, äri birneşe ğasır boyı oğız türkteri jaylağan qazirgi Iran, Auğanstan, Pakistan, Siriya jerlerine, tipti Äzirbayjanğa da sol elderdiñ bwrınğı bileuşilerin ya öz ämirlerin tağayındağan. Jappay otarlap öz dinin engizuge, öz halqın qonıstandıruğa tırıspay, tek küşeyip, soğıs aşpauı üşin  salıq qana talap etken eken. Mısalı, Joşı wlısına bodan bolğan 300 jılında Orıs elinen tek alğaşqı 30 jılında ğana salıqtı basqaqtar jinap, odan soñ bwl jwmıs orıstıñ öz knyazdarına tapsırılğan. Sol üşin Mäskeu knyaziniñ biri   «Qaltalı» Ivan (Kalita) atanğanı belgili. Alayda, salıq jinaudı jergilikti basşılarğa tapsıru – olardıñ öz qaltaların toltırıp, tolıq täuelsiz boluğa wmtıluına äkeledi.

Iran, Äjirbayjan, Auğanstan jerlerinde Horezmşah mwrageri Jälel ad-din bilikti qaytadan ala bastaydı. 1258 jılı bwl jaqqa  Tulidiñ wlı Wlağu jiberiledi. Ol Siriyağa şabuıldağan Mısır äskerimen, krestilermen soğısadı. Bağdat qalasın aladı. Meñgu (Mäñgi) han qaytıs bolıp, Wlağu Qaraqorımdağı saylauğa ketkende, Krestiler qoldağan Mısır äskerine qarsı soğısta nayman Ket Bwğa basqarğan qol jeñiliske wşıraydı.  1263 jıldan bastap Wlağu ieligine Joşı wlısınıñ hanı Berkeniñ üzdik-üzdik soğıs aşuınan Mısır tarapına jauap şabuıl jasalınbay qaladı.

Qwbılaydıñ Japon aralına wyımdastırğan eki jorığı da kemeleriniñ dauılğa  (cunami) wşırauınan sätsiz ayaqtaladı. Mäñgieldikter soğıstarı jayında jüzdegen kitaptardan oquğa boladı. Bizdiñ maqsat – Şıñğız hannıñ soğıs äreketteri negizinen türk halıqtarın biriktiru üşin, al onıñ wrpaqtarınıñ jorıqtarı – memleketine qauip töndirer körşi elderdi aldın ala salıqpen älsiretu üşin, sonday-aq elşilerin öltirgen öktemdikterge  qarımta retinde jasalğanın  körsetu edi.

 

 

              

 

 

 

 

 

 

 

 

       

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Jetinşi tarau

 

Şıñğız han ömiriniñ tağı eki qwpiyası

 

 

Şıñğız han qay jılı tuğan?

L.Gumilev: «V istorii vozvışeniya Çingishana somnitel'no vse, naçinaya s datı ego rojdeniya», degen eken. Şınında da, Şıñğız hannıñ tuğan jılı birqatar şejireler men tarihi qwjattarda 1155 jıl, al endi birsıpırasında 1162 jıl delingen. Tipti 1167 jıl degen de pikir kezdesedi. Äsirese 1162 jıl degen twjırım qazirgi Qıtay men Moñğoliya memleketterinde resmi bekitilip otır. Öytkeni osı mezgil Şıñğız han äuleti jayındağı negizgi qıtay deregi esepteletin «YUan' şi» kitabında (Mäñgiel şejiresi») jazılğan.

Bwl derekpen köp zertteuşilerdiñ kelispeytin sebebi, «YUan' şi»-di Şıñğız han wrpaqtarı Qıtaydağı bilikten ketirilgen 1368 jıldan soñ jaña Min äuletiniñ imperatora Çju YUan' Çjannıñ tapsıruımen, qıtay tarihnama jazu dästürinde bolıp körmegen asığıstıqpen, bar-joğı 331 künniñ işinde 30 kisi qwrastırğan eken. Qıtay biliginde Şıñğız han wrpaqtarı bolğan bir jarım ğasırda olar öz şejireleri jazılğan «Altın däpterdi» qıtaylıq tarihşılarğa körsetpegen. Bwl jayında «YUan' şi»-di qwrastıruşılar: «YUan'skie rodoslovnıe, te, kotorıe hranilis' v zolotom sunduke i v imperatorskom knigohranilişe, bıli strogo sekretnı, lica, postoronnie carstvuyuşemu domu, ne mogli znat' ih»,– dep mälimdepti. Sonday-aq «YUan' şi»-di qwrastıruğa paydalanılğan qıtayşa habarlamalar «şilu» («şınayı jazbalar») da köptegen cenzuralardan ötkizilip, özgeriske wşıratılğan mälimetter bolğan körinedi. Şıñğız han äuletine qarsı köterilis bastalğanda qıtayda: «Tatarlardı öltiriñder! Tatar tilindegi kitaptardı örteñder!» degen wranmen türk tilindegi (qıtayşa emes) qwjattar jappay joyılğan. Osınday sebepterden «YUan' şi»-de, äsirese  Şıñğız hannan Qwbılay hanğa deyingi aralıqtağı jıldar oqiğların körsetude köptegen qatelikter orın alğan. Bwl jaylı osı eñbekti zertteuşilerdiñ bäri derlik aytuda. Tarihşı Li Sıçun': «YUan' şi» ne bıla vıçitana polnost'yu iz-za togo, çto kitayskie uçenıe, sostavlyavşie ee, ne znali mongol'skogo yazıka, i iz-za togo, çto u gospod Suna i Vana, osuşestvlyavşih obşuyu redakciyu ee, uhudşilos' zrenie na sklone let. Net takih dinastiynıh istoriy s oşibkami i pogreşnostyami, kak »YUan' şi», napisannaya menee çem za god», deydi. Sondıqtan «YUan' şi» körsetken Şıñğız hannıñ tuğan jılına (1162 j.), t.b. derekterge köp zertteuşiler kümänmen qaraydı. Ras, keyingi tarihşılar köp ötpey-aq «YUan' şi» de ketken qatelik, olqılıqtardı tüzetip, tolıqtıru  üşin är ğasırda şığarmalar jazğan. Biraq Şıñğız hannıñ tuğan jılı men qaytıs bolğan jası ol eñbekterde de özgerissiz qalğan.

«YUan' şi»-de Şıñğız hannıñ tuğan jılı tura aytılmaydı. Mwnda: «Ol 1227 jılı Sarı-qır degen jerde qaytıs bolğanda jası 66 edi» delingen. Bwl 66 sanın «YUan' şi»-di qwrastıruşılar öz qoldarına tüsken ärtürli şejirelerdi salıstıra otırıp alğanı bayqaladı. Mısalı YUan' (Mäñgiel) äuleti äli bilikte otırğan kezdegi tarihşı Tao Czun-i  (1320 — 1399) «Çjogen lu» atalatın 1366 jılı jazğan  şığarmasında  osı 66 jastı körsetedi. Biraq däl osı tarihşı erterek (1350-1366 jj. aralığı) jazğan «Şo-fu»  enciklopediyasında  tarihşı Çjao Hunnıñ 1221 jılı jazğan «Men-da bey-lu («Mäñgiel-tatar turalı jazbalar») şığarmasındağı Şıñğız handı 1154 nemese 1155 jılı tudı degenine süyenip, onı «73 nemese 72 jıl ömir sürdi» dep te jazğan. Mine, osı eki türli derekten «YUan' şi»-di qwrastıruşılar nelikten  66 jas delingenin tañdadı?

«Voennaya derjava Çingishana» kitabınıñ avtorı R. Hrapaçevskiy mwnı osı «YUan' şi»-di qwrastırudı basqarğan eki tarihşıdan körip: «Sun Lyan i Van Vey bıli pravovernımi konfuciancami i protivnikami mongol'skoy dinastii. V znak protesta oni otkazıvalis' slujit' YUan' istoriografami, daje bejali v gorı ot etoy slujbı i bıli podçerknuto vernı principam uçeniya Konfuciya, kotoroe mongol'skimi vlastyami periodiçeski uşemlyalos', osobenno pervımi mongol'skimi kaganami. Poetomu mojno predpolojit', çto im ne hotelos' davat' osnovaniya provodit' paralleli mejdu jizn'yu Çingishana i jizn'yu Uçitelya Kuna. Konfuciy projil polnıh 72 goda i umer na 73 godu jizni. Vozmojno, stolknuvşis' s vıborom – 73 (72) goda ili 66, oni vıbrali vtoroe iz-za vışeizlojennıh soobrajeniy i rasçeta na tonkuyu mest'. Avtorı »YUan' şi» vozmojno soznatel'no protivopostavlyali obraz Çingishana Konfuciyu, ograniçiv ego vozrast 66 godami» deydi. Al älgidey, «Tatar tilindegi kitaptardı örteñder!»  wranımen türk tilindegi qwjattar 1368 jıldan bastap Qıtayda da, Mäñgiel qaraşañırağında da jappay joyılıp, al şala-şarpı jazılğan «YUan' şi» keñinen nasihattalğandıqtan, bwdan keyin Mäñgiel men Tibette jazılğan barşa şığarmalar osı  «YUan' şi» -di negizge alğan.

«YUan' şi»-diñ jazıluındağı kemşilikterdi jäne onı köp tarihşılardıñ qaytalağanın biletin zertteuşiler osı sebepten Şıñğız han 1162 jılı tuıp, 66 jasında qaytıs bolğan degen twjırımmen kelispeydi. Resey zertteuşileri V.Bartol'd, B.Vladimircov, t.b. «YUan' şi»-den erte, 1221 jılı qıtay elşisi Çjao Hun jazğan «Men-da bey-lu» men 1310 jılı Tebrizde (Iran Äzirbayjanı) jazılğan Raşid ad-dinniñ «Jami`at-Tauarihındağı» Şıñğız hannıñ 1155 jılı tuğanı turalı derekti dwrıs dep sanaydı. Öytkeni Oñtüstik Qıtay elşisi Çjao Hun öz şığarmasın Şıñğız han tiri kezinde, Soltüstik Qıtaydı basqaruğa qaldırılğan jalayır Mwqalınıñ qasında jürip jazıp: «Qazirgi imperatorları Şıñğız czya-syuy jılı (qazirgi jıl sanau boyınşa14.II.1154 -  3.II.1155)  tuğan» degen.

Al Şıñğız hannıñ Iran, Siriyanı bilegen wrpağı Ğazan hannıñ tapsıruımen jazılğan «Jami`at-Tauarihta»: «U mongolov ustanovleno i izvestno sleduyuşee: prodoljitel'nost' jizni Çingiz-hana bıla sem'desyat dva tyurkskih goda. On poyavilsya na svet v god kaka, kotorıy yavlyaetsya godom svin'i, i skonçalsya v oblasti Tangut takje v god kaka.  Pyatnadcatogo çisla mesyaca şuna etogo goda, sootvetstvuyuşego 14 ramazanu 624 g.h. (29 avgusta 1227 g.n.e.), ego grob (sanduk) dostavili v ego ordı i ob'yavili (peçal'noe) sobıtie. Proizvedya podçet nazad, sootvetstvenno astronomiçeskim dannım, stalo izvestno, çto (naçalo) goda kaka, yavlyayuşegosya godom ego rojdeniya, prihoditsya na (mesyac) zul-kade 549 g.h. (7 yanvarya – 5 fevralya 1155 g.n.e.), iz çego sleduet, çto on skonçalsya na 75 lunnom godu svoey jizni. Dannaya raznica v godah poluçilas' vsledstvii togo, çto (mongolı) prinimayut vo vnimanie liş' solneçnıe godı tyurkskogo letoisçisleniya, a priblizitel'no na kajdıe 30 let solneçnıh  nehvataet  odnogo goda po lunnomu letoisçisleniyu; i hotya soglasno tyurkskomu letoisçisleniyu god ego smerti prihoditsya na 73 god ego jizni, no tak kak on i poyavilsya na svet v seredine goda, i skonçalsya v seredine goda, to kak god ego rojdeniya, tak i god ego smerti bıli ne polnımi. Takim putem vıyasnilos' i ustanovilos', çto v sootvetstvii s tem, çto u (mongolov) izvestno, prodoljitel'nost' ego jizni bıla 75 let lunnıh  ili 72 goda solneçnıh tyurkskih, obşaya summa kotorıh, uçitıvaya nepolnıe solneçnıe godı, budet 73 goda»  (İt.2k. 246-247 bb.),  dep täptiştep jazılğan. Osı eñbekti negiz etken Q.Jalayır «Jılnamalar jinağında» da: «Şıñğız han bwl jıl işinde jetpis üş jasta edi. Uälayat Tañğwtta opat taptı» delingen (60-b.).

1240 jılı  jazıldı delinetin avtorı belgisiz eñbek «MQŞ»-da Şıñğız hannıñ tuğan jılı da, qanşa jasta qaytqanı da aytılmağan, tek: «Tañğwt elin tolıq jaulap kelip, doñız jılı Şıñğıs qağan Täñirige wştı» delingen.

Eger reseylik V.V.Bartol'd, B.YA.Vladimircov, t.b. zertteuşiler  Şıñğız han 1155 jılı tuğan delingen Raşid ad-din bayandauımen kelisse, al zertteuşi N.P. Şastina: «Po svedeniyam Raşid ad-dina Çingis rodilsya v god svin'i, kotorıy prihoditsya na 1152-1153 g. n.e. No Raşid ad-din, povidimomu, soznatel'no ukazıvaet nevernuyu datu, tak kak pıtaetsya podognat' god rojdeniya Çingisa pod god svin'i… i hotya bı etim pokazat' svoe otricatel'noe otnoşenie k nemu. Otkrıto vıskazat' svoe mnenie o Çingis-hane persidskiy istorik ne mog» (176-b.) degen pikir aytadı.  Eger Şıñğız hannıñ tuğan jäne qaytqan jıldarı doñız jıldarı bolmay, olay dep Raşid ad-din «mwsılmandardıñ kegin alu» maqsatında jazğan bolsa, mwnı Ğazan men Oljaytu handar bayqamauı mümkin be?!  Bwl – bas ketetin mäsele ğoy!

«Raşid ad-din de, oğan deyin bas uäzirlik qızmettegi kisi de wltı evrey bolğan, keyin Ämir-Temir Raşid ad-dinniñ mürdesin mwsılmandar ziratınan şığartıp tastaptı» degen derekter wşırasadı. Endeşe,  nıspısı evrey kisi bas uäzirlik qızmetin jäne öz ömirin qaterge tigip «mwsılmandardıñ kegin»  alıp qaytedi!?

Äygili şığıstanuşı L.Gumilev te Şıñğız hannıñ 1155 jılı tuğanı turalı Raşid ad-din twjırımımen kelispeydi. Reseylik qalmaq tarihşısı Erenjen Hara-Davannıñ 1929 jılı Belgrad qalasında emigraciyadağı kezinde  jazıp şığarğan «Çingis-han kak polkovodec i ego nasledie»  kitabın Almatıda «Kramds-Ahmet YAssaui baspası 1992 jılı qayta şığaruına oray L.Gumilev pen V.Ermolaev  jazğan alğısözde bılay delinedi: «Analiz datirovki Raşid ad-dina, provedennıy ne tol'ko s uçetom soobşaemıh im samim, no i v bolee şirokom kontekste – s uçetom dat jenit'bı Temudjina i dat rojdeniya ego detey – zastavlyaet otkazat'sya ot persidskoy hronologii. Bolee predpoçtitel'noy predstavlyaetsya data «YUan'-şi»– 1162 g., neposredstvenno voshodyaşaya k iznaçal'noy mongol'skoy istorii «Altın-depter». Ved' Temudjin jenilsya na Borte, dostignuv soverşennoletiya – v 16 let.  Sledovatel'no, s uçetom datı Raşid ad-dina samaya pozdnyaya data ego svad'bı –1171 g. God rojdeniya Djuçi – pervenca Borte – 1182 g. i on horoşo izvesten. Takim obrazom, po Raşid ad-dinu poluçaetsya, çto mejdu svad'boy i rojdeniem sına doljno bılo proyti poçti 10 let, a sam Çingis, daje buduçi 70-letnim starikom (umer v 1227 g.) prodoljal liçno soverşat' dalekie pohodı, peresekaya v sedle beskraynie stepi i raskalennıe pustıni»,– deydi.

Iä, 10 jıl boyına äyeli bala kötermese erkektiñ basqa äyel alatını  köşpeli halıqqa tän dästür. Sondıqtan L.Gumilevtiñ keltirgen däleli orındı. Biraq  Raşid ad-din eñbeginde (İ t. 1 k. 165-b.): «Butu-gurgen bıl bratom materi Çingiz-hana. Çingiz-han otdal emu tu doç', kotoraya bıla starşeyu iz ego detey, po imeni Fudjin-begi» dep, al İİ t. 64-betinde: «Djuçi-han bıl starşim iz vseh detey  Çingiz-hana, za isklyuçeniem sestrı po imeni Fudjin-begi, kotoraya bıla starşe ego», dep tağı  qaytalap jazdı emes pe?! (Bwl qızdıñ esimi 2-k. 122-betinde Hudjin-begi, al «MQŞ»-da Hodjin delinedi). Q.Jalayır «Jılnamalarında» da: «Barlıq wldarınan Fujin begi attı qızı ülken edi»,  delingen. (Meniñşe, köp zertteuşiler 995-betten twratın «Jami` at-Tauarihtı» soñına deyin mwqiyat oqımağan sıñaylı!).

Al Şıñğız hanğa qatıstı eñbekterdiñ eñ alğaşqısı –1221 jılı jazılğan Sun (Oñtüstik Qıtay) elşisi Çjao Hunnıñ «Men-da bey-lu» şığarmasında: «U Çingisa ves'ma mnogo sınovey. Starşiy sın Bi-in' bıl  ubit v boyu pri osade zapadnoy Czin'skoy stolicı YUn'çjun'a vo vremya razgroma gosudarstva Czin'. Nıne  vtoroy sın yavlyaetsya starşim careviçem i zovut ego Yodji…»,– dep, özge şejireşi, tarihşılarda körinbegen derek aytadı. Bwl qalağa şabuıl 1211 jılı bolğanı belgili. Endeşe Şıñğız hannıñ birinşi wlı Bi osı jılı opat bolğan eken. Alayda, Şıñğız hannıñ közi barda, 1221 jılı jazılğan osı derekti zertteuşiler, nege ekenin, «körgisi kelmeydi». Çjao Hun osı deregin tolıqtırıp: «Nekto po imeni Lyu Bo-lin', urojenec okruga YUn'ney  v zemlyah YAn'. Ran'şe [on] bıl naçal'nikom –  komanduyuşim voyskami u czin'cev i perebejal k tatarskomu vladetelyu. [U nego] est' sın. [On] ves'ma hrabr, i, kogda pogib v srajenii starşiy sın tatarskogo vladetelya Temodjina, [posledniy] vıdal zamuj za sına Bo-linya jenu starşego sına. [Bo-lin'] vmeste s tatarami bral YAn'czin i drugie zemli i imeet bol'şie zaslugi»,– dep jazğan.

Endeşe, Şıñğız hannıñ twñğışı – qızı Hojın-begim,   Bi esimdi wlı – ekinşi balası bolsa, Joşı – üşinşi balası eken. Mwnı bilgende L.Gumilev Şıñğız hannıñ 1155 jılı tuğanımen kelisken bolar edi.

Keyingi tarihşılardıñ köbiniñ  bwl mäseleni bilmeu sebebi – Raşid ad-din de, basqa da köp tarihşılar Şıñğız han tarihındağı köleñkeli jaylardı jazbauğa tırısqan. Mısalı «Jami` at-Tauarihta» Esukeniñ toqalınan tuğan wl Belgitay ğana ataladı. Ekinşi wl Bekterdi Temirşiñ men Qasardıñ bala kezde öltirgeni, sonday-aq olardıñ anasınıñ Merkitter qolında,  qaytudan bas tartıp qalğanı aytılmaydı. Bwl oqiğa «MQŞ»-da bayandalğan (60,76-b.).

Joşınıñ 1182 jılı tuğanı belgili. Eger Şıñğız han 1162 jılı tuıp, 16 jasında (1178 j.) üylense, «Börte tört jıl işinde üş bala tapqan bola ma?» degen swraq tuadı. Sondıqtan Şıñğız han 1155 jılı tuğan degen tarihşılardıñ sözi dwrıs bolar.

Raşid ad-dinde: «V to vremya, kak (mongolı) razorili  tatarskiy narod, Çingiz-han eşe ne imel detey, a u ego starşey jenı, Borte-fudjin, bılo jelanie imet' rebenka. Kak-to raz, Çingiz-han neojidanno uvidel upavşego na krayu dorogi rebenka, podnyal ego, i prislal k Borte-fudjin: «Tak kak tı postoyanno jelaeş' imet' rebenka, to vospitay etogo vmesto svoego dityati i hrani». Jena vospitala ego, kak rodnogo sına, s polnım poçetom i çest'yu, v svoem semeystve. Kogda on vıros, ego narekli Şiki-Kutuktu, a takje nazıvali Kutuktu-noyonom; On nazıval Çingiz-hana – eçige, çto oznaçaet otec, a Borte-fudjin – terikun-eke» (İ t. 1k. 107-b.) – degen de derek bar. Bwl derek Börteniñ  köpke şeyin bala kötermegenin bildiredi. Şıñğız han özi Şeke Qwtwqtını inim dep ataptı.

Şıñğız hannıñ Qwlan esimdi merkit äyelinen Qwlqan attı wl tuıp, şejirelerde onıñ Orıs jerindegi soğısta qaza tapqanı jazılğan. (A.Buşkov «Çingishan: Neizvestnaya Aziya» kitabında: «Sın kipçakskogo hana Minnebay YAmat, imevşiy s tatarami svoi sçetı, ubil iz luka sına Çingishana Kyul'kana (pravda, izvestnıy naş pisatel' V. YAn otçego-to pripisal eto russkim vityazyam)»,– dep (100-b.), Qwlqannıñ Edil  bwlğarlarınıñ  Bilyar qalasın alardağı  soğısta qaza tapqanın aytadı).  Raşid ad-din Qwlqandı  «Şıñğız hannıñ  altınşı wlı edi»  deydi. Eger 1211 jılı qaza bolğan wlı Bidi eseptegende, şınımen de solay bolmaq.

Tağı bir eskerer derek, Raşid ad-din «Tauarihında» Börteniñ äkesi Day şeşenniñ köp uaqıt qızınıñ Temirşiñge üylenuine kelisim bermegendigi aytılğan. Bwl Temirşiñniñ kämeletke tolğan 16 jasınan keş üylengenin bildiredi. Qolımızdağı 1960 jılı KSRO Ğılım Akademiyasınıñ baspası şığarğan (Mäskeu – Leningrad) «Jami` at-Tauarihtıñ» İİ tomınıñ 8-betinde: «Ugedey-kaan – tretiy sın Çingiz-hana ot ego starşey suprugi Borte-fudjin, doçeri Day-noyona iz roda kungirat, kotoraya bıla mater'yu çetıreh starşih sınovey i pyati dostoynıh doçerey» dep jazılıp, al tüsindirmede «Jami` at-Tauarihtıñ» R, D, Vİ nwsqalarında «pyati starşih sınovey» dep jazılğanı aytıladı. Endeşe Börte qatın bes wl, bes qız tapqan bolmaq. Bes wlı: 1. Bi. 2. Joşı. 3. Şağatay. 4. Ügetay. 5. Tuli. Sonda Qwlan qatınnan tuğan Qwlqan şınımen de altınşı wl boladı.

Endi L.Gumilevtiñ «Şıñğız han 70 jastağı qart bolsa, älgidey jorıqtarğa şığa almas edi» degen  kümänine keleyik. Ömirin at üstinde ötkizgen kisige 72 jasta da  at minip jüru eş qiın emesin evropalıq zertteuşiler tüsinbes, al qazaq adamına bwl tañ emes. Han ordası jorıqta arba üstine de ornatılğan. Ämir-Temir Qıtay jorığına 71 jasında  attanıp, Otırar qalasında  1404 jılı suıq tiip qaytıs bolğanı  belgili.  Al Şıñğız han 1219  jılı Sartauılğa  jorıqqa attanğanda  65 jasta bolğan. (Raşid ad-din: «God barsa, naçinayuşegosya mesyacem zul-kade 614 g.h (fevral' 1218 g.n.e.),Çingiz-hanu v etot posledniy god bılo şest'desyat çetıre goda ot rodu» deydi (İ t.2 k.184-b.).

Qorıta aytsaq – Şıñğız hannıñ tuğan jılı,1221 jılı jazılğan «Men-da bey-lu» men 1310 jılı jazılğan «Jami` at-Tauarih» körsetkendey, 1155 jıl bolsa kerek.    

 

Qağan öliminiñ jwmbağı.

Şıñğız hannıñ tuğan jılı turalı är türli mezgilder aytılsa, al qaytıs boluı 1227 jıldıñ tamız ayınıñ soñı ekendigi barlıq şejire, tarihtarda jazılğan. Sondıqtan bwl eş dau tuğızbaydı. Daulı mäsele – Şıñğız han öliminiñ sebebi turalı derekterdiñ är aluandığı bolıp keledi. 1240 jılı jazılğan delinetin «MQŞ»-nıñ 265- böliminde: «Qağan it jılı (1226 j.) küzde Tañğıt elimen soğısuğa attanadı.  Jol-jönekey Arbwqada qwlan aulağan kezde, Teñbil şwbar jalt bergende, Şıñğıs qağan attan jığılıp, denesi qattı auırsınğandıqtan, Sorqa degen jerge qonadı. Tañerteñinde Esüy hanım: «Wldar, noyandar, aqıldasıñdar! Qağannıñ denesi tünde qızıp şıqtı»,– deydi. «Soğısqa barmayıq. Qağan jazılğan soñ qayta keleyik» degen  keñeske Şıñğız han könbey, jorıqtı jalğastıradı. Soğısta jeñilgen Tañğwt bileuşisin öltirtip, 1227 jılı tamız ayınıñ soñında  qaytıs boladı.

Şıñğız hannıñ attan qwlauı jayında özge derekterde aytılmağan. Ötemis qajınıñ «Şıñğız-nama»şığarmasında Joşı hanzada Wlıtauda añ aulağan kezinde attan qwlap moynı üzilip qaza tapqanı jazılğan (1-tarau). Tarihta Joşı öz äkesinen jartı jıl bwrın qaza bolğanı aytıladı. Osı oqiğa turalı qazaqta «Aqsaq qwlan – Joşı han» degen añız da, küy de bar.

Joşı däl sol qısta añ aulauda qaza tapqanın bile twra, Şıñğız hannıñ da añğa şığuı, jäne ekeuiniñ de ömir boyı  at üstinde jürip, bir mezgilde –1227 jıldıñ qısında attan qwlauı mümkin be?!

1223 jılı Şıñğız hanğa kelgen äulie Çan-Çun, oğan jasınıñ wlğayuuına baylanıstı añğa şığudı qoyğan jön degen keñes bergen. Şıñğız han onıñ keñesin eskeretinin aytıptı.

Raşid ad-din «Tauarihında» (1310 j.) Şıñğız han añğa şığıp, attan qwlap jaraqattanğan degen söz joq: «V naçale vesnı goda nokay, kotorıy yavlyaetsya godom sobaki, sootvetstvuyuşego 623 g.h. (1226 . n.e.), on pribıl v mestnost' Wnqwn-Talan-qwdwq i tam neojidanno gluboko zadumalsya o samom sebe, ibo u nego bıl nekiy son, kotorıy ukazıval na blizost' smertnogo çasa» delinip, Şıñğız han eki wlın – Ügetay men Tulidi  jeke şaqırıp: «O, deti, ostayuşiesya posle menya, znayte, çto priblizilos' vremya moego puteşestviya v zagrobnıy mir i konçinı!… YA ne hoçu, çtobı moya konçina sluçilas' doma, i ya uhoju za imenem i slavoy» dep, ösietin aytıp bolğan soñ özi äsker bastap, talay satqındıq jasağan Tañğwt eliniñ bileuşisin täubasına keltiruge attanğanı aytıladı. Tañğwt bileuşisi bağınatının bildirip elşi jiberip, bir ay mwrsat swraydı. «Çingiz-han sçital neizbejnoy svoyu konçinu ot etoy bolezni. On zaveşal svoim emiram: «Vı ne ob'yavlyayte o moey smerti i otnyud' ne rıdayte i ne plaçte, çtobı vrag ne provedal o ney. Kogda je gosudar' i jiteli Tanguta v naznaçennoe vremya vıydut iz goroda, vı ih vseh srazu uniçtojte!» dep jazılğan  (İ t.2 k. 230-233-b.).

Qıtaydıñ «Gan mu» tarihında (Biçurin aud.): «V tom je mesyace gosudar' carstva Sya pokorilsya. Osen'yu, v sed'moy mesyac, v den' Jin'-vu, on (Şıñğız han) poçuvstvoval sebya nezdorovım; v den' Sı-çeu (v vos'moy den' posle bolezni) predstavilsya pri Saligole v Haratuskom putevom dvorce… Tangutskiy gosudar' Li-syan', istoşivşis' v silah, pokorilsya i uvezen v Mongoliyu plennikom» delinedi (1227 jıl tarauı).

Al «Türk şejiresi» atalğan eñbegin jazuda 18 türli şejire, tarihtardı paydalanğanın aytqan Äbilğazı bahadwrdıñ bayandauınşa Tañğwt elşisi bağınatındarın habarlap ketisimen Han qattı auırıp, tösek tartıp, jatıp qaladı. «Şıñğıs han Qıtay jorığında jürgende, bir tüs körip, odan özi jaman şoşınıp edi. Öziniñ juırda öletinin oylap jür edi, ayaq astınan auru jabıstı. Öziniñ naşarlağanın sezgen Şıñğız han balaların şaqırttı… «Öz äskerimen Şidwrqı kelgenşe meniñ ölgenimdi eşkimge aytpañdar, onı äskerimen öltiriñder, sodan keyin ğana meniñ ölgenimdi habarlarsıñdar» dedi. Osı kezde onıñ janı täninen wşıp ketti. Birneşe uaqıt ötkende äskerimen Şidwrqu keldi, hanzadalar onı  wstap alıp öltirdi» delingen (91-92-b.).

Sonımen, Şıñğız han öliminiñ sebebi turalı:

1. Raşid ad-din men Äbilğazı boyınşa – Ol tüsinde ajalı jaqın qalğanın körip, Tañğwt hanınan kek alıp ülgeru üşin jorıqqa şığadı. Biraq ajalı kelip, kek aludı balalarına ösiet etedi;

2. «Gan mu» boyınşa – Tañğwt hanın jeñip, twtqındap, Moñğoliyağa jiberedi de, özi kenetten auırıp, 8 künnen soñ qaytıs boladı;

3. MQŞ-da – 1226-1227 jılına qarağan qısta añda jürgende attan qwlap, jartı jıldan astam uaqıt auırıp, biraq Tañğwt hanın jeñip, öltirtkennen soñ qaytıs boladı; (Eger MQŞ 1240 jılı jazılğan bolsa, odan keyin jazılğan (?) «Jami`at-Tauarih» pen «Gan mu» osı şığarmanı nelikten  paydalanbağan?).

4. 75 payızı «MQŞ» -dan köşirilgen delingenmen, Lubsan Danzan jazğan «Altın tobşıda» Şıñğız han qazası basqaşa bayandalğan. Mwnda ol attan qwlamaydı, jorıq üstinde auırmaydı. Tek  Tañğwt hanın öltirip, onıñ äyelin oljalap bolğan soñ ğana «ıstığı qattı köterilip, altın janı şığar sätte» ösietin ayta bastaydı. Özge şığarmalardan erekşeligi – «Altın tobşıda» Tañğwt hanı Şıñğız hanğa: «Kürbelşin Goa (swlu) qatınımnıñ qara twyağınan bastap, tügel denesin tintip şıq» degen sözderdi aytıp, ölip ketedi. Ejen Boğda (Şıñğız han) Kürbelşin Goa qatındı aladı. Kürbelşin Goa qatınnıñ swlu jüzine Ejennen bastap, Wlı wlıs tügeldey tañ-tamaşa qaladı. Kürbelşin qatın: «Mına öñim seniñ şerikteriñniñ tozañına kirlep qaldı. Bwdan bwrın mwnan da swlu edim. Endi suğa jusam, qayta körikti bolamın!»,– deydi. Ejen Boğda: «Suğa barıp juınıp kel!»,– dep jiberedi. Ol qatın sudıñ jağalauında jürgen kök torğaydı wstap alıp, qwyrığına jazu jazıp: «Men osı suğa tüsip ölemin. Denemdi tömennen izdemeñder. Joğarığa qaray izdeñder!» dep äkesine jiberedi. Äkesi qızınıñ aytqan sözi boyınşa özenniñ basınan izdep tauıp alıp, jerlegende biteu twlıppen topıraq tögip kömedi. Sol süyegin kömgen zäulim üyindini «Temir oloqu» dep aytadı. Sol özendi Qatın özeni desedi» dep, äyeldiñ Şıñğız handı aldap, suğa ketip ölgeni  bayandaladı. (125-a).

Bwl oqiğanı qalmaq tarihşısı Hara Davan öz kitabında (bastapqıda «attan qwlağan» degen pikir ayta twra) bılayşa bayandaydı: «Po rasprostranennoy mongol'skoy legende, kotoruyu prişlos' slışat' i avtoru, Çingis-han budto umer ot ranı, priçinennoy tangutskoy hanşey, krasavicey Kyurbelşin-hatun, kotoraya provela edinstvennuyu braçnuyu noç' s Çingis-hanom, vzyavşim ee v jenı po pravu zavoevatelya posle vzyatiya stolicı tangutskogo carstva. Pokinuvşiy svoyu stolicu i garem tangutskiy car', Şidurho-kagan, otliçivşiysya hitrost'yu i kovarstvom, budto ugovoril svoyu suprugu, ostavşuyusya tam, priçinit' smertel'nuyu ranu zubami Çingis-hanu vo vremya braçnoy noçi, i ego kovarstvo bılo stol' veliko, çto poslal sovet Çingis-hanu, çtobı ee predvaritel'no obıskali «do nogtey» vo izbejanie pokuşeniya na jizn' hana. Posle ukusa Kyurbeldjin-hatun brosilas' budto v reku Huan-he, na beregu kotoroy stoyal svoey stavkoy Çingis-han»  («Çingis-han kak polkovodec i ego nasledie», 167-b.).

Bir tañqalarlığı,  osı atalğan tarihi eñbekterdiñ barlığınan da erte, «Mäñgi elge» Hİİİ ğasırda kelip qaytqan evropalıqtar jazğan şığarmalarda Şıñğız hannıñ ya attan qwlap jaraqattanğanı, ya tisten jaraqattanğanı turalı eşteme  kezdespeydi. 1253 jılı «Mäñgiel» memleketiniñ astanası Qaraqorımda bolğan Franciya koroliniñ elşisi P.Karpini kitabında Şıñğız han ölimi turalı: «Soverşiv svoi rasporyajeniya i postanovleniya on bıl ubit udarom groma»,– dep jazıptı («Istoriya mongalov», 5-tarau, 1- tarauşa). Al Mäñgiel astanası Pekinge köşken soñ, 1275 jılı kelip, 15 jıl osı elde twrğan  veneciyalıq  Marko Polo Şıñğız han qazası turalı «Älemniñ äraluandığı turalı kitap»  degen şığarmasınıñ LXVIII tarauında: «Poşel na krepost' Kangi, i popala emu tut strela v kolenku: ot toy ranı on i umer. Jalko eto, bıl on çelovek udaloy i umnıy» dep jazğan. Olardıñ bwl «derekteri»  özge eş şejirelerde kezdespeydi.

Soñğı eki ğasır köleminde Evropa elderi zertteuşileri Şıñğız han ölimi turalı jazğanda negizinen «MQŞ»-dağı «attan qwlağan» degen jäne «Jami`at-Tauarihtağı»: «Tañğwt hanın öltiruge ülgirmey, özi öldi» degen pikirlerdi paydalanıp jür. Biraq, eger 1227 jılı qısta qwlan aulağan kezde attan jığılıp, denesi qattı auırıp, Esüy hanım: «Qağannıñ denesi tünde qızıp şıqtı»  dese, Şıñğız han sonday auruımen tamızdıñ ayağına deyin şıdap, soğısqan ba?

Tañğwt jerine kelgen soñ Şıñğız han  tört  qalasın alıp, memleket astanasınıñ twsınan ötip ketedi. «Jami`at-Tauarih»: «On proşel mimo etogo goroda i, zahvativ drugie goroda i oblasti, poşel v storonu Hitaya» delingen. Sodan soñ ğana balalarına öziniñ tüs körgenin aytıp, köktemde Tañğwtqa qayta attanadı (251-b.). Attan osı jolı qwladı deuge – mäñgieldikter dästüri boyınşa añğa tek qısta şığadı. Wldarına ösietin aytqannan soñ, olarğa: «Endi wlıstarıñdı basqaruğa barıñdar» dep, özi Tañğwtqa attanadı. Eger ol attan qwlap auırıp jürgen bolsa, küşin bölşektemey, birden Tañğwttıñ astanasın aluğa asığar edi ğoy!? Sonday-aq, osı soğıs kezinde ol Baqırşı men Mwqılaydı Qıtay elin bileuge attandıradı («MQŞ», 267-bölim.).  Osıdan keyin Tañğwt hanı berilmek bolıp elşi jiberip, sıylıqtar dayındau üşin bir ay merzim swraydı. («MQŞ»-da qate jazılğan. Mwqılay (Mwqalı) 1223 jılı säuirde qaytıs bolğandıqtan, 1226-1227 jılğı tañğwtpen soğısqa qatısuı mümkin emes.).

«Jami`at-Tauarihta» Şıñğız han nauqası turalı osı elşi kelip ketkennen soñ ğana aytıluına qarağanda, Tañğwt bileuşisi elşimen qosa äyelin de Şıñğız hanğa qastandıq jasauğa jwmsağan siyaqtı. «Altın tobşıda» Tañğwt bileuşisiniñ jadışı ekendigi aytıladı. Endeşe ol äyeline tapsırmanı orındap, suğa ketip öludi gipnoz arqılı jasauı mümkin. Ärine, Tañğwt hanı eseptegendey, Şıñğız han tisten alğan jaraqattan segizinşi küni qaytıs bolğan («Gan-mu»). Biraq Şıñğız han öz ölimin jasıruğa bwyırğandıqtan, Tañğwt hanı öz äyeli tapsırmanı orındamadı, Şıñğız hanğa qastandıq jasamağan, onı aman-sau dep oylap, uädesi boyınşa bir aydan keyin beriluge kelgen.

Gürbeljin turalı «Altın tobşıda»: «Jamwqa Ejenge: «Meniñ Möñgele äyelime qarağanda qıtaydıñ Uanginan zäñgisine qarastı Nomtay şeşenniñ qızı, tañğwttıñ Şetirqwl qağanınıñ Gürbeljin swlu degen hanımınıñ säulesimen tünde şıraq jağu kerek bolmaydı dep estidim. Sonı alsañız etti», dep jasırın söz tastaydı» delingen (255-b.).

Al Raşid ad-din «Tauarihında»: «U Djakambu bıla eşe odna doç', kotoruyu on vıdal za gosudarya tangutov. Ona bıla çrezvıçayno krasiva i çista licom. Kogda Çingiz-han zahvatil stranu Tangut i ubil ih gosudarya, on çrezvıçayno staratel'no razıskival etu jenşinu, no ne naşel», –degen (İ t.2 k.109-b.). Bwl sözden Gürbelşin swludıñ «qıtaydıñ Uanginan zäñgisine  qarastı Nomtay şeşenniñ qızı» emes, Kereyit hanı Toğrıldıñ (Van han) bir kezderi Tañğwtta twrğan inisi Kereytaydıñ kenje qızı ekeni anıqtaladı. (Kereytaydı bala kezinde tañğwttar twtqındap äketip, onı aqıldılığı üşin Djaqambu (tibet tilinde dja– ölke, kambu– wlı ämirşi) degen laqab at bergen). Jaqambudıñ ülken qızı Äbke-begimdi  Şıñğız han alıp, biraq tüs körgendikten bir äskerbasına sıyğa tartqan. Sondıqtan Tañğwt bileuşisiniñ osı äyeli – Şıñğız hanğa  baldız. Ekinşiden, Tañğwt bileuşisiniñ Şıñğız han äli qaytıs bolmay twrğan kezde öltirilgeni (?) jäne onıñ äyeline Şıñğız hannıñ qızığıp, izdegeni belgili boladı. Ärine, eldiñ bäri tanitın  han äyeli joğalıp ketui mümkin emes. Bwl jerde tarihşı: «Şıñğız han ol äyeldi taba almadı» dep, sıpayılıqqa barıp otırğan siyaqtı.

Raşid ad-din «Tauarihınıñ»  İ t.1 k. 131-betinde:  «Poslednyuyu doç'  Djakambu otdal v jenı sınu gosudarya ongutov. Rasskazıvayut, çto, kogda Çingiz-han zahvatil ongutov  i oni pokorilis', on hotel zahvatit' etu doç' Djakambu i zavladet' eyu; no skol'ko ee ne iskal, ne naşel» deytin jeri de bar. Bwl jerde qatelikpen «Tañğwt» sözi ornına  Oñğıt delingen. Oñğıt  (Uaq) hanı Şıñğız hanğa öz erkimen bağınıp, onıñ äskerin qorğannıñ Ötkeginen de ötkizgeni belgili. Bayandaudağı ayırmaşılıq – osı wjımdıq eñbekti  qwrastıruşılardıñ qatesi bolar.

Hara-Davan  «Şıñğız han aytıptı» dep: «Naslajdenie i udovol'stvie dlya muja sostoit v tom, çtobı podavit' vozmutivşegosya  i pobedit' vraga, zastavit' ego zamujnih jenşin oblivat'sya slezami, sest' na ego horoşego hoda s gladkimi krupami merinov, prevratit' jivotı ego prekrasnolikih suprug v noçnoe plat'e dlya sna i podstilku» degen ( «Jami` at-Tauarihta» da bar, İ t.2k. 265-b.) mısal keltiredi. Hara-Davan kitabına jazğan pikirinde L.Gumilev osı turalı: «Pripisıvaemıe Çingis-hanu slova i povedençeski, i psihologiçeski gorazdo bolee sootvetstvuyut liçnosti ego zaklyatogo vraga – horezmşaha Muhammeda» deydi. Iya, Şıñğız hanğa qatıstı köptegen tarihi eñbektermen tanısqanda bayqalatınday, onıñ minezi jayında L.Gumilevtiñ qorıtındısı dwrıs. Mısalı, Şıñğız han attı qamşımen wrmay, sipau arqılı jürgizip  üyretken eken. Ol Baqırşı noyanğa Jeke böri degen atın berip twrıp: «Eger qattı şapsın deseñ, onıñ jalınan  qamşımen tek sipa, biraq wrma!»,– dep eskertken  («Jami`at-Tauarih», İ t. 2 k. 115-b.).

Şıñğız hannıñ öte qarapayım ömir sürgeni, boq düniege qızıqpağanı barlıq şejire, tarihtarda jazılğan. Soğan qaramastan, bwl künderi är elden şıqqan bireuler «zertteymiz» degen sıltaumen Şıñğız hannıñ jerlengen ornın izdep äure. Onımen birge mol qımbattı bwyımdar kömilipti degen daqpırtqa jeligip Şıñğız hannıñ körin qazbaqşı. Wlı qağannıñ körin qopartuğa jol berilmeuge tiis.

Äytse de, qarsılasın tolıq jeñgenin barşa jwrt moyındau  üşin jeñilgen jaudıñ basşısınıñ äyelin alu – sol zamandağı bileuşilerdiñ qalıptasqan dästüri (etiket) bolğan sıñaylı. Sonday-aq, bwl – äyeldi jesir qaldırmaytın türk halqına tän salt desek, hannıñ äyelin han almay, qara alsa, oğan üyrenşikti jağdayın jasay ala ma?! «Hannıñ basın – han alar» degendey, eger han jesirin qaraşı alsa – bwl barlıq elderdiñ bileuşileriniñ bedeline nwqsan bolar edi. Osı sebepten Şıñğız han naymannıñ Tayan hanı ölgende, jesiri Gürbesu attı hanımın özi alğanı belgili.

Al Şıñğız han Kereytay-Jaqambudıñ qızı Kürbeljiñ baldızın taptı ma, taba almadı ma degen swraqqa jauaptı «Altın tobşı» kitabınıñ 263-betindegi, Şıñğız han qaytıs bolğan soñ onı eline alıp bara jatqan arbanıñ doñğalağı balşıqqa kirip, ilgeri jüre almağanda  Kögedey batırdıñ aytqan:

Qatın Kerbeljiñdi swlu dep,

Böten Tañğwt wlısın zor dep,

Köne Moñğolıñdı osılay qidıñ ba sen, Ejenim!»,–

degen joqtau-öleñinen bayqauğa boladı.

 

 

 

 

 

                          

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Segizinşi tarau

 

«Köne moñğol tili» bolğan ba?

 

Kim türk ?

İlgeridegi taraularda jwrttıñ segiz ğasır boyına «moñğol» dep kelgeni etnos atauı emes, Hİİİ ğasır basında Şıñğız han basşılığımen qayta qwrılğan Aziya şığısındağı Türk qağanatınıñ «Mäñgi el» atauı degen pikir ayttıq. Raşid ad-dinniñ «Jami`at-Tauarih» jäne «Oğız-nama» şığarmaları aytuınşa, bwl memleketti qwruşılar erte zamandarda Oğız hannıñ wstanğan dinin moyındamay Türkstannan şığısqa quılıp «moğal» atanğan türkter eken. «Jami` at-Tauarih» osı memlekettegi Qiyat, Jalayır, Kerey, Nayman, Merkit, Tatar, t.b. taypalardıñ tili de, salt-dästürleri de birdey ekendigin, tek şetteu qonıstanğan Oyrattardıñ ğana tili olardan birşama özgeşeleu ekeni turalı: «Nesmotrya na to çto ih yazık mongol'skiy («şığıs-türk dialekti» dep tüsiniñiz.–H.Q-A), on vse je imeet nebol'şuyu raznicu ot yazıka drugih mongol'skih plemen, naprimer takuyu: noj drugie nazıvayut kituga, a oni govoryat mudaga.Podobnıh etim slovam suşestvuet mnojestvo drugih»,– deydi (İt.1k.118-b.). (Qazir ğoy, özge taypalardı emes, negizinen osı «tili moñğol taypalarına wqsamaytın» delingen oyrattardı «moñğol» dep jürgenimiz!).

Jeke şejireşiniñ sub'ektivti pikirindey nemese şetel tarihşıları äldeqanday sayasi müdde üşin jazğan şığarmalarday emes, Şıñğız hannıñ kenje wlı Tulidiñ wrpağı, Iran-Siriya ölkeleriniñ elhanı Ğazannıñ bwyrığımen (jäne onıñ öziniñ aralasuımen)  jazılğan 4 tomdıq «Jami` at-Tauarih» attı wjımdıq eñbekte bastan-ayaq: «Qazirde «moñğol» atalatın taypalardıñ barlığı türkter» degen söz jii aytılıp otıradı.  İ-tomnıñ 1- kitabında Nwh payğambardıñ nemeresi Türktiñ ömirge kelui men Oğız türkteriniñ tarihın bayan etkennen soñ Raşid ad-din şığıs türkterin üş topqa bölip ataydı:

1) «O tyurkskih plemenah, kotorıh v nastoyaşee vremya nazıvayut mongolami» (Qazirgi kezde «moñğol» dep ataytın türk taypaları turalı») degen bölimde: «Jalayır, Sünet,Tatar, Merkit, Kürleuit, Tarğwt, Oyrat, Barğwt-Qorı-Tulas, Tumat, Bwlağşın men Keremüşin, Wraswt-Teleñgüt-Küştemi, Orman Wrañğattarı (Wrañqayları), Qwrqan, Saqayıt» dep, barlığı 19 taypanı atap şıqqan. Q.Jalayır «Jılnamalar jinağında» bwl tizimge «Tamğalıq» degen taypanı qosadı;

2) «O tyurkskih plemenah, iz kotorıh kajdoe v otdel'nosti imelo svoego gosudarya i vojdya» böliminde Kereyit, Nayman, Oñğıt (Uaq), Tañğwt, Wyğır, Bekrin, Qırğız, Qarlıq, Qıpşaq  taypaların ataydı;

3) «O tyurkskih plemenah, prozvanie kotorıh bılo mongolı» («Laqabı moñğol bolğan türk taypaları turalı») atalatın böliminiñ birinşi tarauında Qiyat pen Nüküzden örbip, Ergene qonnan şıqqan: Wranqat (Wrañqay), Qoñırat, Wrauıt, Qoşın, Swldws, Eldürkin, Bayauıt, Qıñğıt taypaların atap (Q.Jalayır «Jılnamalarında» bwlarğa: Nüküz, Ikiras, Olqwnwt, Qwralas, Eljigin, Qoñlıut, Ordauıt, Qoñqotan, Arlat, Kelkünüt, Nwñjın taypaların qosqan), al ekinşi tarauda Alan swludıñ «nwrdan tapqan» üş wlınan tarağan wrpaqtı «O teh tyurkskih plemenah, kotorıh nazıvayut nirun» («moñğol» demegen!) dep atap Qatağan, Tayşuıt, Barlas, Mañğıt, t.b., barlığı 19 taypanı körsetken. Q.Jalayır bwlarğa Qiyat, Jürkin, Şanşuıt taypaların qosadı.

Hİİİ ğasırdıñ basındağı «Mäñgiel» memleketiniñ irgesin qalağan  halıqtıñ tarihın şın bilgisi kelgen janğa «Jami` at-Tauarihtağı» osı  üş top tizimdegi taypalardıñ barlığı  türk taypaları ekendigi aydan-anıq tüsindirilip, tek üşinşi toptıñ qosalqı  «moñğol» laqabı bolğanı aytılğan. Osı, Ergene qonnan şıqqan Qiyat pen Nüküzden örbigen wrpaqqa qatıstı  «Jami`at-Tauarih»: «Bwlar kezinde türktiñ köp taypasınıñ biri edi» dep jii qaytalap otıradı. Al eger bwl şındıq emes, «moñğol» degen bölek halıq bolıp, qazirgi tarihşılar aytqanday «türkter tek onıñ otarı» bolsa, Şıñğız han twqımı Ğazan han:  «Meniñ asıl tekti moñğol halqımdı qalayşa öz otarımdağı bwratana  türkten şığarıp jazdıñ?!» dep şamdanıp, älgi tarihtı jazğan Raşid ad-din bastağan şejireşilerdi qırıp salmas pa edi!? Kerisinşe, «Jami`at-Tauarihtıñ» jazıluı barısında Wlı wlıstağı Qwbılay ordasınan kelgen Bolat ministrdiñ jäne Ğazan hannıñ özi de halqınıñ şejiresin jaqsı biletindigimen ülken kömek körsetkenin, Ğazannıñ mwrageri Oljaytu hannıñ da 1310 jılı jazılıp bitken osı şığarmanı joğarı bağalağanın Raşid ad-din aytıp ötken.

Alayda «Jami`at-Tauarih» Mäskeude 1952 j. orıs tilinde şığarıluına oray alğısöz retindegi kirispe maqalasında I.P.Petruşevskiy: «u naşego avtora «tyurki» – termin ne stol'ko etniçeskiy, skol'ko social'no-bıtovoy», – dep, jwrttı şatastırar pikir aytqan. Şın mäninde, «Jami` at-Tauarihta» «türkter» dep köşpeli taypalar ğana emes horezmdik, t.b. otırıqşı türkter de atalğan. «Aziya köşpendileri» qatarına arab bädäuileri de, Auğanstandağı puştundar, t.b.taypalar da, soltüstiktegi bwğı bağatın halıqtar da kiredi. Alayda Raşid ad-din olardı «türk» dep atamağan. Ol tek küni-büginge şeyin türk halıqtarı mekendep otırğan geografiyalıq aymaqtarda twratın halıqtardı ğana «türkter» degenin oqimız.

«Jami`at-Tauarihtıñ» alğaşqı betinde-aq: «Narodı, kotorıh s drevneyşih vremen i do naşih dney nazıvali  i nazıvayut tyurkami, obitali v stepnıh prostranstvah, v gorah i lesah oblastey Deşt-i Kipçaka, rusov, çerkesov, başkirov, Talasa i Sayrama, Ibira i Sibira, Bulgara i reki Angarı, v predelah oblastey Turkestana i Uygurstana; po rekam i goram v oblastyah naroda nayman, kak, naprimer, Kok-Irdış, Irdış, Karakorum, gorı Altaya, reki Orhon, v oblastyah kirgizov i kem-kemşiutov, v mestnostyah s mnogoçislennımi letovkami i zimovkami, izvestnıh pod imenem Mogulistana i prinadlejaşih narodu kerait, kak to: Onon, Keluren, Talan-Baljius, Burkan-Kaldun, Kokana-nur, Karkab, Kuyin, Ergene-kun, Kalayır, Selenga, Bargudjin-Tokum, Qalaljin-Elet i Utkuk, koi smejnı s Kitayskoy stenoy. Vse narodnosti po nastoyaşee vremya sidyat i sideli na vseh etih mestah po iskoni obuslovlennomu (drevnim obıçaem) postanovleniyu» delingen. Mwnda «pod imenem Mogulistana» dep jer atauın aytqanımen onday ru-taypa  atalmaydı, tek «bwl jerler (Ergene qonmen qosa) kereyit halqına tiesili edi»,– delingen (İt.1k.73-74-b). «Jami` at-Tauarih» türkter mekeni retinde atap ötken ölkelerde basqa eşbir etnosqa «orın da   qalmağanın» köremiz. Tipti «Jami` at-Tauarihtan» üş ğasırday bwrın jazılğan (1074j.) M.Qaşqaridiñ «Diuan Luğat at-Türk» kitabında da birde-bir ret «moñğol» sözi kezdespeydi. Osı eñbekte  Ötuken, Qaraqorım sözderi turalı «Tatar dalasındağı jer atauları»,– delingen.

Al Hiua bileuşisi Äbilğazı bahadwr 1663 jılı jazğan eñbegin «Türk şejiresi» dep atap, bastan-ayaq Nayman, Kerey, Jalayır, Qoñırat, Qırğız, t.b. şığıs-türk taypalarınıñ jäne Şıñğız hannıñ tarihın bayan etken.  «Türk wrpaqtarı» degen tım qısqa tarauda ğana Qañlı, Qıpşaq, Wyğır, Qarlıq, Qalaş ejelgi türk atın kötergen taypalar retinde atalğan (31-b.).

Köne şejireşiler eñbekterimen tanısa kele, barşa türk tekti taypalardı bılayşa jiktese boladı:

1. Atauların Oğız qağan berdi delinetin, Oğızben qatar ömir sürip, oğan järdemdesken  kisilerden tarağan (Äbilğazı batır atağan) bes türk taypası: Qañlı, Qıpşaq, Qarlıq, Wyğır, Qalaş, sonday-aq şejirelerde: «Oğız han jorıq jasap bağındırdı» delinuine qarağanda bwrınnan bar, Er Türk alğaş orda tikken Edil-Jayıq ölkesindegi Başqwrt, Bwlğar siyaqtı halıqtar;

2. Oğız hannıñ wstanğan dinin moyındamay, onıñ äkesiniñ bauırları bastap  Türkstannan şığısqa auıp «mäñgi, mäñgiel» atanğan, qıtaylar «syunnu, hunnu», evropalıqtar «gunn» atağan, VI ğasırdan Türk qağanattarın, Hİİİ ğasırda «Mäñgiel» qağanatın qwrğan, qazirde Qazaq, Qırğız, Noğay, sonday-aq  özgemen budandasa Tatar, Özbek etnostarın qwrıp otırğan  türkter;

3. Oğız hannıñ altı wlınan tarağan 24 taypalıq «oğız-türkteri – qazirgi Türkmenstan, Äzirbayjan, Türkiya memleketin qwruşılar jäne osı 24 taypadan tarap özge memleketterde twratın türk halıqtarı; (Derekter Oğızdan tarağan  24 taypa Hİ ğasırdan türkmen dep atalğanın aytadı).

«Jami`at-Tauarih» basqı betterinde «türkter» dep şığıstağı Jalayır, Kereyit, Nayman, Qiyat, t.b. taypalardı atap, al Şıñğız hannıñ 1219 jılı Ortalıq Türkstanğa (Horezmge) jorığınan soñ «türk» dep Qañlı, Qıpşaq, Türkmenderdi  atauğa köşkenin bayqaymız. Osı türktermen şatastırmau üşin «moñğol» janama atauın (nemese Mäñgiel elesimin) Qiyattardan özge de barşa  şığıs türkterine qoldanğan. Mine, osı jağday tarihtağı şatasudıñ birinşi sebebi bolğan siyaqtı. Eger latındardı rim wltı, rimder dep, memleket atauımen atağan bolsaq älemdik tarihta qanday qatelikke wrınğan bolar edik!? Mine, şığıs türkteriniñ memleketiniñ atauı «Mäñgiel» sözin «etnos atauı» (moñğol) dep qatelesu älem elderiniñ tarihına zor ıqpal etken Mäñgiel (Moñğol) imperiyasın qwrğan  wlttıñ kim ekenin segiz ğasır boyına anıqtauğa mümkindik bermestey şatasuğa wşıratıp keledi. Ärine, Hİİİ-HV ğasırlarda älemniñ jartısın alıp däurendep twrğan türkterdiñ zamanı öterin, şığıstağılardı memleket atauımen «Mäñgiel» dep özge türkterden  erekşeleu qwrmeti kersinşe, olardıñ tarihın şatastıruğa äkelerin   şejire avtorları oylamağan da şığar!

 

Şejireşiler nege «moñğol tili» degen?      

 

San ğasırlıq şatasuğa ekinşi sebep, birinşisine wqsas – şejireşiler Ortalıq Türkstandağı türkterden erekşeleu üşin şığıs türkteriniñ (mäñgieldikterdiñ)  dialektisin «moñğol tili» dep atağan. Sondıqtan «Jami`at-Tauarihtıñ» barlıq  tomdarınan: «Bwl söz moñğol tilinde olay, türk tilinde bılay» degen tüsindirmeler köremiz. Al «moñğol tili boldı!» degennen soñ, jwrt «moñğol etnosı da bolğan» dep qalayşa oylamasın?!   

Osı eñbekte «şığıstağı türk taypalarınıñ tili de, salt-dästürleri de birdey, tek şetteu qonıstanğan Oyrattardıñ ğana tili basqalarınan özgeşeleu» delingenin köre twra, köp zertteuşiler, şejirelerdegi «moñğol tili» degendi Şıñğız han şıqqan türktiñ Qiyat taypasına telip keledi. Biraq «Ergene qonda 450 jıl bolıp şıqqan Qiyattardıñ özindik tili ya  dialekti boldı» dep eş şejirede aytılmağan.  Al eger Qiyat taypasınıñ öz tili, Kereylerdiñ öz tili, Nayman, Jalayır, Tatar, t.b. taypalardıñ ärqaysınıñ öz tili bolsa (ärine, onday bolmağan) olardı şejirede «tyurkskie plemena» dep atamas edi ğoy!

Tipti olar oylağanday – Qiyat taypasınıñ öz «moñğol» tili boldı delik. Biraq 1206 jılı «Mäñgiel» birlestigine bastarı qosılğan barşa şığıs türk taypalarına Qiyat tilin ortaq memlekettik til retinde bir ğasırdan az mezgilde («Jami` at-Tauarih» jazıluı bastalğan 1300 jılğa deyin) jappay endirip, «moñğol tildi» etu mümkin be? Qaydam. Resey-KSRO otarşıldarı sanı qanşama ese basım bola twra mwnday şaruanı (qaramağındağı türk tildi etnostarı orıstandırudı) jazu-sızuı, qolındağı netürli aqparattıq qwraldarı arqılı 2-3 ğasır köleminde de tolıq orınday almadı emes pe!? Älde Şıñğız hannıñ Qiyat taypası sol ölkedegi türk taypalarınan  sanı  bälen ese köp boldı ma? Biraq, şejirelerde bir ğana Kereyit (nemese Nayman) handığınıñ-aq  Qiyattardan sanı köp artıq bolğanı aytılğan.

Ärine, «Jami`at-Tauarih» tizimderindegi Ergene qonnan şıqqandardıñ (Qiyattan örbigen) tizimi olardıñ Wlı qağanğa jaqın tuıstığı eskerilgendikten täptiştele berilgen. Bolmasa, ekinşi jäne üşinşi tizimde körsetilgen türk taypalarınıñ ärqaysısı da köptegen ru, atalardan twradı. Mısalı, tizimde körsetilmegenimen, bayandau barısında Jalayır taypasınıñ on ruı ataladı. Kerey, Merkit, Tatar taypalarınıñ da birtalay ruları atalğan. Sondıqtan, Qiyat taypasınıñ tili özgeşe bolğan künde de,  osınşama taypalardı kitap, mektep joq zamanda, az uaqıt işinde öz tilinde söyletip jiberui mümkin emes şarua.

Ärine, Aziya men Evropa qwrlığınıñ tört tarabınan mıñdağan şaqırım jerdi iemdenip, ondağan memleketke bölinip jatqan türk halıqtarınıñ tilderinde twrmıs erekşeligine oray, körşilerinen, bögde eldiñ dinin qabıldaudan engen sözder ıqpalımen dialektik ayırmaşılıq boları belgili. Mısalı Şıñğız han ömirge kelmesten bir ğasır bwrın (1074 j.) jazılğan M.Qaşqaridiñ «Diuan Lwğat at-Türk» jinağında türk taypalarınıñ tilderindegi birneşe dialektiniñ özara ayırmaşılıqtarı arnayı körsetilgen. Qazir de türk halıqtarı ondağan dialektide söyleydi. Ökinerlik närse – «Sözdikti»  Arab elindegi halifağa arnap jazğan M.Qaşqari, şığıstağı mwsılman emes türkterdiñ sözderin osı eñbegine engizbegen. Bwl – şığıs türkteriniñ jazbaşa şığarmaları M.Qaşqari qolına tüspegendikten ya «arabtarğa körşi türkterdiñ dialektisin üyenu qolaylı» degen esepten bolar. Al osı eñbeginde M.Qaşqari şığıstağı Qiyat, Jalayır, Tatar, Kerey, Nayman, t.b. taypalardıñ da tili turalı söz etkende, onı «moñğol tili» demey, türk tiliniñ bir dialekti retinde atap, tarihımızda qazirgidey  şatasu  bolmas pa  edi…

Dialekt – bir tildiñ işindegi bolatın özgeşelik. Al Şıñğız han basşılığımen memleket qwruşı taypalardı şejireşiler: «barşası türkter» dey twra, olardıñ tilin «moñğol tili» deui, qazirde «moñğol» degen halıqtıñ barın biletin jwrt üşin asa tüsiniksiz mäsele bolıp otır. «Özderi türk taypaları bola twra, tilderi nelikten böten – moñğol halqınıñ tili bolğan?», «Älde Petruşevskiy aytqanday «türk» dep «Jami` at-Tauarih» avtorları köşpelilerdiñ barşasın atay salğan ba?» degen swraq tuadı. Söytip şet jwrttıñ ğalımdarı «Jami` at-Tauarihta» «türk taypaları» delingen Jalayır, Kereyit, Nayman, Qoñırat, t.b. taypalarınıñ barlığın «moñğol taypaları» dep esepteude. Bwl pikirdiñ qate, atalğan taypalar bwrın da, qazir de türk  ekendigine osı taypalardıñ bügingi wrpaqtarı bizder ğana (qazaq, tatar, özbek, noğay halıqtarı) kämil  senimdimiz. Biraq şetel  zertteuşileri Şıñğız han memleketin qwrğan türk taypaların (Qiyat, Jalayır, Kerey, Nayman,t.b.) qazaq, özbek halqınan izdeudi oylar türi körinbeydi. Tek qazirde Moñğoliya atalatın elge ğana şapqılap şatasuda.

Ras. Keyingi jıldarı birqatar tarihşılar men filologtar Moñğoliya atalatın eldegi qazirgi halıqtıñ, olardıñ tiliniñ «twñğws-manjwrlıq» ekenin ayta bastadı. Alayda sol ölkede Şıñğız han zamanında ömir sürgen halıqtıñ tilin (olardıñ barşasın «Jami`at-Tauarih» «türk taypaları» dese de) «köne moñğol tili» dep atau jalğasıp otır. Eger ol kezderi «moñğol» degen atau tek türktiñ Qiyat taypasınıñ «laqabı» ğana bop, al onday etnos bolmasa, «köne moñğol tili» qalayşa bolmaq? Bwl mäseleni sozbwydağa sala bermey, anıqtauğa tiispiz. Bolmasa, tarihi sanamız bwlıñğır küyinde qala bermek.

 

Dwrıs jäne bwrıs derekközder.

 

Qazirgi Qıtay memleketindegi Huanhe özeni mañı men qazirgi Moñğoliya memleketiniñ jerinde jaña jılsanauğa deyingi 210 jıldarı Hunnu imperiyasın qwrğan halıqtıñ türk tildi bolğandığı bügingi tañda däleldengen mäsele. Al sol ölkede jaña jıl sanaudıñ Vİ-İH ğasırlarında birneşe ret Türk qağanattarın qwrğan halıqtıñ qanday tilde söylegenin qağanat attarı-aq mälimdep twr.  Solay bola twra, däl osı, 2 mıñ jıl boyına halqı türk tilinde söylegen territoriyada Hİİİ ğasırdıñ basında Şıñğız han basşılığımen qwrılğan Mäñgiel memleketiniñ halqın  älem ğalımdarı «köne moñğol tilinde söylegen» degen pikir aytıp otır. Bwl mäseleniñ aqiaqatına jetu üşin osı memleket tarihına qatıstı şığarmalardağı «moñğol sözi» delingenniñ ( al qazirgi zertteuşiler «köne moñğol tili» dep jürgenniñ) ne til ekenin anıqtau qajet. Ärine, bwl üşin zertteuge alınatın derekközdik şığarmanıñ özin tañday bilu qajet. Zertteu nısanına tek Şıñğız han kezeñindegi halıqtıñ tildik qorı jazılğanı körsetilgen eñbekterdi  alsaq qana Mäñgiel memleketin qwrğan halıqtıñ  etnosı anıqtalmaq.

Şıñğız han men onıñ teginiñ tarihı turalı derekköz jayına kelgende tarihşılar ädette, birinşi kezekte, özge derekterden erte (1240 j.) jazılğan dep sanap «Moñğoldıñ qwpiya şejiresi» atalatın şığarmağa jüginedi. Alayda qıtay ieroglifterimen jazılğan bwl şığarmanıñ köneligi men şınayılığı jayında kümän aytuşı ğalımdar da  barşılıq. Mısalı, «Jami` at-Tauarihta» jazılğan Keltegey-qada Mısalı, «Jami` at-Tauarihta» jazılğan Keltegey-qada tau jotası men osı attas özendi audarmaşılar «qazirgi Halqa özeni» dep tüsindiredi  (İ t.,2 k. 126, 147-b.). Al keybir zertteuşiler osı Qalqa (Halka)  atauın özenge HV ğasırda bükilmoñğol hanı Batmunhtıñ bergenin aytadı. Bwdan – osı  özendi eski atauımen atağan «Jami`at-Tauarihtan»  (1310 j.), özendi jaña atauımen atağan «MQŞ» keyin jazılğan degen qorıtındı jasauğa boladı. Al «Jami`at-Tauarih»:    «moñğol sözi» degen türk sözderimen salıstırğanda «MQŞ» tiliniñ türktigi äldeqayda az.

Keybir zertteuşiler osı şığarma 1263 jılı, tipti 1389 jılı jazılğan degen pikirde. Şınımen de, mısalı, «MQŞ» 266-böliminde Şıñğız hannıñ 1226 jılı küzde Tañğwt eline attanıp, birneşe jeñisten soñ Boğwrşı men Mwqalı degen qolbasşılarına sıy tartu körsetkeni aytıladı. Eger «MQŞ» 1240 jılı jazılğan bolsa, onıñ avtorı Mwqalı govannıñ 1223 jılı  qaytıs bop ketkenin on jeti-aq jıl ötkende qalayşa wmıtıp qalmaq?

Sonday-aq, «Jami` at-Tauarih»: «moñğol sözi» degen türk sözderiniñ «MQŞ»-da türktigi tım azayğanı bayqaladı. Bwl – «MQŞ» 1240 jılı emes, 1310 jılı jazılğan «Jami`at-Tauarihtan»  köp keyin, mäñgieldikterdiñ «köne moñğol tiline»  soltüstikten twñğws-manjwr tili, oñtüstiginen tibet tili moldau engen kezde jazılğanın däleldese kerek.

Zertteuşiler jii jüginetin qıtaydıñ «YUan'-şi»-i («Mäñgiel äuletiniñ tarihı»)  bilikten Şıñğız han äuleti 1368 jılı quılğan soñ 331 künniñ işinde asığıs jazılğanın eskerip, bwl derek közine de toqtalmadıq.  Osınday sebepterden, biz mätininiñ işinde «moñğol sözi» delingen twstar jii kezdesetin jäne onı «keyingi moñğol tiline» asa ikemdep, tüzetpegen dep, Wlağu han wrpaqtarı tapsırısımen Tebriz qalasında bas uäzir Raşid ad-dinniñ basşılığımen 1310 jılı jazılıp bitken «Jami` at-Tauarih» atalatın wjımdıq eñbektiñ üş tomındağı (tört kitap) sözderdi zerttep, anıqtaudı jön sanadıq.

Şının aytsaq, bir qarağannan-aq osınau «moñğol sözi» delingenderdiñ barlığı derlik qazirgi qazaq tilindegi sözder ekenin bayqau qiın emesti. Keybir sözder tatar, wyğır özbek, t.b. türk tili dialektilirine tän. Ras, arab ärpimen jäne parsı tilinde jazılğan osı eñbek türk sözderin berude öz mümkindigine oray birşama «saqaulatqan». Onıñ üstine «Jami` at-Tauarihtı» 1952 jılı orıs tilinde şığaruşılar da «tüsiniktemelerde» köptegen sözderdi qazirgi moñğol tiline wqsatpaq bolıp  e, k, s,  äripteriniñ ornına  e, h, c, ç äripterin jönsiz qoldana bergen.  Bwl «tüsindirmelerdiñ» köpşiligin orıs tiline audaruşılar qazirgi moñğol tiline «säykestendirip» baqqanı sonşama, şejireniñ Kereyit, Nayman, Jalayır, t.b., türktigi eş dau tudırmaytın taypalarğa qatıstı twstarındağı sözderdi de oqıp, tüsinu «moñğol sözi» delingenderdi tüsinudegi qiındıqtan eş kem soqpaydı.

Eger «Jami` at-Tauarihtağı»  «moñğol sözi» delingenderdi «Bwlar türk sözderi, öytkeni qazaq, tatar, özbek, noğay, t.b. türk halıqtarınıñ  tilderinde bar sözder!» dep turasınan aytsaq, «Ärine, osı halıqtardı moñğoldar jaulap otar etip, öz tilderin üyretken ğoy», deytinder de tabıladı. Sondıqtan «Jami` at-Tauarihtağı» «moñğol sözi» delingenderdiñ türk tili ekendigin Hİİİ ğasırğa (Şıñğız hannıñ tuuına) deyingi türk tiliniñ jazba eskertkişteri arqılı däleldeuge tura keledi. Bwl üşin negizinen VI-VIİİ ğasırlardağı Türk qağanattarı kezindegi Költegin, Tonwqwq, t.b. «mäñgi tastardağı» jazulardı,  Hİ ğasırda Şığıs Türkstan men Jetisuda jazılğan Mahmwt Qaşqaridiñ «Diuan Lwğat at-Türk» (1074 j.), Jüsip Balasağwnnıñ «Qwtadğu bilik» (1069-1070 jj.) şığarmalarındağı, basqa da Hİİİ ğasırdan erte jazılğan köne türk sözderi bar qwjattardı salıstıruğa aldıq. Qajet söz bwl eskertkişterde kezdespegen jağdayda Şıñğız han äskeri at twyağın tigizbegen, «tilin bwzbağan» Türkiya men Äzirbayjan oğız-türkteriniñ sözdiginen qaradıq. Türk tili sözdikterinen körinbegen sözderdiñ törkinin anıqtau üşin «Sravnitel'nıy slovar' tunguso-man'çjurskih yazıkov» (SST-MYA), O.Sühbaatardıñ «Moñğol tilindegi ögey sözder» (MTKS) eñbegin, t.b. Altay tildik tobına jatatın halıqtardıñ sözdikterin aqtardıq.

Sözderdi anıqtauda birinşi kezekte «Jami`at-Tauarih» avtorları «moñğol sözi» degen mısaldı jäne kitap betin körsettik; Odan keyin «moñğol sözi» delingenniñ türk sözi ekenin däleldeytin Hİİİ ğasırğa deyingi jazba derekterdi (qajetine qaray, keybir  qosımşa da derekterdi); älgi sözdiñ qazirgi qazaqşadağı ülgisin; qalmaq (oyrat) tilindegi jäne qazirgi moñğol tilindegi qoldanıluın;  Altay tildik tobınan kezdeskenderin; türk tilinen alıs: qıtay, parsı,  ündi, t.b. tilderden engen sözderdi  körsettik.

«Jami` at-Tauarihtı»  orıs tiline audaruşılar tüsiniktemede: «Bwl bälen degen «türk sözi», – dey twrsa da, ol sözderdi de köne türk derekterimen salıstıra ketu artıq bolmas dedik.

Qolımızdağı «Jami` at-Tauarih» orıs tilinde bolğandıqtan, anıqtauğa alınğan sözderdiñ türk tilimen qanşalıqtı säykestigin salıstıruda anıqtamanı qazaqşa beru – bir sözdiñ eki ret jazıluı bolıp şığatındıqtan, negizinen orıs tilindegi sözdikterdi paydalandıq.

 

 

 Raşid ad-dinniñ 1310 jılı jazılğan «Jami`at-Tauarih» jinağında «moñğol sözi» delingen sözderge  anıqtama

       

                                    «Jami` at-Tauarih», İ- tom, 1- kitap.

 

Mwnda türk halıqtarı mekendeytin jerler turalı bayandaladı jäne tört bölim mınaday ataularmen berilgen: İ-bölim «Oğız han men onıñ wrpağınan taraytın 24 taypa turalı»; İİ-bölim «Qazirgi kezde «moñğol» atalatın türk taypaları turalı»; İİİ-bölim  «Öziniñ han, kösemderi bolğan türk taypaları turalı»; İV bölim  «Laqabı «moñğol» türk  taypaları  turalı».

 

63 bet.  «Kul'tivirovaniem yusuna i yasaka». Audarmaşılar tüsiniktemesinde: «Yusun» – obıçay, «yasak» (iz mongol'skogo djasağ – «zakon») – postanovleniya Çingiz-hana, prepodannıe im svoim preemnikam kak rukovodyaşie pravila v upravlenii gosudarstvom».

DTS 275: JOSUN  pravilo, obıçay: biliglig kerak bilsa sozka josun   (posol) doljen bıt' obrazovannım, çtobı znat' pravila reçi (JB 95₁₆).

QQaz. JOSIN  (jol-josın)   pravilo, obıçay.

QMoñğ. Pravila –  şugam, suram; Obıçay –  zanşil, zurşil.

DTS 645: JASA   stroit', delat', ustraivat': od tanri jasar kisi oüli qop olgali  torumis  vremya ustraivaet bog, vse sını çeloveçeskie rojdenı, çtobı umeret' (KT_{b 42});MQ № 5038: Yaşa – jit'; DTS 645: JASAYU  jizn': ozunuz jasinizni korup bu kunta inaru taqi on jas tirig jasaüunuz kozunur  – sudya po vaşey jizni, s segodnyaşnego dnya i dalee vidno eşe desyat' let vaşey jizni (Huen₅₁). (VII vek.) .

QQaz. JASA  1. delay, tvori; 2. zdravstvuy, jivi; 3. JASAQ drujina, otryad, formirovanie.

QMoñğ. ZASAG  vlast', pravitel'stvo.

MTKS: ZASAG türk. jasa. (Şıñğız han jasağan zañdar jinağınıñ atauı türk tilinde ekenin köremiz!).

74.  «V oblasti kirgizov i kem-kemdjiutov». Tüsin: «nazvanie kem-kemdjiut proishodit ot rek Kema i Kemdjika, malogo Kema».

DTS 297:  KEM   nazvanie reki (MÇ ₁₉);  KEMA   lodka, sudno: kema` sinsa suvda tirig kim qalur  esli lodka v vode slomaetsya, kto ostanetsya jivım? (JB 248₁₃). 

QQaz. KEME  sudno, korabl'; KEMŞİK   malıy Kem (-şik – umen'ş. suffiks).

83.  «V eto vremya Oguz s nukerami (drujinnikami)…». Tüsin: «nükarän (vo mnojestvennom çisle) bıtovavşee v obihode sredneaziatskih hanstv i v razgovornom tadjikskom i uzbekskom yazıkah, voshodit k mongol'skomu  nokur».

DTS 361: NUKAR  soratnik, boevoy drug; nuker: nukurlarnuñ el kunnuñ qamaüi muni kordilar  nukerı i ves' narod vse eto uvideli (LOK 31_9);  (Dwrıs dıbıstaluı: «Nükärlarnıñ el künniñ qamağı mwnı kördilär». Komp'yuterde joq latın äripteri ornına key kezderi  kirill äripterin (ñ, ä, y, ) qoldandıq)

QQaz.  NÖKER   svita, drujina;

QMong.  1. NÖHÖR  (har hün) – muj; 2. tovariş, drug.

G.A.Voskanyannıñ «Russko-persidskiy slovar'» jinağında: nowkar –  sluga (lakey) delinipti. Osığan qarağanda  bwl parsı tiline engen türk sözi).

93. «Sotnya (djaun ili djağun), «tısyaçi (minğan) i t'mı, inaçe na «desyatki tısyaç» (tümen).  (Sm. B.YA.Vladimircov. Obşestvennıy stroy mongolov, str.104).

93. «Djağun – sotnik (imeyuşiy sotnyu podçinennıh), ot kitayskogo sl. «Çjao-du» – sotnik!.

MTKS: qıtay sözi: Cjao du;

QQaz.  JÜZ  sto, (jüzbası – sotnik).

QMong. SOTNIK    zuutın darga; SOTNYA  1. zuun; 2. zuun caas; STO   zuu.

93. «Tısyaçi» (Minğan).

MQ № 6321: MİÑ  tısyaça; DTS: Minlig tumanlig  tısyaçnıy, desyatitısyaçnıy: (TT İİ A₅₇).

QQaz. MIÑ   tısyaça; (mıñbası – tısyaçnik).

QMoñğ: TISYAÇA   myanga (n); (Tısyaçnik – myangata).

93. «Tümen» – desyat' tısyaç.

DTS 597: TUMAN   desyat' tısyaç: jaris` jazida on tuman su` terilti   v YArışskoy ravnine sobralos' desyat' tümen voysk (Ton₃₆

QQaz. TÜMEN   desyat' tısyaç.

QMoñğ. TÜM  desyat' tısyaç.

4). Evenk tilinde de: tuman tume, tumu  10 mıñ sanın bildiredi.

95. Tüsin: «Sugurçi» ot tyurkskogo glagola swğwrmaq – vıtaskivat' meç iz nojen, orujenosec. (Audarmaşı bwl sözdi «türk sözi» dese de mısal keltirelik:

DTS 513: SU  tyanut', protyagivat': ol mana jun sudi  on protyagival mne şerst' (MK III 248);  SUBI udlinyat'sya, vıtyagivat'sya (MQ İİİ 257); SUBIT  ot udlinyat', vıtyagivat': ol neñni subitti  on udlinil, vıtyanuv  veş' (MQ İİ 298).

QQaz. SUIR   vıtyagivay;  SUIRUŞI  vıtaskivayuşiy; SUIRMAQ  hoçet vıtyanut';

QMoñğ. VITASKIVAT'  1. avah, avaaçih; 2. çirjgargah, tataj gargah; 3. suylah (?).

96. Tüsin: «V tekste  yarğwçiyan – «sud'i», ot mong. djarğu- «sud» (jargu).

DTS 641: JARLIÜ    ukaz  (LOK21₉);  JARLIY — povelenie, predpisanie, prikaz:  iyimiz  jarliüi  povelenie naşego hozyaina  (MQ İ 87);  ZARLIÜ (jarlığ)   prikaz, predpisanie; ukaz: oguz qagan beklarka el kunlarka  jarlig berdi   Oguz-kagan dal ukaz bekam i narodu (LOK 11₆).

QQaz. JARĞI  ustav; JARLIQ (yarlık)  ukaz.

HVIII ğasırdağı Qazaq handığınıñ  zañdar erejesi «Jeti jarğı» atalğan.  Jarğışı –  Jarğını orındatuşı.

QMoñğ. ZARLIG (ayldal, tuşaal) – povelenie; (Sud'ya – şüügç; Ustav  – dürem).

96. Tüsin: «V rkp. kidjamişi, kakovo ya sblijayu s drevnetyurkskim  Kiçe, kiça – starat'sya, bıt' prilejnım v rabote» – i perevoju ego kak «raçitel'nost'».  Prof.Berezin sçital eto slovo ot tyurkskogo glagola kiçmak (prohodit'), ot nego je staraya forma kiçatmak, i perevel kak «perenoska, perevozka, transportirovanie».

Orısşağa audaruşılar bwl sözdi «türkşe» dey twra, mağınasın eki türli aytqan.

QQaz. 1. KÖŞU   koçevat';  KÖŞPEKŞİ   hoçet transportirovat', perekoçevat';  2. KEŞU (bastan keşu)    perejit', provesti çerez sebya.

QMoñğ. Perevoz – zöölt, teever, teeverleh; Koçevat' –  nüüh, nüüj suuh, nüüdelleh.            

96. «Instituta susunçiev (t.e. çinovnikov, vedavşih otpuskom racionov). V tekste susunçiyan,nesomnenno, to je, çto i şuşunçi v yarlıke Timur-Kutluka» deydi. Al «Altın Orda qwjattarınıñ bäri qıpşaq-türk  tilinde bolğanı belgili.

DTS 515:  SUV   voda, vlaga, jidkost'; tort burnacta tolu suv   v çetıreh polnıh vodoy posudah (Suv 484₉ ); SUY   Etil murannun suüi   vodı  reki Etil (LOK 19₄);  DTS 512:  SUB   1. voda: subi selena ermis – vodoy u nih bıla Selenga (MÇ₂); 2. reka: ani subuü baralim  otpravimsya po reke Anı (Ton₂₇);  MQ № 995: Sugilmiş sub.

QQaz. SU   voda; SUSIN   napitok; SUSINŞI   vedayuşiy napitkami.

QMoñğ. Us – voda.

DTS 27:  USAÜ   jajda: usaüi janca icgul artuq icsar bolmas   pey po mere jajdı, lişnee pit' nel'zya (Rach İ₁₇₁);  US`- (uş, uş) —  slova, kotorımi pobujdayut vola pit' vodu (MQ İ 136); DTS 27: US   imet' jajdu; er usdi   mujçina imel jajdu ( hotel pit') (MK  İ 166; İ 165).

QQaz. SUSAU   jajda; İŞ   pey.

99. «Zasvidetel'stvovali emu svoe poçtenie». Tüsin: «V tekste – uldjamişiot tyurkskogo glag. Uldjamaq – okazat' poçtenie starşemu». (Audarmaşı «türk sözi» degenimen sözdikterden äzirşe közge tüspedi).

99. «Odnu  çast' ego desyatitısyaçnogo otryada peredal pod komandu Kubatay-Buralgi». Tüsin: «V tekste – tusamişi;  po Berezinu proish. ot glag. tuzmak – privodit' v poryadok, obrazovat'. No est' drugoy glag.tusamak — «nacelivat'sya, pricelivat'sya, nastorajivat'sya», ot kotorogo proişedşee priçastie, tusamiş. ( Qay tilde ekendigi aytılmağan. Türk tili bolu kerek. Biraq peredal pod komandu degen sözge mağınası kelmeydi. Berezin audarması dwrıs siyaqtı. ).

DTS:  TÜZ (tuz)   privodit' v poryadok; navodit' poryadok, ustraivat', ulajivat': bek elin tuzdi pravite' navel poryadok v svoey strane (MK İİ 9); TÜZÜLMÄK vıravnivanie; soglasovannost'; garmoniya  (Suv 137₁₂).

QQaz. 1. TÜZ  (tüzu,  tüzbek, ( tüzmäk)   obrazovat'; 2. TÜZEMEK  ispravlyat'. 

QMoñğ.  TÜZH (boloh, büteeh, biy bolgo, bayguulah) – obrazovat'.

101. «Baurçi-stol'niçiy». Tüsin: «Povidimomu, v znaçenii pridvornogo çina – otvedıvavşego, probovavşego pişu v hanskoy kuhne, prejde çem podat' ee hanu, ili v znaçenii podnositelya pişi hanu, hanskogo stol'nika. Po slovam B.Pankratova, v starıh mongol'skih tekstah termin baurçi oznaçal povara».

Bwl sözdi köp zerteuşiler «bauır pisiruşi»  (aspaz ya asaba) dep tüsindirip jür. Alayda bwl «baqırşı» sözi.

MTKS:  BUURÇ türk. baursi; MQ № 1896:  BAQIR  med';  TurRS 91: baqur  med'; bakraci  mednıy kovşik.

QQaz. BAQIR   posuda, çerpak sdelannoe iz medi.  BAQIRŞI  (köne)  – «vladeyuşiy mednımi posudami»; BAQIR   mednaya moneta.

QMoñğ. Çerpak –  1. şanaga; 2.utguur;  Med' – zes; Medyak – zes möngö.

SST-MYA: «BAĞIRÇI  çerpak (na evenkskom yaz., vzaimst. ot yakutskogo. «bağurçi»; (bağarçah  na yakut.  «ploskaya glinyanaya çaşka»).

101.  «Djasaul ili yasaul – ispolnitel' veleniy Çingizovoy yası (yasaka)».

MQ  № 5037:  YASAQ   dozor;  DTS-245: JASA   stroit', delat', ustraivat'; öd tanri jasar kisi ogli qop olgali torumis`  vremya ustraivaet (raspredelyaet bog, vse sını çeloveçeskie rojdenı, çtobı umeret'  (KT 6₃₀).

QQaz. 1. JASAUIL   ispolnitel' hanskogo velenie (russ. esaul),  (S.Seyfullinniñ poeması  «Jasauıl qırğını»); 2. JASAQ   drujina, otryad.

QMoñğ. ZASUUL   sekundant pri sportivnoy bor'be.

104. «Pobratimstva i svoystva». (Qate: «pobratimstva i svatovstva»  bolsa kerek).

Tüsin: «V tekste – anda-qwda. «U mongolov «dva lica, obıçno prinadlejaşie k raznım rodam, hotya i blizkim, zaklyuçayut mejdu soboy soyuz drujbı i nepremenno obmenivayutsya podarkami, posle etogo oni stanovyatsya anda «nazvannımi brat'yami» – takov drevniy mongol'skiy obıçay» (B.Vladimircov. «Obşestvennıy stroy mongolov», str.60.). Vtoroe slovo – proizvodnoe ot mongol'skogo huda (tat.– quda) – «svat».

MQ № 4635: QWDAĞU   svekrovka;  DTS : KUDAÜU ( kudagu)   zyat': iki qabine irdi kudagu  dvoe bıli testi,  dvoe zyat'ya (JB 13₃);  DTS: KUDAN   1.gost': Kudan ur tursar jaramaz   esli gost' ostaetsya jit' dolgo – nepriliçno (KR 39₃);  2.Svadebnıy pir (MK İ 404 );  3. Braçnaya noç' (JB 88 ₂₈); (MQ İ 42);

– DTS 46: AND  klyatva, prisyaga; DTS 46: ANTLIÜ  s klyatvoy, klyatvennıy, vernıy, predannıy (E 11 ₈, 39 ₂); ANDIQ   klyast'sya (MK I 42).

QQaz. QWDA-ANDALI  svatovstva i pobratimstva.  (qwda – svat; qwdaği – svaha, qwdaşa  – sestra snohi);  QTTS 531:  ANDA  drug, pobratim; Anda bolu – pobratat'sya; Ant – klyatva. Anttas– svyazannıe klyatvoy; («Anda-anttas» sözinen türktiñ tağı bir sözi «adaş» – dos payda bolğan: DTS 9: ADAS`  drug, priyatel', tovariş (MQ 42<sub>12</sub>);   adas` edgu bolsa bu boldi qadas`  drug, kogda on horoş, stanovitsya rodnım (JB 183₁₂).

QMoñğ. HUD (zuuç) – svat; HUDGAY (zuuç ehner)  –  svaha; AND  pobratim;  AND BOLOH  (ah düü boloh) – pobratat'sya; ANDGAY (tangarag) – klyatva.

V.V.Mavrodi «Proishojdenie russkogo naroda» kitabında  Avarlardıñ odaqtası bolğan ant halqı turalı: «Sami sebya antami slavyane Vostoçnoy Evropı ne nazıvali. Termin ant v slavyanskih yazıkah vremen slavyanskih pis'mennıh istoçnikov otsutstvuet. V tyurkskih yazıkah ant oznaçalo soyuznik, «prinesşiy klyatvu vernosti». Ne stalo avarov, ne stalo i ih «soyuznıh» slavyan, nosivşih eto tyurkskoe nazvanie…Bıt' mojet, v takoe polojenie popala kakaya-to çast' slavyan eşe ran'şe, vo vremena gunnskogo naşestviya. Termin ant primerno v etom znaçenii vstreçaetsya v tyurkskih, mongol'skih, altayskih yazıkah, a gunnı govorili na kakom-to drevnem tyurkskom yazıke»  (L. 1978. 46 b). «Avar» – Uarğwndar (varhonit). Osı sözden rimdikterdiñ «varvar» (jabayılar, örkenieti joq halıq) sözi payda bolğan.

104. «Çujerodcı u nih imenovalis' djadami».

DTS 247: JAT  çujoy, postoronniy:  Jat kisilar  (jat kisiler)   postoronnie lyudi (TT Vİİ 30 _10;

QQaz. JAT  çujoy.

QMoñğ. HAR' –  çujoy, çujdıy, inozemnıy;

Şıñğız han tarihında bwl söz  ru atauına qatıstı Jadaran (Jadjaran, Jadjirat) türinde de kezdesedi:   Jad+aran– jat kisi,

MQ №18: AR  (er)   mujçina, çelovek. ARAN   mnoj.çislo; MQ № 3314: «aran qamwğ artadı».

QQaz.  ER  (erkek)   mujçina.  (Özge türk tekti  halıqtarda «ar, ir» türinde de aytıladı). 

QMoñğ. ER (er hün, ergetey)  – mujçina.

DTS qwrastıruşıları: «Jaran»  –  parsı  sözi» dep: JARAN  druz'ya:   tort esi toquz qatuni otuz uc` min jarani   u nego çetıre spodvijnika, devyat' jen i tridcat' tri tısyaçi druzey  (Qas₅₂). Alayda bwl söz türk tilindegi  «jaramdı, jaraytın, jarasu, t.b. sözden şıqqanğa wqsaytının osı sözdiktegi mına mısaldardan da köruge boladı: DTS: JARA  1.neca-ma opraq keyuk ersa jaümarqa jarar   kakoy bı vethoy ni bıla nakidka, dlya dojdya ona goditsya (MQ İİİ 38); JARAN — tapunsa telim terk jaranmas kisi   esli çelovek budet çrezmerno uslujlivım, skoro perestanet nravitsya (JB 342₈);  JARAS   ladit': olar ikki jarasdi   oni ladili drug s drugom (MQ İİİ 71). Al kisimen jarasu men dostasudıñ  mağınaları asa jaqın.

104.  «Törküd – rodstvennik po jene»; (Qate:  törkin – äyeldiñ öziniñ tuıstarı. Küyeuine «qayın», «qayın jwrt» boladı);

DTS 581: TORKUN (törkün); rod, plemya; dom krovnıh rodstvennikov: qiz torkunga keldi    doç' pribıla v dom svoih roditeley (MQ İ 441).

QQaz. TÖRKİN   roditeli, rodnya  zamujney jenşinı.

QMoñğ.  TÖRHÖM   roditeli, rodnya  zamujney jenşinı.

104. «Hambakay»   ( «Ambakay» deu dwrıs emes).

DTS 414: QAMAÜ   ves', celıy, vse v sovokupnosti: qamaüi bes otuz suladimiz   vsego mı hodili v pohod dvadcat' pyat' raza (KT₁₈); DTS  416: QAMU   ves',  vse (YUg A₄₅₇).

MQ  №5391: BAQ    pravit', pravitel';

QQaz. QAMTI (qamtu, hamması)  vcelom, ohvatit' vseh; BAQ  pasti; (Baqılau – kontrolirovat');  Qam+baq – qamtıp baq,  barşasın baq, baqıla, basqar.

QMoñğ. HAMAG   1. vse, vse, 2. samıy.

105.  «Altan han».  Tüsin: «Altın-zoloto»;

Osı söz türk halıqtarınıñ barlığında da bola twra, audarmaşı  «moñğol sözi» depti!

DTS  40: ALTUN   zoloto; altun kumus kergaksiz kelyrti    oni dostavili izlişnee zolota i serebra (KT ₅₂);  son altun   slitok zolota (MK İİİ 138);  ALTUNC`I    zolotıh del master (TT VIII B₄₇).

107. «V tekste Idje. Içke, Eçige –otec».

Zertteuşiler Şıñğız hannıñ äkesiniñ  «Esuke»  degen esiminiñ mağınası jöninde är türli pikirler aytıp keledi. Meniñşe, Şıñğız hannıñ äkesin qwrmetteuden esimine «tabu» salınğandıqtan,  şejireşiler  onıñ atın atamay  Esuge  – «äke» degen sözdi qoldanğan. Eger «Esuke, Esuke» sözi kisi esimi bolsa, onda  şejirelerde  basqa da Esuke attas kisiler kezdesken bolar edi.

Odemiş Zeynel «Tyurko-mongol'skie elementı v tureckom i tyurkskih yazıkah YUjnoy Sibiri» dissertaciyasında: «Terminı rodstva i svoystva s kornem «eti / ati»- predstavlenı kak v mongol'skih, tak i v tyurkskih yazıkah.

V mongol'skih yazıkah termin s kornem v myagkoy oglasovke «eti»- vıstupaet so znaçeniem «otec»:

Pis'm.mong. ecige [< *etike], sovr. mong. eceg, bur. esege.

Soçetaniya etogo termina s sootvetstvuyuşimi opredeleniyami obrazuyut ryad novıh terminov rodstva i svoystva, otnosyaşihsya k licam mujskogo pola:

P.-mong. ebuge ecige, sovr. mong. ovog eceg, (otec otca, bukv, «starıy ded»);

P.-mong. qoyitu ecige, sovr. mong. hoyt eceg — «otçim» (bukv, «sleduyuşiy otec»);

P.-mong. qadam ccige, sovr. mong. hadam eceg, bur. hadam esege, «svekor», (otec muja), «test'» (otec jenı, bukv, «otec po braku, po svoystvu»).

P.-mong. ecige eke, sovr. mong. eceg eh, bur. ehe esege «roditeli» (bukv, «otec+mat'- mat'+otec») deydi ( Ulan-Ude. 2004.).  (Orıstıñ «otçe (otçe naşe), keyinnen «otec» – äke delingen sözi de osı  şığıs türk sözinin şıqqanı bayqaladı. Tatar tilinde «äke» – äti).Konec formı

DTS 162:  EC`U ( eçü apa)    predki;  Kisi oülinta uza ec`ym apam bumin qaüan istami qaüan olurmia  nad sınami çeloveçeskimi vosseli moi predki Bumın-kagan i Istemi-kagan (KT b₁); Ecymiz apamiz  tutmis`jer sub idisiz bolmasin    predkam  prinadlejavşaya  zemlya i voda, pust'ne ostanetsya bez hozyaina (KT b₁₉); T.Äbenaywlı «eçümiz-apamız» sözderin «äke-kökemiz, ata-babamız» dep audarğan.

107. «O, sayn-eke, minu!» – «O, moya dobraya matuşka!»

DTS 341: MENİÑ   moy, ( rod. ot  men -  ya);  ol meniñ oülum   on moy sın (MK № 37);  muni sen ajur sen meniñ tep meniñ   eto tı reşi skazav: «Moe, mol, moe» (JB 309₄).

QQaz. MEN   ya;  MENİÑ  moya.

QMoñğ. MINIY (min')  moy; BI  ya.  

Tübirleri är türli: «Bi» – buryat, evenk, manjwr tilderinde; «Miniy» – türk tilinde).

111. «Termin keşik ili  kezik (mong. Keşig ili kesig) znaçit «oçerednaya straja».

DTS 305:  1. KEZIK  oçered'; seniñ kezigiñ keldi   prişla tvoya oçered' (MK İ 391);

2. KEZIK   smelost', hrabrost': bu ista seña kezik kerak   v etom dele tebe nujna smelost' (MQ İ 391); 3. KEZ   hodit', brodit', stranstvovat': ol jerig kezdi   on oboşel zemlyu (MQ İİ 10);  KECAGI (keşägi)noçnoy, veçerniy; kecagi tusunka jorugi adin   dlya tvoego veçernego sna ob'yasnenie drugoe ( JB 171₁₀). _.

QQaz.  KEZEK   oçered'; KEZEKŞİ   oçerednoy dejurnıy; (keşki – veçerniy).

QMoñğ. Oçered' –  eelj, daraalal; Straja – manaa, haruul, sahnul.

117.   «Ywrtçi – ili sokraşenno ywrçi – po-tyurkski oznaçaet togo, kto ustraivaet ili stavit yurtu (kibitku) i imeet za neyu nadzor; (Tüsinikteme qate. Är köşpendi öz üyin özi tigedi. Bwl jerde «Jwrttıñ, auıldıñ basşısı» bolsa kerek).

DTS 282: JURT  1. dom, vladenie, strana. vedu`k bir jurt el kun erdi    bıla bol'şaya strana i bol'şoy narod  ( LOK 30 ₁);  2. ruinı, razvalinı (MK İİİ 7).

QQaz.  JWRT ( el-jwrt)   1.narod;  2.  mesto, gde ranee stoyal dom, pepelişe.

QMoñğ. YUrta – ger, esgiy ger;  Pepelişe – tüymriyn  curam; törsön nutag.

117.  «Vo vremena Hulagu-hana, Kara-yurtçi, otec Mazka-sokol'niç'ego (qwşçi), bıl starşim iz vseh yurtçi».

DTS : QUS   1. ptica; qus javuzi sagzigan   hudşaya iz ptic – soroka (MK İ 439); 2. sokol dlya ohotı (MK İİ 181);  DTS: QUSCI^`(qwsşı)    1.pticelov; 2. sokol'niçiy, sokol'nik; tösakci ja qusci  jema ascilar   postel'niçie, sokol'niçie i povara (JB 119 ₁₅) .

QQaz. QWSŞI   pticelov, sokol'niçiy; QWS   ptica.

QMoñğ. ŞONHRIN sokolinnıy; (Pticelov – şuvuu barigç; Ptica –  şuvuu).

118. «Şiqwrçi, şukurşi – zontonosec».  «Suqurşı» – sudan qoruşı, qalqalauşı älde «şi qwruşı» – şiden toqılğan künqağar, qolşatır (zont) wstap jüruşi»  sözinen de boluı mümkin.

DTS 515: SUV voda, vlaga, jidkost'; tort burnacta tolu suv   v çetıreh polnıh vodoy posudah (Suv 484₉ ); DTS 147: C`IY   çiy blestyaşiy, ispol'zuetsya kak stroitel'nıy material v vide cinovok, matov (MQ 499₂).

– DTS 458: QORI   oberegat', ohranyat': otiü qoridi   ohranyal pastbişe (MQ İİİ 263); QUR   ustraivat', soorujat': xan cuvac` qurdi   han soorudil şater (MQ İİ 7).

QQaz. SUV+ QORI – su qoruşı;  C`IY + QUR – şi qwruşı.

QMoñğ. ŞÜHER (halh) – zont.

124.   «Oni delayut osobıe doski, kotorıe nazıvayut çane, i na nih stanovyatsya; berut v ruki palku i, skol'zya po snejnomu pokrovu, upirayutsya toy palkoy v zemlyu…(Povidimomu, rodstvennoe etomu kazansko-tatarskoe çängkya ili çänggya v znaçenii kak lıj, tak i salazok)».

QQaz.  ŞANA   sani; ŞAÑĞI   lıji.

QMoñğ. CANA  lıji;  ÇARGA sani.

Äñgime türktiñ «Orman wrañqayı» taypası turalı bolıp otırğandıqtan, bwl türk sözi ekeni anıq. Osı sözden orıstıñ «sani» sözi şıqqan.

125. «Ohranyat' velikiy guruk Çingiz-hana». Tüsin: «Tyurkskoe ğurwq ili  qurwq, mongol'skoe horiğ ilihoriğul – «zapretnoe mesto»

DTS 458: QORI   oberegat', ohranyat': otiü qoridi   ohranyal pastbişe (MQ İİİ 263); QORIÜ  ugodiya feodala, zaprenıe dlya drugih, zakaznik, zaseka (MQ İ 375).

QQaz. QORIQ   zapovednik;  QORU  ohranyat'.

QMoñğ. HORIG  zapret, zapreşenie, veto;  Zapovednik  – darhan gazar.

127. «Zimnee stoybişe Utekin-muren». Ütakin – (kitayskoe U-de-czyan' – Udegen) – nazvanie gorı podle Karakoruma, vblizi r. Gun', ili Orhon».

DTS 393:ÖTUKAN  JER   Otyukenskaya zemlya. (MÇ ₁₉; Ton₁₇); MQ. № 758:  «Ötüken – «Tatar dalasındağı Wyğırğa jaqın mañdağı jerdiñ atauı»;  MK №926: UTKUNŞ «rasskaz»; «utunş utkundi» – on rasskazal istoriyu»; «Ötken – istoriya, bukv. «to, çto bılo, proşloe».

SCTMYA: yakut.: ÖTÖH   mesto, gde ranee stoyal dom, pepelişe.

Költegin «kişi jazuı»,  8-jol: «Ötüken  iış  olürsar  beñgü el twta olırtaçısıñ» – Tarihi mekeniñde wyısıp otırsañ mäñgi eldigiñdi saqtap otırarsıñ».

QQaz.  ÖTKEN   proşedşiy, minuvşiy;

QMoñğ:  ÖTLÖH  staret';  ÖVGÖN (nastay, högşin) – starıy.  

128.   «Alçi-tutgaul». (Proishodya, nesomnenno, ot tyurkskogo glagola tutğaul (twtqaul) v znaçenii:  «hvatat', zaderjivat'»..).

DTS 591:  TUT    1. derjat'; 2. Brat', hvatat', brat'sya: ol ani tutuüsaq erdi   on namerevalsya shvatit' ego (MK İİ 297); DTS 592: TUTÜAQ (twtğaq)    noçnoy konnıy dozor (MQ İ 467).

QQaz. TWT   hvatay, derji.

129. «Jena Markuz-Buyuruka, kotoruyu zvali Kutuktay-Herikçi, a Herikçi oznaçaet – blistatel'naya i volnuyuşaya,..ee lico blistalo i volnovalo svoey krasotoy». (Kerey taypasınıñ äyeli bolğandıqtan türk sözi ekeni anıq).

DTS  317:  KÖRK    krasota, oblik: kisi korki soz ol   krasota çeloveka – v slove  (JB 1921); KÖRKLUG   krasivıy oblik; juzi korklug erdi   ego lico bılo krasivım (JB 26₂₁).

QQaz. KÖRİKTİ   blistatel'nıy (aya), krasivıy (aya), simpatiçnıy (aya).

QMoñğ. HÖRÖG  portret.

135.    «Kopçur platili v mongol'skom gosudarstve…».

DTS 462: QUBC`IR  kubçir, vseobşiy nalog v pol'zu gosudarstva: uc` bakqir kumus qubc`irqa tutzun    pust' zasçitaet tri bakıra serebra v sçet kubçira (USp 53₁₁).

MTKS: GUVÇUR  türk. qudcir.

135. «Kopçur loşad'mi, ovcami, volami, voylokom, krutom (t.e. suhim oveç'im sırom) i proçim».

DTS 468,470: QURIT   ot quri, quru: suşit', osuşat': kun tonuü quritti   solnce osuşilo şubu (MK II 304); tukattim sozumni qurittim qalam  zakonçil reç' i vısuşil kalam (JB 189₁₆);  QURUT   kurut, vısuşennıy tvorog (MK I 357);   qimiz sut ja jon jaü  ja joürut qurut   kumıs, moloko, ili kusok jira, ili prostokvaşa i sır (JB 264₃).

QQaz.  QWRT  suhoy oveçiy sır. (Qurağan – vısohşiy).

QMoñğ.  Suhoy – huuray, hatsan; Sır – byaslag.

136. «ne podnes  emu podarki». V tekste tikşkmişi. Ot tyurkskogo glagola tikmak – stoyat', bıt' postavlen».

DTS 558: TİK   ustanavlivat', vtıkat', vodrujat': baslaju qirqiz qaüaniü  balbal tikdim vnaçale postavil balbal kırgızskomu kaganu (KT b₂₅);  TIKIL    Jiüas tikildi   derevo posajeno (MQ İİ 130).

QQaz. TİK  (tikpek)   stavit', ustanavlivat', vtıkat', vodrujat'.

QMoñğ.  Ustanavlivat' – tavih, bayguulah, togtooh, olj togtooh (?).

137. «Znaçenie slova kuşluk – sil'nıy» (Äñgime Nayman (türk) taypasınıñ  hanı turalı).

MQ № 5177: KÜŞ  sila;  DTS 323:  KUCLUG   sil'nıy, moguşestvennıy: kuclug bilaklig kisi   çelovek s sil'noy rukoy (MQ İ 509); MQ  № 5178:  Küşlük  sil'nıy.

QQaz.  KÜŞ    sila;  KÜŞTİ  sil'nıy;  (Küştilik – obladat' siloy).

QMoñğ. HUÇTEY (çadaltay,çiyreg) –  sil'nıy.

137. «Znaçenie je nazvaniya buyuruk est' «dayuşiy prikaz» (Äñgime türktiñ  Nayman taypasınıñ  hanı jöninde).

DTS 121: BUJRUQ  prikaznıy (titul i doljnost') (KTb₃); MQ.№2043: Bwyruq – prikaz.

QQaz.  BWYRIQ  prikaz; (Bwyıruşı – prikazıvayuşiy).

QMoñğ.  Prikaz – tuşaal.

137.  «delal iz nego dwğ.  Dwğ – napitok, poluçaemıy pri sbivanii slivoçnogo masla v burdyuke, kogda okislennoe moloko smeşivaetsya s vodoyu i pahtaetsya;.. Ego tyurkskoe nazvanie – ayran; (Äñgime Nayman taypasınıñ (türk) hanı turalı). Qate. Bwl jerde İ t. 2 kit. 42-betindegi «arkut» (irkit) sözi boluğa tiis edi).

DTS 30: AJRAN  napitok iz kislogo moloka (MQ 73₅ );  MQ №502: Ikduk – neçto s'estnoe napodobie sıra, prigotovlennogo iz kislogo moloka».

QQaz. İRKİT  napitok, pri sbivanii slivoçnogo masla v burdyuke, kogda okislennoe moloko smeşivaetsya s vodoyu i pahtaetsya; (İİ t.qarañız)..

138. «Djamuke-seçen iz plemeni djadjirat». (104-bettegi jat sözine anıqtamanı  qarañız.)

QQaz: Jat jwrt, jat jwrağat – çujoy narod.

138.  «Edi tukluk»  (Nayman qolbasşısınıñ esimi, laqabı).

DTS 259: JETI   jeeti bori ölturdum   ubil sem' volkov (E 11₁₀); DTS 259: JETTI  sem': jetti qat kök   nebo s sem'yu svodami (MQ İİİ 27).

DTS : TUÜ   znamya, bunçuk:  kun tuü bolüil   solnce stanet znamenem  (LOK 12₂);  TUÜLUÜ (tuğluğ) imeyuşiy znamya, bunçuk: toquz tuüluü xan    han, imeyuşiy devyat' znamen (MQ İİİ 127); uc` tuüluü turk bodun  treh znamennıy tyurkskiy narod (MÇ₈).

MTKS:  MOLCOG türk. Buncuk /bunjaq;

QQaz. JETİ   sem'; TU   znamya. (Jeti tulı – semiznamennıy).

QMoñğ. TUG   znamya;  (Sem' – doloo).

139. «Carya naymanov nazıvali Inanç-Bilge Buku-han. Znaçenie slova inanç – verit'; bilge – prozvişe, oznaçayuşee «velikiy»;

 DTS: INAN   verit', doveryat': men anar inandim   ya veril emu (MQ İ 206); INANC` — 1. vera, doverie; 2. «doverennıy» çin, doljnost': inanc` bek   doverennıy bek (MQ İ 133);

QQaz. ILAN   ver'; (Ilanu – verit').

QMoñğ. Verit' – itgeh.

MTKS:  ININÇ türk. inanc`; INAL  türk sözi – inal; INALÇI türk. – inalc`i.

139.  « Bilge – velikiy».  Qate.  Dwrısı: «mudrıy, znayuşiy»

DTS 99: BILGA   mudrıy: edgu bilga kisig …joritmas ermis` horoşih i mudrıh lyudey… ne mogli privleç' (KTm₆).

QQaz. BİL   znay; BİLİM  znanie; (Bilgiş – znayuşiy, mudrıy).

QMoñğ. Znayuşiy – meddeg, erdemtey; Mudrıy – mergen, cecen.

MTKS:  BILIG türk; BILÜÜ türk.

140. «postroili stenu, kotoruyu po-mongol'ski nazıvayut – utku, a po-tyurkski – burkur»; Bwl arada söz türk taypası oñğıttar (uaq) küzetetin Wlı qorğannan ötetin ötkel turalı.. (127- bettegi Ötuken  sözine anıqtamanı qarañız)

DTS 629: UT (üt)    otverstie, uglublenie (TT VII 36₇);   UTLUG    imeyuşiy otverstie:  utlug jenc`u jerda qalmas  jemçug s otverstiem na zemle ne ostanetsya (MQ İİİ 30);  ÖTUR  sverlit', probivat' dıru: ol tam öturdi (ötürdi)– on probil dıru v krışe doma (MQ İ 176); ÖTKUR — ot öt- provodit', otpravlyat': ol evga bitig ötkurdi  on otpravil  domoy pis'mo (MQ İ 226);

Bwl arada söz qabırğa (stena) jayında emes, odan ötetin jer turalı.

QQaz. ÖT  prohodi; ÖTU  prohodit';  (Ötkel – pereprava, brod; Ötken – proşloe (istoriya).

QMoñğ. HÖTÖL (zam, garah zam, garc) – prohod;  UULIN HÖTÖL – gornıy prohod – uulın hötöl).

140.   «…utku, a po-tyurkski – burkur»; (Burqur sözi müldem basqa mağınada. Qate ketken.  Keleside bukurke delingen.

BURKUR   1.morşit'sya: islar juzi burqurdi   lico jenşinı smorşilos' (MQ İİ 171);  BURKİR  obrızgivat': abir burkirar teg tunardi qaliq   nebo poserelo, budto obrızgannoe ambroy (JB 290₆);  2. MQ № 3763:  Bwrqur   lit', brızgat', hlestat'. «qan burqurdı» – krov' hlestala.

QQaz.  Bwrqırau – hlestat'; Bwrqaq – fontan.

Audarmaşı «Bw  qwr» – «bwnı qorı» degen sözben şatastırğan bolsa  kerek.  Osı bettegi «Alakuş-tegin-kuri» sözin qarañız.

140.  «Emirom ongutov bıl nekiy çelovek, kotorogo nazıvali Alakuş-tegin-kuri. Alakuş yavlyaetsya imenem, a tegin-kuri – prozviçem. On peredal Çingiz-hanu ohranaemıy im prohod (çerez hitayskuyu stenu);

DTS: TEKIN   naprasno, zrya: jana-oq mena sen tekin kelmadin  i ne naprasno tı snova prişel ko mne (JB 232₁₆);  DTS:  QORI   oberegat', ohranyat': otiü qoridi   ohranyal pastbişe (MQ İİİ263).

QQaz. Tegin qorı – besplatno ohranyay;

QMoñğ. Ohranyat' – hamgaalah, sahih.

Bwl  «Telin qorı»  (Tesikti qorı) sözine de keledi:

DTS: TEL 1. sverlit':  er tam teldi   mujçina sverlil stenu; 2. Pripuskat' sosuna k materi (o jivotnıh): ol oülaqiü saüliqqa teldi  (saulıqqa telindi) (MQ İİ 22);  TELIN  -  tam telindi  stena bıla probita (MQ İİ 147).

Degenmen bwl «han teginen» ekenin bildiretin köne türk sözi bolu kerek:

DTS 547: TEGIN  titul, prisoedinyaemıy k imenam mladşih çlenov hanskoy sem'i; princ  (KÇ 24; MQ İ 413; KR 222);  alp tegin, kul tegin.

Alaküş – Oñğıt hanınıñ esimi; Tegin – şıqqan tegi, därejesi; Qorı, qoruşı – laqabı.

142.   «slujil v doljnosti sekretarya (bitigçi).

DTS 103:  BITIGC`I     pisec: bitigc`i beg arslan     pisec Beg Arslan (Usp26₁₇); bitigci ilimga negu teg kerekin ajur   govorit o tom, çto trebuetsya piscu (JB 10₂); M.Kaşg. №1994: BIŞIG – dogovor.

QQaz.  BİTİKŞİ – köne türk tilinde «hatşı», «jazuşı».

Qalm.  BIÇÄÇ    pisatel', pisar'; (biçg – pis'mo).

QMoñğ. BIÇGIYN     darğa  –  sekretar'.

SST-MYA: Biçi, biçik – pis'mo, pis'mennost', kniga; -delinip, köne türk til ekeni, moñğoldarğa ötip, olardan evenk, manjwr, t.b. tilderine engeni körsetilgen. Bwl söz tasqa nemese ağaşqa «kesip  jazu» mağınasınan payda bolğan (piş, pişu, pışaq). Orıs tilindegi:  pişi, pişu, pisat', pis'mo, pis'mennost', t.b.sözder osı türk sözinen engenin köremiz.

142. «Poluçil dlya sebya doljnost' baskakstvo»; Tüsin: «Basqaq – polnomoçnıy predstavitel' v Irane velikogo hana, nadziravşiy za deystviyami mestnıh vlastey. Imeli v svoem rasporyajenii voennuyu silu i ştat çinovnikov. Vozmojno, slovo baskak ne znaçit «davitel', ugnetatel'», kak dumali naşi orientalistı, proizvodya ego ot tyurkskogo glagola «basmaq – davit', tiskat'», – a «ohranitel', opikun».

DTS: BASIÜ  vid podati  (USp 14_14, 88₄₄, 112₅);  (Bastrıq  – opora (MQ);  DTS: BASINC pritesnenie, ugnetenie, igo: jat jaüi  basinc`in tarqarip   sbrosiv igo inozemnogo vraga (Suv 437₉); DTS: BASYAQ   golovka bedrennoy kosti (MQ 236₁₆);

TurRS: bac`(si)  1. podati s zahvaçennıh territoriy; 2. Nalog, tamojennaya poşlina.

SST-MYA. manj. BASA   plata.

(Orıs jazuşısı N.Baskakovtıñ familiyası osı sözden).

142. «possorilis' s nim». V tekste tyurkskoe s persidskim okonçaniem na «i» – tamadjamişi vznaçenii ssorı, spora».

Türk sözi ekeni aytılğanımen anıqtalıq:

DTS 530: TAMDUR, (TAMTUR)  zajigat', razjigat' ( v pryam. i peren. znaç.): fasad tamdurur ol udimis otuü   kozni razjigayut ugasşiy ogon' (JB 317₁₃).

QQaz. TAMIZIQ  (ottı tamızu)    zajigat', razjigat'. (Tamız – ıstıq jaz ayı).

145. «Qalan – dan'».

DTC 411: QALAN  kalan, osnovnoy nalog s zemledel'çeskogo naseleniya v pol'zu gosudarstva: Qalan kes – oblagat' nalogom, podat'yu kalan: qalan kesip inc`u` baücilarqa qalan kesmis`i   pri oblajenii nalogom ne ustananvlivaetsya nalog na vladel'cev sadov po nasledstvu (USp 22<sub>1</sub>);  QALANC`I   sborşik podatey (USp 14₈).

 145. «Wlağ – povinnost' podvodnogo haraktera, kogda naselenie doljno bılo predostavlyat' loşadey i v'yuçnıh jivotnıh pri dvijenii marşevıh komand, pri pereezdah pravitel'stvennıh goncov i kur'erov, bude u nih padut loşadi, i t.p.».

DTS 608:  ULAY   1. v'yuçnoe jivotnoe, verhovoy kon':  esak ulaü  kergak bolup   nujen bıl osel v kaçestve v'çnogo jivotnogo (USp 3₃);  2. poçtovıy transport na peregonah mejdu stanciyami (MQ İ 122).

DTS 314:  KÖLUÜK  (kölük)   v'yuçnoe jivotnoe (MQ İ 392); iñak kölurlun toülada oüuz  kelti   po reke Togla prişli oguzı s korovami i v'yuçnım skotom (Ton₁₃).

QQaz. KÖLİK    transport.

QMoñğ. HÖLÖG  loşad', ekipaj.

149. «O tyurkskih plemenah, imevşih svoego gosudarya i vojdya» bölimindegi Bekrin taypası turalı: «Oni i ne mongolı i ne uygurı. Iz-za togo, çto oni jivut v mestnosti çrezvıçayno goristoy, oni horoşo hodyat po goram i vse hodoki po skalam (qiyaçi)».

DTS 406: QAJA   skala: telim so`zug uqsa bolmaz jalim qaja jiqsa bolmaz  nel''zya ponyat' (smısla) mnogo(slovnıh) reçey, (kak) nevozmojno obruşit' krutuyu skalu (MQ İİİ 20); quruü qajata suv aqar   iz-pod suhoy skalı poteçet voda (TT VII 29₁₃).

QQaz. QIYA   skala;  QIYAŞI   skalolaz, al'pinist.

QMoñğ.  Skala –  havcgay bayc, cohno.

150.  «Tyurkskoe plemya kirgiz». «Titul ih gosudarya – inal».

DTS: INAL  1. cın jenşinı iz hanskogo roda i prostolyudina; 2. lico, imeyuşee znatnoe proishojdenie, vısokorodnıy  (MQ  122);  İnal qaüan  – sın Kapagan-kagana (Ton_31,45).

150. «Nazvanie drugoy oblasti – Edi-Orun». Tüsin: «Vırajenie Edi-Orun znaçit «Sem' mest» ili «Sem' uroçiş» (ot urun, urunduk – russkoe runduk).

DTS 259:  JETI   sem':  jeti bori ölturdum   ubil sem' volkov (E 11₁₀); DTS 259: JETTI  sem': jetti qat kök   nebo s sem'yu svodami (MQ İİİ 27);  DTS 372: ORUN   mesto: ol meni orundun turüurdi on zastavil menya vstat' s mesta (MQ İİ 177);  ORUNLUQ   tron (KR 46₂).

QQaz.  Jeti orın – sem' mest; Orındıq – stul, skameyka.

QMoñğ. Sem' – doloo; Mesto – gazar bayr, suur', suudal.

150.  «Gosudarya tamoşnego nazıvali Urus-inal».

DTS 614: UR bit', udaryat':  ol ani urdi   on ego udaril (MQ İ 333);  DTS 616: URUS   draka, srajenie: urus qilip   srajayas' (O a2); aliplar birda urusma    s bogatıryami ne srajaysya (MK İ 182).

QQaz.  WRIS   srajenie, bitva, draka; WR   bey.  (Qazaq tarihındağı Wrıs handı «Orıs han» deu qate!).

QMoñğ. Bitva –  bayladaai, tulaldaan; Bit' – jançih, zodoh, şaah.

153. «Nazvanie etoy mestnosti Ergune-kun. Znaçenie slova kun – kosogor, a ergune –krutoy, inaçe govorya «krutoy hrebet».

 DTS 177: ERGU  stoyanka, jilişe: kentu ergusinaru jadiltilar   oni rasseyalis' po svoim jilişam (TT Vİ₄₆₄);  ERİG   mesto, mestoprebıvanie, stoyanka: tort turlug erigda (tört türli erigdä)  v çetıreh raznıh mestah (SUV 293₈); erig jer parn. mesto, stoyanka: anc`a erig jerta bengu tas toqitdim   tak na stoyanke ya velel vodruzit' «veçnıy kamen'» (pamyatnik) (KTm<sub>13</sub>); erig ornaü parn. mesto,  mestoprebıvanie: alqu qamaü uc` odki burqanlarnin` erig ornayi   mestoprebıvanie budd  vseh treh vremen (Suv 682₁₇); ERGULUG:  ergulug-turüuluü parn. prednaznaçennıy dlya bıtiya, suşestvovaniya: maüoragilarnin ordulari qarsilari ergulug-turüuluü jer orunlari   dvorcı magoragi i mesta, prednaznaçennıe dlya ih obitaniya (Suv 427₂).

QQaz. Jergilikti – mestnıy jitel'; Twrğılıqtı – postoyannoe mesto (jitel'stvo). («Ergulug-turüuluü» qos söz bolğandıqtan mağınalas boluğa tiis). Erulik – ugoşenie u kazahov soseda, pribıvşego na novoe mestoprojivanie;

QTTS-233: ERU, ERULE   ayaldau; «Eru eldiñ eruligi bar».

QMoñğ. Stoyanka – zogsoh gazar, zogsool, buuc; Mestojitel'stvo – orşin suuh gazar, suudag gazar, suurin nutag.

153. «Znaçenie slova kun – kosogor».

DTS 455: QON   osedat', poselyat'sya, izbirat' mestom jitel'stva: jazi qonajin   poselyus' na ravnine (KTm₇); QONAL   poselyat'sya, provodit' noç': baliqqa tegdim qonaldim aldim   doşel do goroda, poselilsya i zahvatil (O a₁);  QONYU   mesto prebıvaniya, jitel'stva; jilişe: ariü jaruq kuclug fristilarnin qonüusi  jilişe çistıh, svetlıh, moguşestvennıh angelov ( Man İ 27₃₅).

Olay bolsa «Ergene kun» mağınası qazaqşa «eru jasağan twrğılıqtı qonıs» bolmaq.

QQaz: QON   noçevat', osedat'; (Qonıs – poselenie).

QMoñğ: Poselyatsya – nutaglah, suuh, suur'şih, bayrlah.

Bwl sözge köne türk tili sözdikterindegi wqsastarı: MQ № 3354. Kun (kön) – ukroşat', ispravlyat', i t.p. «at köndi».

153.   «Obak – te, koi prinadlejat k opredelennım kosti i rodu». Tüsin: ubaq (ili obog, oboh) – rod. V rkp. V i u Berezina, vmesto slovo ubağ upotrebleno  tyurkskoe umaq takje v znaçenii roda. Slovo eto to je, çto i uymaq, inogda  proizvodimoe i pişuşeesya kak aymaq».

DTS 362: OVA   rod, plemya (MQ İ 86).

153.  «…çto i uymaq, inogda  proizvodimoe i pişuşeesya kak aymaq» i v etoy posledney forme oboznaçaet nekotorıe koçevıe plemena v Severnom Afganistane»…

DTS 279:  JUMYI  (JUMYU)   vse: kisi jumüi keldi   vse lyudi prişli (MK III 35); JUMIN- vozvr. ot jum- (MQ İİİ 86);  JUMDAR   sobirat', nakaplivat': ol kisini jumdardi   on sobral lyudey  (MK III 98); JUMIT – pobud. ot jum- sobirat'sya: kisi jumitti   lyudi sobralis' (MQ İİ 317); JUMIS`:  is jumis`is`; IS- delo, rabota: jaraüliü eranka  bujurdi isi   on poruçil rabotu podhodyaşim mujam (JB 6<sub>11</sub>); JUMISS`İ:  rabotnik, sluga: otru ol jumisci jeklar kelip izdap…  zatem te slugi-demonı poşli, iskali…(Suv 13₁₉); JUMISS`İ  II angel (MQ İİİ 12).

QQaz. WYU   ob'edinyat'sya;  WYIM    organizaciya. (Wyımdas – organizovat'sya; İs – delo, rabota, trud;  Wyımdasıp  isteu – organizovanno rabotat';  Wyım+İs= jwmıs;  Jwmısşı – raboçiy, sluga).

Osı «Wyım, wyımdaspaq» sözinen wyımaq, Yemaq handığınıñ atauı şıqqan («Qimaq» emes!). Keybir türk taypalarınıñ dialektinde  uymaq bolıp, odan Aymaq sözine aynalğan. Jwm, jwmıldıru, wjım, wjımdasu, t.b. osı sözden.

QMoñğ. Ob'edinit'sya – negdeh, hamrtah. Rabota – ajillagaa; Aymag – administrativnaya edinica, i dr. Aymaglah – gruppirovat', razdelyat', sobirat'.

Qazirgi moñğol tili qazaq-türk tilindegi «wyu, wyım» tübiri saqtalğan sözdiñ tek «aymaq» degen dayın jäne bir mağınadağı türin ğana alğanı bayqaladı.

Osı jerde WYU  sözinen tuğan tağı bir sözdi ayta keteyik. Ol – wyğır sözi. «Jami` at-Tauarihtıñ» İ t.1k. 83-84-betterinde: «Tem, kotorıe primknuli k nemu i stali ego posobnikami, Oguz polojil imya uygur. Slovo eto tyurkskoe, i ego znaçenie na persidskom yazıke budet – «on prisoedinilsya k nam i okazal pomoş i soglasie» delingen. Orıs tiline audaruşılar tüsiniktemesinde: «T.e. avtor dopuskaet, oçevidno, proishojdenie etogo slova ot glagola  uymaq (uyumaq) – pristat', prisoedinit'sya, stat' uçastnikom çego-libo» deydi. Bwl da qazaq tilindegi WYU – wyısu, wyımdasu, (wjım), t.b. tübiri de, mağınaları birdey sözderge keledi. Türk taypaları Twran jeriniñ är türli ölkelerinde, är ğasırlarda wyısıp  «Wyğır» atalatın birneşe qağanattar (taypalar birlestigin)  qwrğan. Solardıñ biri İH ğasırda Ötuken jerinde wyıssa,  H ğasırda Ertis boyında da Wyımaq (Qimaq) memleketi qwrılğan. Horezm şahı 1198 jılı jaulağan Sırdariya boyındağı Sığanaq qalasınıñ bileuşisi Qayr han da «Jami` at-Taurihta» wyğır hanı ataladı. Şıñğız hanğa 1209 jılı öz erkimen qosılğan Şığıs Türkstandıq wyğır bileuşisi jäne aytılğan. Bwl – erte zamandarda «wyğır» dep jeke bir etnostı emes, qanday da bir türk taypalarınıñ wyısıp memleket qwruın, birlestikterin, odağın atağanı bayqaladı.

DTS: jus`  oguz. skoplenie; JUK   sobirat', nakaplivat': iyuimni ogar men/ biligni jukar men   ya voshvalyayu boga, ya nakaplivayu (blagodarya emu) znaniya (MQ İİ 243);  IJIN  1. vsled za, sleduya (Suv 101₁₈); 2.sootvetstvenno, soglasno  (Huen ₁₆₉).

Qazaqtıñ «jüz» sözi osı «wyıs» bolsa kerek: «Wlı wyıs. Orda wyıs, Kişi wyıs».            

154. «Slovo je mongol sperva zvuçalo (bukv. bılo) «mungol», to-est', «bessil'nıy», i «prostoserdeçnıy»;

Raşid ad-din. «Oguz-nama» şığarmasında (28-b):  «Oguz stal nazıvat' ih mogal,  çto oz­naçalo: «Bud'te vsegda opeçalennımi, stesnennımi inesçastnımi. Nosite sobaç'i şkurı, eş'te tol'ko diç'  i nikogda posle etogo v Turkestane ne poyavlyay­tes'!». [Poetomu, soglasno vere turkmenov, mongolı prois­hodili iz roda Kor-hana, Koz-hana i Op-hana i yavlya­yutsya vladıkami vostoçnıh kraev».

DTS 350: MUÑ  potrebnost', nujda, zabota; stradanie, gore: köñül bütmäsä ergä artwq muñ ol – esli v serdce nenadejno, muju lişnee stradanie (JB 163₉); DTS 350: MUNQUL- nerazumnıy, glupıy, lişennıy rassudka: toz topraqqa batilip turqaru munqul ertilar   pogryaznuv  vo prahe (topıraqqa), oni bıli lişenı rassudka (TT İİİ₂₇);  -Sr. munqul;

Alayda köptegen tarihşılar «moñğol» sözin qıtay tarihnamalarındağı («Istoriya dinastii Tan») «men gu» delingen eki ierogliften şığarıp jür (mağınasın bilmese de). Meniñşe «moñğol» – «mwñ» buındı mwñdı nemese mwnku (sanası mwnartu) emes, «ben,  men» tübirinen bastalatın «meñgü» ( mäñgi, mäñgilik)   jäne  «el» sözderinen. (Qarañız: «Bengu el –  mäñgi el» (KTm₈).

DTS 346: MENGU  veçnost', beskoneçnost' (MQ İİİ 378): erat qot tila`k  arzu mengu tila`  ostav' pokoy, pros'bı i mol'bı, prosi o veçnosti (JB 374₂);  MENGULUG  veçnıy, beskoneçnıy;  asiü qildin özkä ac`u meñgulug   tı prines sebe beskoneçnuyu pol'zu (JB 306<sub>16</sub>); MEÑKU` (meñgü): meñku qaja  «veçnaya skala», pamyatnik  s pis'menami (E 39₅).

154. «Po-mongol'ski qiyan znaçit «bol'şoy potok», tekuşiy  s gor v nizinu,  burnıy, bıstrıy i sil'nıy. Tak kak kiyanı bıli otvajnı, hrabrı i krayne mujestvennı, to eto slovo polojili ih imenem. Qiyat – mnojestvennoe çislo ot kiyan;

Qıtay derekterinde  «qwyan» delingen. Meniñşe bwl: qwy, qwyğan, qwyılğan sözderinen tuğan.

DTS 464: QUJ  lit', nalivat': -qujdi bulut jaümurin  (qwydı bwlt jañbırın) – tuça prolila dojd'  (MK III 39); QUJUN : ol ozuna suv qujundi (ol özine su qwyındı) – on nalil sebe vodı   (MK III 191).

QQaz. QWY   ley, nalivay. (Qwyın(u) – oblivaysya vodoy).

QMoñğ. Lit' – asgah, hiyh; (Lit' vodu – us asgah; Potok – usnı ursgal; Gornıy potok – uulın usnı).

155.   «Mungedu je znaçit «çelovek, u kotorogo mnogo rodimıh pyaten».

DTS 343: MEÑ   rodimoe pyatno; rodinka (MQ İİİ 359): aniñ basinda atasluü jaruqluü  bir meñi bar erdi  na ee golove bılo ognennoe, sverkayuşee rodimoe pyatno (LOK 7₄).

DTS 343: MEÑLIG   imeyuşiy rodinku, rodimoe pyatno (MQ İİİ 359).

QQaz. MEÑ    rodinka; (Meñdi – çelovek s rodinkoy).

QMoñğ. MENGE  rodinka.

156.  «Ulakçin-volçica»

QQaz: ÖLEKŞİN (köne);  Qasqır men ittiñ, jolbarıstıñ wrğaşısı ( QTTS 651); Janaq aqın: «Ölekse ölekşinniñ añdığanı, Arlan böri soğadı tau sağadan»; Dulat Babataywlı: «Atqa miner auılda, Itşe ilinip ılıqtı»;  Qazıbek bek kitabı (68-b.): «Teristik etegindegi qamısta sarımağın ertken jolbarıs, ölekşin tolıp jüredi eken».

Osı söz lastıqtı bildiretin köne türktik «ılığu» (bılıq, bılığu) sözinen tuğan sıñaylı:

DTS 218: ILIQ  portit'sya, oskvernyat'sya: bu bir qac` nen` ol kor kisiga javuz/ muni bilsa janluq iliqar etuz   eti neskol'ko veşey plohi dlya çeloveka,/ esli çelovek usvoit ih, on isportit sebya (JB 36₈);  ILIQTUR - pobud. ot iliq -:   bu… jer orunqa…qiü jam ariüsiz uza  iliqturüu-oq ermaz   eto… mesto … ne sleduet oskvernyat' navozom, musorom i neçistotami (Suv 341₂₄).

QMoñğ. ÖLÖGÇIN (çono, giçiy çono)  – volçica.

157. «On bıl naçal'nikom telohraniteley». Tüsin: «Termin qurçi proishodit, oçevidno, ot mongol'skogo horçi - strelok. Monah Iakinf horci perevodil toje ponyatiem «saydaşnik» (sadaqşı.-H.Q-A), t.e. «konnıy voin, voorujennıy lukom i strelami». No s drugoy storonı, v tyurkskih yazıkah slovo qwroznaçaet «orujie», a ot etogo slovo qurçi budet oznaçat' oruj»tienosca. Prof. Berezin proizvodil eto slovo ot quruq – zapovednoe, zapretnoe – v z naçenii telohranitelya, pristavlennogo k zapovednomu». V Buharskom hanstve 17 v. Mı vidim slovo qurçi v znaçenii ohrannika, telohranitelya…

DTS 458:  QORI  oberegat', ohranyat': otiü qoridi   ohranyal pastbişe (MQ İİİ263).

QQaz. QORI  ohranyay. (Qoruşı – ohranyayuşiy, oberegayuşiy. Qaru – orujie).

QMoñğ. Ohranyat' – hamgaalah, sahih. («Sahih» – qazaqqa da parsı tilinen engen  sag (it), saqşı sözinen bolar).

159. «Ohranyayut zapretnoe, zapovednoe ih mesto (ğuruq) s  velikimi ostankami Çingiz- hana»

DTS 458:QORIG (Qorığ) ugodiya feodala, zapretnıe dlya postoronnih, obıçno     ohranyaemıe, zakaznik, zaseka  (MK İ  375);  QORUÜS`İ   storoj, lesnik v zaseke (MQ İİİ 242).

QQaz. QORIQ   zapovednik; (Qorıqşı – storoj zapovednika).

QMoñğ. HORIOTAY, HORIULTAY  zapretnıy.

159.  «Oni sut' prostıe rabı» Tüsin: «V tekste utalu buğul; mong.ötöle bogol –  prostıe rabı. (Sm.B.YA.Vladimircov. Obşestvennıy stroy mongolov, str. 68.).

Al «Ja-T»  İ t. 2 k.15-betinde: «Znaçenie utegu-bogol to, çto oni yavlyayutsya rabami i potomkami rabov predkov Çingiz-hana» dep, tüsiniktemede: «V rukopisi autku-bugul, gde autku sootvetstvuet tyurkskomu ötekü, mong. ötegü – starıy, drevniy; bwğwl – mong. boğol (bool) – rab, otkuda autku-bwğwl – drevnie rabı, to je, çto v mongol'skih istoçnikah unağan-boğol – iskonnıe rabı kakogo-libo roda ili doma, potomstvenno emu slujivşie» delingen. Dwrısı «prostıe rabı» emes, «drevnie rabı». Bwl jerde de 127- bettegidey  Ötuken sözi twr:

MQ № 926: Ötkunş – «rasskaz». «utunş utkundi» on rasskazal istoriyu»; Ötken-istoriya, bukval'no,  «to, çto bılo, proşloe».

QQaz. ÖTKEN   proşedşiy, starinnıy, drevniy, istoriçeskiy, minuvşiy.

QMoñğ. ÖTLÖH  staret';  (Istoriçeskiy – tüühen; Starıy – övgön).

SST-MYA: evenk.  ÖTELE  prejde, ran'şe, davno;  yakut. ÖTÖH  mesto, gde ranee stoyal dom, pepelişe.

159. «bwğwl – mong. boğol (bool) – rab».

DTS 80: BALA- sluga, pomoşnik (osobenno v sel'skom hozyaystve) (MQ 547₁₇);  BOLUS  pomoş, podderjka: ol mana bolus qildi   on okazal mne podderjku (MQ İ 367); BULUN   plennıy: ol bulunuü bosatti    on osvobodil plennogo (MQ İİ307); -bulun qil bulun qilip basi  jarip   zahvativ v polon, raskroiv emu golovu (MQ İ 399).

Osı türk sözinen orıstıñ «polon, polonit'» –  twtqındau sözderi şıqqanın köremiz. SST-MYA: evenk. BOL   rab, sluga.( ot tyurk.-delingen).

Tatar tilinde «bala» – malay. Orıs tilindegi  «maloy, dobrıy-malıy» – kişik, qızmet qıluğa  dayın twratın kisige aytıladı;

QQaz. Bolıs – pomogay; Bala – rebenok. (Biraq, bwrın «bala» dep jalşı, qızmetşilerdi atap, al özinen tuğan  perzentterin «bala»demey – wl nemese qız dep atağan bolsa kerek); Qolbala (qwlbala?) – mal'çik na pobeguşkah. Bolısu – pomogat'. «Bol, bol!» – bıstro, zaverşay (rabotu).

QMoñğ: BOOL  rab.

Sonımen, «Ötele, ötegu boğol» – köne mäñgieldik türk tilindegi «bayırğı qızmetşiler» degen söz eken.

 161. «Znaçenie slovo «mergen» takovo: tot, kto metko strelyaet» (strelok).

Altay tili tobı halıqtarınıñ köbine (evenk, manjwr, türk, t.b.) ortaq söz.

QQaz. MERGEN   metkiy strelok.

QMoñğ. MERGEN   1. mudrıy; 2. metkiy; (Strelok – buuç, buudagç).

163. «Ego nazıvali Dalan-Turkaktu-Tukuçar po toy priçine, çto on proizvodil ustroystvo plotin». Tüsin: Berezin: ot mong. dalank – «plotina» i torgahtu – «uderjivayuşiy plotinoyu»«.

DTS 529: TALUJ  okean, more: ilfaru` s`antun jaziqa tegi auladim talujqa kic`ig tegmadim  vpered do Şantunskoy ravninı proşel s voyskom, do morya nemnogo ne doşel (KTm3).

SST-MYA 193: DALAI  evenk. more; yakut.  Dalai   massa vodı, vodnıy mir, mnogovodnoe more (reka, ozero);DALAN  man'ç. – zapruda, plotina; Evenk. - navodnenie;  (Altay tildik tobı halıqtarında  mol su men onı bögeytin qwrılıstarğa qatıstı qoldanılatın, türk tilinen engen söz).

QQaz. DALA  step';  (Dali,  daliğan – şirokaya;  (Tibet dininiñ basşısı «Dalay-lama» lauazımı osı türk sözinen).

QMoñğ. DALAY (tengis) – more; okean.

  163. «torgahtu»  – «uderjivayuşiy plotinoyu».

DTS 588: TURQUN   turqun suv-stoyaçaya voda (MK I 440); TURUN   priostanavlivat'sya (MQ İİ 146).

QQaz. Twrğızu – ustraivat';  Toğışar – çelovek zanimayuşiesya veşizmom.

164. «Misar-Uluk». Znaçenie slova «uluk»: çelovek, kotorıy niçego ne boitsya; etim nazvaniem oboznaçayut takje trup. …kogda on zasıpal, to ne prosıpalsya tri dnya».

DTS 383: OLÄK, OLUK  mertvec: öläkin tiirigka qumaru so`z ol   ot mertvıh jivım v nasledstvo (dostanetsya) slovo ( JB 19₁₉).

QQaz. ÖLİK   trup.

QMoñğ. Trup – hüür, ühdel, üheer, yas, şaril.

167.  «Pervıy sın Konkotan. Znaçenie etogo slova – «bol'şenosıy».

QQaz. Qoñqa+tanau  –  bol'şenosıy, toçnee – «çelovek s bol'şoy nozdr'yu»;  QTTS- 519: TANAU  – mwrınnıñ dem alatın quısı. «Tanauı şelektey boldı»;  Qoñqi, qoñqaq – döñes mwrın.

QMong. Nos –  hamar; Nosatıy – tom hamartay, mañdgay hamartan; (Nozdrya – hamrın nüh).

SST-MYA: yakut.– Tanı – nozdrya, krılo nosa; evenk:-Tanahun – nozdrya, krılo nosa.   

 (Keyingi moñğol tilinde «mwrın» sözi  «hamar» dep aytılatın bolğandıqtan 1310 jıldan («Jami` at-Tauarihtan») keyin jazılğan Äbilğazınıñ «Türk şejiresi», «Altın tobşı», t.b. eñbekterde «Qoñqotan» sözi  «Qoñkamar» dep jazılıp, «ülken mwrındı» dep  tüsindirilgen).

167.  «Po-mongol'ski je «çin» – znaçit «krepkiy», a Çingiz – mnojestvennoe ot nego».

DTS 150:  C`IÑ-  (çiñ,şiñ) c`iñ` et- izobr. zvenet' (v uşah)  qulaqin c`iñ etti   u menya v uşah zazvenelo  (MK 600₁₃); CINRAQ (şiñraq): cinraq un (çiñräk ün) – zvonkiy zvuk (MQ 611₁₃).

QQaz.ŞIÑĞIZ «şıñ, şiñ (şıñğırlau)» elikteuişterinen payda bolğan «Şıñdalğan» söziniñ «Şıñ»buını jäne «ğız» küşeytpeli jwrnağınan payda bolğan söz. Şıñğız – zakalennıy, krepkiy ( ot şıñ, çiñ - izobr. ot zvona metalla pri obrabotke);  2). - ĞIZ - köne türk tilindegi sın esim jwrnağı (nıq+ğız–nığız, naq+ğız–nağız. Osı «ğız» jwrnağı jaylı T.Äbenaywlınıñ «Şınıña köş, tarih» kitabınan qarañız).

QMoñğ. JINGEREH   zvon jeleza.

(«Şıñğız» sözi turalı G.Rubruktiñ 1255 j. jazğan   «Puteşestvie v vostoçnie stranı» (Almatı,1993 j.159-160 b. ) kitabınan: «Oni nazıvayut Çingiza zvonom jeleza, tak kak on bıl kuznecom»).

170. «Emirov i prostonarod'ya». Tüsin: «V tekste – qaraçu, çto sootvetstvuet mongol'skomu haraçu – «prostoy narod, çern'» (sm. B.Vladimircov, str.70).

DTS 423: QARA   çern', prostoy lyud, poddannıe pravitelya; susi keiti qarasin jigdim begi qacdi   ego voysko prişlo, prostoy lyud ego ya sokruşil, a beki bejali (O a₁); QARAC`I  nişiy, poproşayka (MK 445).

QQaz. QARAŞI  çern', prostoy narod.

«Keneke, jaqsı körseñ qaraşıñmın,

Jek körseñ de öziñniñ alaşıñmın.

Abılayğa altı qatın alıp bergen,

Atığay-Qarauıldıñ balasımın». (İ.Esenberlin. «Qahar» romanı.  «Kenesarı hanğa aytqan Arıstan aqınnıñ öleñi» dep berilgen.

QMoñğ. Prostonarod'e – engiyn ard, harc ard, borçuud.

171. «Tretiy sın –Uryaut-Kilingut. Tak kak on bıl kos, to stal nazıvat'sya etim imenem».

DTS 441: QIJIQ   kosoy, krivoy (MQ İİİ 167); QINIR  (kıñır)  – kosoy, kosoglazıy:  eki kozi qiñir  kosoy na oba glaza; QIJA  qija baqma   ne smotri koso (JB 239₇); QILIN  delat'sya, obrazovat'sya.

QQaz. QILI  kosoy; (Qıli köz – kosoglazıy; QTTS-781:  Qıli-qisıq, qiğaş köz. Qılilan – közi qıli bop qalu).

QMoñğ. Kosoglazıy –  hyalar (?), nüdgey; onigoruud, azi hün.

171.  «Çingiz-han sdelal ih tarhanami».  Tüsin:  «Termin tarhan (mong. darhan) oznaçaet çeloveka, kotoromu proşayutsya devyatikratnıe prestupleniya, kotorıy osvobojdaetsya ot neseniya povinnostey».

DTS 538:  TARQAN (tarqan) – titul (Man İİİ 34₆): ajluc` tarqan; altun tarqan; oüul tarqan; TARQAT-mn.ç. ot  tarqan (MÇ ₂₆).

QQaz. TARHAN  (köne söz)  – titul, osvobojdayuşiy ot nalogov, nakazaniy opredelennıy raz. (Qazaq Jänibek tarhan. HVIII ğasır).

QMoñğ. DARHAN   master,kuznec.

171. «Potom stal telohranitelem (kaziktu)».  (111-bettegi anıqtamanı  qarañız).

175. «Harkay – imya, a Djeun znaçit' – «levıy».

MTKS148: qıtay sözi. – zhong;  Jong – levıy.

QMoñğ. ZÜÜN  levıy.

«Joñğar» söziniñ alğaşqı buını qıtaydıñ osı sözinen.

 175. «A teh, çto sidyat v stepi, nazıvayut keherin-bayauıt» (stepnıe bayautı).

DTS 445: QIR  1. ploskogor'e (MK İ 324); 2. pole; jazi tag qir   ravninı, gorı, ploskogor'e (JB 16₁₃); DTS:QIRA  pole; Ic` qirata sekiz siq jer   na vnutrennem pole vosem' sıkov zemli (USp 55₆).^.

QQaz. QIR  step'. (Qırdıñ bayauıtı); Qırqa, qırat – ploskogor'e.

QMoñğ. HEER  step'

 177. «Ego  vozveliçili, sdelali poçetnım, i on stal prinadlejat' k çislu ungu-bugulov» . («Ja-T» İ t. 2 k. 15-betindegi osı sözge berilgen anıqtamanı qarañız).

181.  «Etot çelovek dostoin oplakivaniya». Poyasn. «V tekste djilamişi, povidimomu, yavlyaetsya proşedşim priçastiem glagola djiglamak – «plakat', oplakivat'».

DTS:  IYLA   plakat' : oülan iüladi   rebenok plakal (MK I 286);  MQ № 6155: Yığla;

QQaz. JILA  plakat'; Jılamaq – oplakivat';

QMoñğ: Oplakivat' –  uy gaşuu boloh.

181. «Targutay-Kiriltuk, a znaçenie slova kiriltuk- «skupoy» i «zavistlivıy». Qate, dwrısı: «Tarğıtay-Qırıldaq»;

DTS  446: QIRIS`- ot  qir: ol man`a jer qirisdi   on pomogal mne soskablivat' zemlyu (MQ İİ 98); QIRIL   bıt' soskoblennım: Qar qirildi   sneg sçişen (soskoblen) MK İİ 134).

QQaz. QIRU  skoblit'; QIRILDAQ  hriplıy, çelovek s ohripşim golosom.

QMoñğ. Skupoy – nariyi, çavdag, haram;  Zavistlivıy – ataarhag; Hriplo – harhiran (?).

186. «Bıl emir po imeni Tugay-Kulakay, ego takje nazıvali Tugay-Kahurin. Znaçenie slova «kahurin» – «vor» i «ljec».

DTS: KUR, KURLUK   obman, hitrost'  (Uig II 77₂₆); QAQ  stuçat', udaryat', bit' (zacepit', urvat'. H.Q-A.):  ani basra qaqti  (MK II 293); OYRI   vor, grabitel': oüri erig cubartti   vor razdel mujçinu  (MK III 429); OYURLA   vorovat', grabit': er tavar oüurladi   mujçina ukral imuşestvo (MQ İ 300); URUNC` vzyatka, podkup: urunc` ol buzuülimis` isig  podkup portit vıpravlennoe delo (JB 132₁₃).

QQaz. WRI   vor, grabitel'; (Wrlau-vorovat'. Qaq - 1.udaryat'. 2. urvat'. (qağıp, qaqşıp ketu). Keltirilgen türk sözderiniñ  tübirinde «qağu, wrlau» mağınası barı bayqalıp twr.

QMoñğ. Vor – hulgayç; Ljec – hudalç.

186. «Çingiz-han skazal: «Ostav' mne… zolotuyu çaşu, iz kotorogo ya p'yu kumıs».

DTS 444: QIMIZ   kumıs:   qimiz sut ja jon jaü  ja joürut qurut   kumıs, moloko, ili kusok jira, ili prostokvaşa i sır (JB 264₃).

QQaz. QIMIZ   kumıs.

QMoñğ. Kumıs –  ayrag.

Eger Şıñğız han «moñğol tilinde» söylese  «… iz kotorogo ya p'yu ayrag» degen bolar edi.

186. «Odnajdı noç'yu on vozglavlyal»… V tekste stoit başlamaşi (ot glag. başlamak – predvoditel'stvovat', stoyat' vo glave çego-libo, naçinat'). Prof. Berezin proizvodya ego ot mongol'skogo başlahu – «prilejno zanimat'sya», kotoromu sootvetstvuet tyurkskiy glagol beslemek – «pitat'» slovo baslamişi oznaçaet «prilejnoe zanyatie».

DTS 88: BASC`I  rukovoditel', glava : ol bascilar evrilgu ol  glavı stran peremençivı (Suv 562₁₁); VASLAupravlyat', vozglavlyat'; , VASLAMAQ   upravlenie, komandovanie: edi-ok uluü is bu su baslamaq   ved' eto oçen' bol'şoe delo – komandovanie voyskom (JB 120₁₀).

QQaz. BASŞI glava, naçal'nik; (Bastamaşı – vozglavlyayuşiy, iniciator, predvoditel').

QMoñğ. Vozglavit' – tolgoyloh, tergülüleh, manlaylah; Predvoditel' – tolgoylogç, manlaylagç.

186. «Ordu,  ev-uglanov,.. otdal jene, podariv ee Kehtey-noyonu». V tekste «iv-uglanan;».

DTS 370: ORDU   stavka, rezidenciya hana, dvorec: qan olurupan ordu japmis   han sev na prestol, postroil rezidenciyu (T  İİ₄₁); ordu basi -dvoreckiy (MQ İ 124); ordu qars`i - parn. Dvorec; QARS`I   dvorec: qars`i  korup… uvidev dvorec… (MK III 374);  ic`ip qarsiqa kirma ozni tutun   vıpiv, ne hodi vo dvorec, vozderjis' (JB 296₁₀).

QQaz. ORDA  stavka, rezidenciya hana, dvorec; (Altın Orda).

QMoñğ. ORD, ORDON (harş) – dvorec.

MTKS. Ord(on)  türk. Ordu; harş.

M.Q. № 1825: «Kaşğar nazıvayut urdu kand «gorod projivaniya», potomu çto v nem projival Afrasiyab, nahodivşiy priyatnım ego vozduh».

186.  ” ev-uglanov”  (üy oğlandarı, wldarı).

DTS162: EB (üy)   1. dom, jilişe, stanovişe, sem'ya, domoçadcı; Ebi on kun onra urkup  barmis   ego semeystvo uje za desyat' dney, ispugavşis', uşlo (MÇ₃₁);  eb, ef, ev, uj; EBLA  (Üyle, üyli et, üylendir) – jenit', nadelit' jilişem; Ebiadim oglun (üyledim wlımdı) – nadelil sına jilişem (S₆); UV dom (MQ İ 81).

DTS 363: OGLA   yunoşa (MK İ  129); Oglanim  moi sınov'ya (KTm₁).

QQaz. ÜY  dom; WLAN (oğlan) – sın, sınov'ya, yunec; Üy oğlandarı –  üy qızmetşileri. (qolbala)  – bukval'no, domaşnie slugi-yuncı;

QMoñğ.  Dom – ger. (Türktiñ «kir» sözinen: DTS 308: KIR  vhodit', pronikat' vnutr' çego-to;  Kisi kirmaduk elka` kirsa`qali  esli çelovek vhodit v stranu, v kotoroy on ne bıl (JB 47₂).

187.  «Mazuk-kuşçi, kotorıy bıl starşim naçal'nikom sokol'niçih (kusçian)» . (117 bettegi «qwsşı» sözine anıqtamanı  qarañız).

187. «On bıl ego sutuksun(om), to est' podobnım şihne (namestniku). Berezin sçital mong.slovom sutu korseu – «otbornıy, umnıy» – i perevodil: «bıl ego izbrannıy, t.e. podobnıy pravitelyu».  (İ t. 2 kit.  267 betinde  sungusun delingen).

QQalm. ŞÜÜGGDSN  otbornıy.

QMoñğ: Otbornıy – şilmel, şalgarsan.

   187. «V yunosti ego nazıvali Naya-Djusur. Znaçenie slovo jusur bılo «licemer» i «besstıjiy».

DTS 288: JUZ    lico ( TT Üİİ 23₆);  JUZC`I    licemer: kim ol juzci ersa kisi jegi ol/ kerak ersa jeglik jorta juzci bol   kto licemer, tot horoş sredi lyudey/ esli tebe nujnı blaga, bud' licemerom (YUg V₄₀₉).

QQaz.  Jüzi qara – besstıjiy (bukv. çernolikiy).

QMoñğ. Licemer –  byalangaç, goeç, zasdag; Besstıjiy – içgüürgüy, içgüüree aldsan.

187. «Govoryat, çto Çingiz-han sdelal ongonom odnogo çeloveka iz plemeni baarin podobno tomu, kak delayut ongonom konya i drugih jivotnıh, t.e. nikto na nego ne budet prityazat'»… Tüsin: «Termin unkunili ungun v srednevekovıh tyurkskih yazıkah – oboznaçaet znak sobstvennosti na skote; takje – pticı, çtimıe u tyurkskih plemen. (sm. L.Budagov). K dannomu tekstu Raşid ad-dina eti ob'yasneniya ne pohodyat, i iz dal'neyşih slov istorika vidno, çto termin onğon, onqon (unkun) oznaçaet totem plemeni.

«Jami` at-Tauarih» Oğız hanğa qatıstı böliminde (İ t.1 kit.88-b.): «Pervıy – Kayn, t.e. krepkiy: Tamga …. ; Ongon – belıy sokol; Çast' myasa – pravaya lopatka;» degende Qayı ruınıñ tañbası men totemi, sıbağası turalı aytqan. Q.Jalayırdıñ «Jılnamalar jinağın» qazaqşalap şığaruşılar  «Onqwn» sözin «wran» dep audarğan.

TurRS 690: ONGUN – 1.totem; 2. gerb; ONGUNCULUK  -  «totemizm» delingen. Endeşe Şığız-han äskeriniñ ayağı timegen Türkiyanıñ oğız türkterinde bar bwl sözdiñ eşqanday da «moñğol sözi» emestigi anıq.

189. «YAngi-beki. Sleduet çitat' – beki, eto povidimomu, ne sobstvennoe imya, a zvanie, kotorım Çingiz oblek dostoyneyşego predstavitelya plemeni baarin».

DTS 91: BEG   pravitel', vojd', bek, knyaz', gospodin: alti baü bodunda beg ertim  ya bıl pravitelem u naroda şesti bagov (E 1₂);  qul begka titti   rab vosprotivilsya gospodinu (MQ 412₆);  beg (lar) bodun   praviteli i narod;  beglari jema boduni jema tuz ermis`  ih praviteli i narod bıli vernı (KTb₃).

QQaz. BEK   (köne) – pravitel', vojd', bek, knyaz', gospodin.

Qazir de: Twrısbek, Bekarıs, t.s. kisi esimderinde kezdesedi. Bekem, berik – krepkiy. (Türktiñ «Berk» sözin keri oqığannan orıstıñ krep, krepkiy, ukreplyat',  krepost', t.b. sözderi, al «Berkle» sözinen bereç', berejnıy, t.b. sözderi payda bolğan).

MTKS: BEH. türk. «bek».

189. «nazıvayut «konyuhom YAngi» (aqtaçi-i Yangi)»

DTS  65: AT   loşad', kon':  at qaüatir ud azliq boldi   loşadey, mulov i bıkov bılo malo (LOK 31₃); At adüir; at ajüir koni:  mingu at adüir   koni dlya verhovoy ezdı   (JB 264₂);  AQI   oçişennıy (MQ İ 90).

QQaz. AT  kon', loşad'; ATŞI  konyuh;  QTTS 69: Aqta İ. piştiru, kestiru, tarttıru; İİ. üydi äkpen tazartu; dändi daqıldardı qauızınan arıltıp tazalau; (33 b).

QMoñğ. AGTAÇ  tabunşik,  konyuh; (Kon', loşad' – morin, mor';  Agtlah – kastrirovat', oskoplyat'; holostit'/kastrirovat' jerebca, tabunşik, konyuh).

«Aqtaşı» – ayğırdı «aqtap, arıltıp, tazartıp» pişip at jasauşı  mağınasınan şıqqan,   al  «at» – osı sözdiñ qısqartılıp aytıluınan payda bolğan sıñaylı.

 189. «nazıvayut takje «nijnim konyuhom» (durudji-aktaçi).

DTS 161: DURUD  (parsı tilinen engen) - durud ol odurmis` rasulqa salam  hvala i poklon proroku, izbrannomu (bogom) (JB 3₁₆).

QMoñğ: DORD  nijniy.

190.  «Mukur-Kuran. Znaçenie slovo «kuran» – «çelovek so svarlivım i nudnım nravom, kak pila».

DTS: KURA    gresti, skrebat' (MQ İİİ 263);  QIRIL  bıt' soskoblennım: Qar qirildi  sneg sçişen (soskoblen) MK İİ 134).

QQaz. ARA   pila. KÜRE  (küreu, qıru)  – sgrebat', skoblit'.

QQalm. HAR KÖRÄ  nojovka.

QMoñğ. HÜREH  nudnıy; HÖRÖÖ  pila.

191.  «Dali emu gur-hanskiy titul» V tekste laqab-i gur-hani.  Titul  gur-han nosili vladıki kara-hitaev. Eto slovo znaçilo «han hanov».

DTS: GU- usilitel'naya çastica: bodka korugma beglar-gu janiltac`i siz  vı, beki, vzirayuşie na prestol, sklonnı vpadat' v oşibki (KT m<sub>11</sub>);  YUR (QUR)  polojenie, çin, dostoinstvo, rang:  meniñ qurim uliü   moe polojenie vısoko (MQ İ 324); kic`ig qur uluülar ara kirmasa   nizkie po  polojeniyu ne (doljnı) imet' dela so znatnımi (JB 193₂).

Gür – joğarğı, bas lauazımdı mağınasındağı söz ekeni bayqaladı. Qazirgi moñğol tilinde «memleket» mağınasın bildiretin «güren» sözi saqtalıptı. Endeşe gur-han mağınası «memleket hanı, bas han» bolsa kerek. Äñgime Qidan (qara qıtay) hanı turalı. «Gür» de, «han» da türk sözi boluına qarağanda, qidandar türk tilinde  söylegeni bayqaladı. Ürgenş qalasınıñ bwrınğı atauı «Gürkenş» te  bas kent (astana)  mağınasındağı söz  eken.

192.  «Pered tem imenem Kuşaula bılo drugoe kakoe-to slovo, kogda je vse to voysko, kotoroe vıdelili iz desyatkov, otdali emu, to ego nazvali etim imenem»… T.e. razumeetsya proishojdenie imeni kuşaul(koşaul) ot tyurkskogo glagola qoşmaq – soedinyat', prisoedinyat'; otsyuda qoşaul – gruppa yurt ili kibitok koçevnikov, ogorojennım legkim kamışevım zaborom».

DTS 460: QOS   soedinyat', prisoedinyat', dobavlyat': il qojqa ec`ku qosdi   on prisoedinil k ovce kozu (MQ İİ 14);  QOSUL- strad. ot qos - bıt' prisoedinennım:  olug bila qosuldi  on soedinilsya so smert'yu (MQ İİ 128).

QQaz. QOS   soedinyay, ob'edinyat'.

QMoñğ: Soedinyat' – holbog, zalgah.

193. «Obıçay mongolov takov: mladşego sına nazıvayut otçigin po toy priçine, çto on prebıvaet v dome, a ogon' yavlyaetsya centrom domaşney jizni»;

Tüsin: «Akad. Vladimircov: «po drevne-mongol'skim obıçayam osnovnoe nasledie otca dostavalos' vsegda mladşemu sınu, kotorıy yavlyalsya hranitelem domaşnego oçaga i potomu veliçalsya «knyaz' ognya» ili  «vladıka, hozyain» (str. 49)».

Söytip «otçigindi»: «ottegin» nemese «ot iesi, ot egesi  (otigäsi, ot iyası, t.s.) sözden şığarğan. Ärine «ot, otşı, ot jaq, ie, ege, tegin» sözderiniñ barşası türk tilinde ejelden bar sözder. Mwnı  DTS («Köne türk sözdigi») jinağınan  da köremiz.

DTS 373:  OT   ogon': ot onar erti   ogon' polıhal (Man İİİ 23₁); OC`AQ (oşaq) - oçag, peç' (TT Vİ ₈₆, MQ İ 64, I 490); – Sr.ocuq, otcuq; OTCUQTAQI (oşuqtağı)   nahodyaşiysya v oçage: otcuqtaqi ot qutluü  blagosloven ogon' v oçage (oşaqtağı ot qwttı) (TT VII 1);  -402: IGA  (igä)(ejin, ija, ijin)   hozyain: ev igasi – hozyain doma (TT VII 28₁₇).

QQaz. OT   ogon';  EGE  (ie, iesi) – hozyain; Ot egesi (ot iesi) – hozyain ognya.

QMoñğ. Ogon' – gal; OTUG  ognişe.

MTKS: OT türk. ot;

Endi ekinşi pikirdi körelik:

DTS 547: TEGIN  titul, prisoedinyaemıy k imenam mladşih çlenov hanskoy sem'i; princ   (KÇ 24; MQ İ 413; KR 22₂). – alp tegin, kul tegin.

Orıs ğalımdarınıñ audarmasına süyengendikten bolar, «Moñğol tiline kirme sözder» jinağında da: «OTÇIGIN» türk sözi ekenin körsetip, moñğolşasın: «galın han» (jalın  hanı) depti.

Qazaq halqında balanıñ kişisin  «kenje» atap, «qaraşañıraq iesi» deydi. Al «otağası» sözin  üy işiniñ, otbasınıñ iesine qoldanadı. Dwrısı «ot egesi, iesi» bolsa kerek. Öytkeni «ağa» dep kez kelgen jası ülken er adamdı jası kişiler ayta beredi. Mısalı, DTS 48: AQA   starşiy brat: men titsu aqam arcuuq bila ajtisip   ya, Tıtsu, dogovorivşis' so svoim starşim bratom Arçukom (MO 3₂).

Osı, «Otçigin» sözi turalı İ t. 2-k. orıs tiline audaruşılar tağı da eki ret, 8 jäne 37-betterde tüsinikteme bergen: 2-kit. 37-bette: «poslal k Tudur-bilge-çiginu»; «djigin – mng. pis'm. (köne moñğol tili» degenderi.-H.Q-A)  çigin (sr. mng. termin odçigin – knyaz' ognya, gospodin ognya, mladşiy sın), tyurk. tegin – careviç, v tekste vstreçaetsya kak komponent pri imenah sobstvennıh lic carskogo roda» deydi. Al «Ja-T»: «Obıçay mongolov takov: mladşego sına nazıvayut «otçigin» – deuine qarağanda, bwl tek han twqımına ğana tiesili «tegin» sözinen basqa, kez-kelgen otbasında qoldanıluğa rwqsat etilgen söz boluğa tiis. Al «mladşiy sın» mağınası kenje wl. Sondıqtan «otçigin» – «otşı kenje» söziniñ ıqşamdalıp «otşı+ken (je)» dep aytıluınan payda bolğan.

QQaz.  KENJE  mladşiy, pozdniy rebenok.

QMoñğ. HENZ HÜHED   pozdniy rebenok.

 

 

                          «Jami` at-Tauarih»,  İ tom, 2 kitap (1-bölimi).

 

                 Mwnda Şıñğız hannıñ ata-babalarınıñ  tarihı bayan etiledi.

 

7-bet. «…ego koçevok. (tyurk. yurt, mong. nutuğ – uçastok zemel' dlya koçev'ya i to prostranstvo, po kotoromu koçevala kakaya-libo hozyaystvenno-social'naya edinica».

DTS 282: JURT   1. dom, vladenie, strana:  Beduk  bir jurt el kun erdi  bıla bol'şaya strana i bol'şoy narod  (LOK 30 ₁);  2. ruinı, razvalinı (MK İİİ 7);

QQaz. JWRT (el-jwrt) 1.narod. 2. uçastok zemel' dlya koçev'ya kakogo-libo roda, plemeni;  3. mesto, gde ranee stoyal dom, pepelişe, ruinı.

Qalm. NWTĞ  rodina, rodnoe mesto; NUTGLH   poselenie; NUTGIN   mestnıy;

QMoñğ. NUTAG  rodnoe mesto, region, rodina.

(«Nutuğ» sözi «Ja-T»-ta joq. Orısşağa audaruşılar kitaptağı sözderge tüsindirmede keyingi moñğol tilinen qosıp otır).

8. «na podobie stenı Aleksandra, kotoruyu mongolı nazıvayut utkuh, a po-tyurkski bukurke». Tüsin: «utkuh» – çtenie ego ne ustanovleno. Imeyuşiesya variantı pozvolyayut predpolojit' dva çteniya: utku (h) i unku (h) (ongu). Vtoroe nazvanie stenı bwqwrqe (V – twqwrqe) takje vstreçaetsya liş' u Raşid ad-dina. V tekste 1 kn. – bukurk. (1 kit. 140- betinde « burkur» delingen. Alayda türk tili sözdikterinde bwl sözder sudı bürku mağınasında ).

DTS 629: UT  otverstie, uglublenie (TT VII 36₇);  UTLUG  imeyuşiy otverstie:  utlug jenc`u jerda qalmas   jemçug s otverstiem na zemle ne ostanetsya (MQ İİİ 30);  ÖTUR   sverlit', probivat' dıru: ol tam öturdi (ötürdi)– on probil dıru v krışe doma (MQ İ 176); ÖTKUR -ot öt- provodit', otpravlyat': ol evga bitig ötkurdi–on otpravil  domoy pis'mo (MQ İ 226);

QQaz. ÖT  prohodi;  ÖTU   prohodit'.  ÖTKEL  pereprava, brod.

QMoñğ. HÖTÖL (zam, garah zam, garah gazar, garc) – prohod.   

«Ja-T» bwl arada «qorğan qabırğası» (stena) turalı emes, odan ötetin ötkel (qaqpa) jayında jazğanı bayqaladı.

8. «Alakuş-tegin, bıvşiy predvoditelem ongutov»  Tüsin: «Termin tikin, tyurk. Titul  tegin  – careviç…

DTS 547: TEGIN   titul, prisoedinyaemıy k imenam mladşih çlenov hanskoy sem'i; princ    (KÇ 24; MQ İ 413; KR 22₂);  – alp tegin, kul tegin.

QQaz.  TEK, TEGİ  geneologiya proishojdenie;  (Tekti  – vısokorodnıy;  Teksiz – çelovek neblagorodnogo proishojdeniya).

9. «kotorıe uşli v Ergune-kun» Tüsin:  «argune-kun; sr.mong. pis'm. Ergüne, nazvanie reki Argun', vıtekayuşiy iz oz. Dalay-nor».

«Ja-T»: «Nazvanie etoy mestnosti Ergune-kun. Znaçenie slova kun – kosogor, a ergune –krutoy, inaçe govorya «krutoy hrebet»  degen.( İ t.1 kit. 153-betindegi osı sözderge  anıqtamanı  qarañız).

10. «Durban» znaçit – çetıre. Tüsin: Mong. pis'm. dörben – «çetıre».

DTS 581: TÖRT  çetıre: töru tört esina meniñdin salam   privet ot menya vsem çetırem tvoim spodvijnikam (JB 386₄).

«Ja-T» tomdarında özge san esimder türk tilinde. Bwl söz qazaqşa auız-eki söylegende «dört» dep te aytıladı. Qazirgi moñğol tilindegi san esimderdiñ barşası Raşid ad-din: «basqa türkterden tili özgeşeleu» degen Oyrat taypasınıñ tilinen alınğan. Tek osı «dörben» jäne «otız» sözi jalpıtürktik «üş» sözine keledi.  «Birinşi kelindi» de «birgen» atau – «bir» sözine keledi.

14. «i proçih plemen karaçu» Tüsin. «karaçu», mong. pism'. haraçu, plemya (ili çelovek, çlen plemeni), ne prinadlejaşee k rodu Çingiz-hana (to je, çto mong. hara-yasutu – prinadlejaşey k çernoy kosti), vposledstvii – prostolyudin, sobiratel'no – prostonarod'e, çern'» (İ t.1 kit. 170-betindegi «qaraşı» söziniñ anıqtamasın oqıñız).

15. «Znaçenie utegu-bogol, to, çto oni yavlyayutsya rabami i potomkami rabov predkov Çingiz-hana» Tüsin.: «V rkp. autku-bwğwl, gde autku sootvetstvuet tyurk. ötekü, mong. ötegü – starıy, drevniy; bwğwl – mong. boğol – rab, otkuda autku-bwğwl – drevnie rabı, to je, çto v mongol'skih istoçnikah unağan-boğol – «iskonnıe rabı» kakogo-libo roda ili doma, potomstvenno emu slujivşie»;

«Ötekü boğol, bwğwl» söziniñ mağınası turalı İ t. 1 kit. 159 betindegi osı sözge bizdiñ anıqtamanı qarañız. Al «unağan-bogol» söziniñ  mağınası basqalau:

DTS 612: UNA   soglaşat'sya: ol bu isiü unadi   on soglasilsya na eto (MQ İİİ 256); unamay   ne soglaşaysya (Ton₃₅); UNAYAN: unaüan c`ur  (ThS Ia2).

QQaz. WNAĞAN  ponravivşiysya.

QMoñğ.  Soglasit'sya – zövşööh, tohtog;  Nravit'sya – setgeld zohih, setgeld taarah, taatay bayh, ayatayhan sanagdah.

18. «v mestnosti, kotoruyu nazıvayut Nus-erki». Tüsin: «sr. mong. pis'm. ergi – «obrıvistıy bereg».

DTS 238: JAR    yar, ovrag:  jar qiyiüi  kray yara (MQ İ 375);  jar qasi   vozle yara (MQ İİİ 152).

QQaz. JAR   yar, obrıv;  (Jar qabaq – kray obrıva; Jar qası – vozle obrıva; «Nws jarı» – Nusovo- yar.

QMong. EREG  yar.

18. «Oni sostavlyali 70 kureney». Tüsin: kurän. mong. pis'm. küriyen-  Terminom kuren'» oboznaçalos' stoybişe koçevıh dvorov (ailov), sostoyaşih iz otdel'nıh kibitok»

DTS 467: QUR   İ. ustraivat', soorujat' : xan cuvac` qurdi  han soorudil şater (MQ İİ 7).

DTS 470: QURUL ot qur- 1. bıt' soorujennım: qurvi c`uvac` quruldi   bıl soorujen hanskiy şater (MQ İ 195).

QQaz. KÜREN  (köne söz) jaudan qorğanu üşin kiiz üylerdi şeñberley tigip, ortağa ru basınıñ üyin ornalastıra qonğan auıldı aytqan. «Qwr», «Qwrğan» tübirinen. Keyin zaporoj'e kazaktarı bwl sözdi «äskeri bölim»  mağınasında qoldandı.

QMoñğ. HÜREE (bayşin).

19. «S kakimi rodiçami (aqa va ini) vı posovetovalis'?».

DTS 48: AQA   starşiy brat: men titsu aqam arcuq bila ajtisip   ya, Tıtsu, dogovorivşis' so svoim starşim bratom Arçukom (MO 3₂).

DTS 210: INI   mladşiy brat: anta kesra inisi qaüan bolmis`  posle etogo kaganami stali ih mladşie brat'ya (KTb₄).

QQaz. AĞA   starşiy brat; İNİ  mladşiy brat.

QMoñğ. AH  starşiy brat; (Düdgey – mladşiy brat).

19.  «I imya etoy pereprave Kaydu polojil Djarolum».Tüsin: «Tyurk. Djar – yar («krutoy bereg») – mong.  olum (brod, pereprava).

DTS 238: JAR    yar, ovrag:  jar qibiüi   kray yara  (MQ İ 375);   DTS 383: ÖLI   moknut': ton ölidi   odejda stala mokroy (MQ İİİ256); ÖLIS`- sovm. ot öli -: ölisdi neñ   neçto namoklo (MQ İ 189); ÖLIT-  pobud. ot  öli-: ol ton ölitti  on namoçil odejdu (MQ İ 213).

Bwl söz Qaydudıñ ötkelsiz, jarqabaqtı özennen ötip kiimderin sulap, malmanday etkendikten qoyğan atauı boluı da mümkin.  Alayda bwl  «ölim» sözi sıñaylı:  DTS 384: OLUM  smert': olum qarsisi tavisüan kunda bolur   opasnost' smerti bıvaet v den'  zayca (?)  (TT Üİİ 24₇).

QQaz. JAR   obrıv; ÖLİM   smert'. (Smertel'nıy obrıv, yar).

20. «Munulun-hatun; ee takje nazıvali Munulun-Targun, çto znaçit  «jirnaya».

SST-MYA: TARĞO/W  jirnıy.

Twñğıs-manjwr, t.b. altay tilder tobına jatatın halıqtarğa «moñğol tilinen ötken» delinedi (tarğo,  talğon, tarğoğu, t.b.). Manjwr tilinde tarğu, tarhu, tarhun bolıp kezdesedi.

Köne türk tilindegi wqsas söz :

DTS 539: TARU   serdit'sya, ispıtıvat' razdrajenie: jaza qilma ja ranc` idisi tarup  ne peçal'sya, serdyas', o obijennıy! (YUg A₄₆₄).

DTS 270: JOYUN  (juan) – tolstıy, krupnıy (MQ İİİ 29); kimnin tamiri joüun bolsar qanaüi jenil   u kogo tolstıe sosudı, krovoispuskanie legkoe (TT VII 42₃); JOYUNAD (juandadı) – tolstet' (TT İV B43).

QQaz. Tarılu (tarığu, torığu,t.b.) – serdit'sya, ispıtıvat' razdrajenie; Juan – tolstıy; Tarğın – kisi  esimi retinde «Er Tarğın» jırında bar.

Qalm.  TARHN   jirnıy (tolstıy, upitannıy); TARHLH   jiret'.

QMoñğ. TARGAN  (ööhtey, tostoy, hurc) – jirnıy.

Äñgime – tamır qazıp jürgen  jalayırlardı arbasımen taptağan Mwnwlwn qatınnıñ laqab esimi turalı: «aşulı-juan»  (Taru+joğwn) sözderiniñ biriguinen «Tarğwn» sözi payda bolğan sıñaylı.

23. «Bartan-bahadur». Bahadur, mong. pis'm. Bağadur, russ. bogatır'. V letopisi upotreblyaetsya v dvuh znaçeniyah: 1.vityaz', bogatır'; 2. poçetnoe naimenovanie, vposledstvii stavşee titulom, – komponent pri imenah sobstvennıh.

DTS 89: BATUR   1. geroy, bogatır': erdamlig batur men   ya–geroy s doblestyami (E 29₁); BATUR  2. imya sobstv. (USp 2218); -77: BAYATUR: baüatur c`igs` i. sobstv.i titul   (ThS IV121).

QQaz.  BATIR, BAHADWR   geroy, bogatır', vityaz'.

QMoñğ.  BAATAR   bogatır'..

23. «Sına, po imeni Timur-yuraki», Tüsin: «tyurk. timur-yuraki – jeleznoe serdce»

DTS 551:TEMİR   jelezo: tajaqliq jaüiqa temur qalqan et  protiv vraga, voorujennogo palkoy, prigotov' jeleznıy şit (JB 306₇);  DTS 286: JURAK   serdce: endi jurak jirtilur  serdce teper' razrıvaetsya (MQ İ 41);  JURAK  serdce:  jurakika atas tusti   v ego serdce zapal ogon' (LOK 99).

QQaz.  TEMİR JÜREK   jeleznoe serdce.

QMoñğ: TÖMÖR ZÜRH    jeleznoe serdce.

23. «Vıtreboval k sebe Tudan-otçigina». Tüsin: «mong. pis'm. odçigin, terminologiçeski «mladşiy sın», bukv. «knyajiç ognya»  (İ t.1 k.193-betindegi osı sözge bergen anıqtamamdı qarañız. Meniñşe, «otçigin» – «otşı kenje» söziniñ ıqşamdalıp «otşı+ken (je)» dep aytıluınan payda bolğan.).

23. «po imeni Çintay-noyon, kotorıy bıl çelovekom umnım». Tüsin: nwyan, mong. pis'm. noyan. Obşiy titul, jaluemıy, pozdnee perehodyaşiy po nasledstvu, kotorıy nosili predstaviteli mongol'skoy koçevoy znati, imevşie zvanie desyat'nikov, sotnikov i temnikov»

MTKS 148: NOEN qıtay sözi: Lao ye; köne moñğ. Noyan;

QQaz. NOYAN  – kisi esimi. Mağjan Jwmabaywlınıñ «Batır Bayan» poemasındağı keyipker.

QMoñğ. NOEN (noyon) –  feodal'nıy knyaz', gospodin.

23. «Vnezapno rıjiy kon'»… Tüsin: «mong. pis'm. djerde – «rıjiy»,  mast' loşadi.

QQaz. JIREN   rıjiy;  (Jiren at – rıjiy kon').

Qalm. ZEERD (şar) –  rıjiy (o masti loşadi);

QMoñğ. ZEERD (ulaan;  Şar ulaan; Gandaj şarlasan) – rıjiy.  (Şar – qazaqşa «sarı» sözi).

23. «zanyalis' prazdnestvom (tuy). Tüsin: «Tyurk. Toy – pir, prazdnestvo, sootv. mong. pis'm. hurim.

DTS 572: TOJ    pir, pirşestvo: andan son oüuz qaüan beduk toj berdi…  posle etogo Oguz-kagan ustroil bol'şoy pir. (LOK 10₉); - toj quvraü  pir, prazdnestvo (USp 43₁₀).

QQaz. TOY   pir, pirşestvo.

QMoñğ. Pir – nayr, hurim.

Qazirgi moñğol tilindegi «hurim»  türktiñ köne «qwbran, qwrım, (qwrıltay), t.b. «jinalu»  degen sözinen ekeni bayqaladı: DTS  462: QUBRAN   sobirat'sya:  ida tasda qalmisi qubranip jeti juz boldi   ostavşiesya nezavisimımi sobralis', i (ih) stalo sem'sot (Ton 4); DTS: toj quvraü  pir, prazdnestvo (USp 43₁₀).

24. «vıstupit' v pohod»  Tüsin:  çarik binaşinad, mong. pis'm. çerig – «voin»

MTKS osı sözdiñ sanckrit tilinen ekendigin körsetken: CEREG – sam. Ksatrika trika; mong. pis'm.  c`erig;

QQaz. ŞERİK  (köne) jauınger; ( Şeru – şestvie, pohod).

Osman imperiyası türkteriniñ «yanı çar» sözi «jaña şerik – jaña äsker» mağınasın bildirgen: DTS 234: JAÑİ   novıy: jañi neñ   novaya veş' ( MQ İİİ 369).

QMoñğ.  CEREG   soldat, voysko, armiya.

24. «Qwda, mong.pis'm. huda – «svat». (İ t.1k.104-betindegi  anda-qwda  sözine  berilgen anıqtamanı qarañız).

24. «Nukar, mong. pis'm. nökür, bukv. «drug», «tovariş»; İ t.1k.83-betinde osı sözge  anıqtamanı qarañız).

25.  «Vozglaviv ih, otpravilsya i razbil hitayev». Tüsin: başlamişi.

DTS 88:  BAS`LA   upravlyat', vozglavlyat': bilig iska tutmis boyun baslamis`  s umom rabotu vıpolnyal i pravil narodom (JB 312).

QQaz. BAS golova. BASTAMAŞI  vozglavlyayuşiy, iniciator; (Bastadı – vozglavil)

QMoñğ. Vozglavit' – tolglyloh, manlaylah.

25. «Ih nazıvali plemya çinos, a çinos est' mnojestvennoe çislo ot slova çine». Tüsin: «mong. pis'm.  çinoa, mnoj. ç. çinos – volk».

Şejirelerde alğaş ret Şıñğız hannıñ  jiırma ekinşi babasınıñ esimine qatıstı (Börte-çino, şinua, çene, t.b. türde) kezdesedi. Böri, Börte – qasqır (kökjal) degen söz. Eger «çino» da bwrınnan bar «qasqır» sözi bolğan jağdayda «Börte-çino» – «Qasqır-qasqır» degen bolıp şığar edi. Meniñşe, bastapqıda bwl söz  «Börte-aşnuqı» bolğan: DTS-63 : AS`NU  ran'şe, sperva, vnaçale:  men andan asnu keldim   ya prişel ran'şe ego (MQ İ 130);  DTS 64: AS`NUQI  prejniy: meniñ asnuqi azunta qilmis` oz qilincim meni inca emgatur  moi postupki, soverşennıe v prejnih bıtiyah, priçinyayut mne takie stradaniya (TT Üİ<sub>16</sub>);  AS`UN - vozvr. ot as – 1. operejat': ol mendin asundi   on operedil menya (MQ İ 202);  2. pereyti: asunüil burun  pereydi ran'şe (JB 177₁₁); 3. Prevoshodit'  (asıp tüsu); DTS 64: AS`SA (aşsa)xotet' perepravit'sya, pereyti çerez çto-libo: ol art assadi   on hotel pereyti çerez pereval (MQ İ 277);  AS`RUL (aşrul)   bıt' perepravlennım çerez çto-libo: juk arttin asruldi   gruz bıl perepravlen çerez pereval (MQ İ 547);  Osı sözder barlığı «aş» (as, asu) tübirinen: DTS 62: AS` (aş) - perehodit', peresekat'; preodolet', perevalivat' (goru): kogman as`a qirqiz jerina tegi suladimiz  pereydya çerez Kögmenskuyu (çern'), mı hodili voynoy vplot' do stranı kırgızov (KT₁₇);  arpasiz at asumaz   bez yaçmenya kon' ne preodoleet (goru) (MQ İ 123).

QQaz. AS (oz)  operedit'. ASU  pereval.

As, asu, asıp ketu, ötip ketken, bayırğı, köne, t.s.s. mağınadağı sözder uaqıt öte kele  Börte (kökjal) söziniñ mağınası «aşnu» ( bayırğı, ejelgi) sözine auısıp «qasqır» degendi bildiretin aşina, çina, çinos  sözderi payda bolğan sıñaylı.

QMoñğ. Pereval – davaa.

26.  «Kaçiun-beki bıl zaodno s On-hanom» Tüsin: biki, mong. beki. Pal. Kafarov vozvodit mong. beki k kitays. Bo, odnomu iz nasledstvennıh poçetnıh titulov. Vladimircov ob'yasnyaet etot termin na materiale tyurk. yazıkov i etimologiziruet ego kak «krepkiy, proçnıy, tverdıy, sil'nıy»

DTS 91: BEG   pravitel', vojd', bek, knyaz', gospodin: beg (lar) bodun   praviteli i narod: beglari jema boduni jema tuz ermis`  ih praviteli i narod bıli vernı (KTb₃); İ t. 1 k. 189-betke anıqtamanı qarañız).

26. «Ung-han». Termin «on» proishodit ot kitayskogo  VAN «knyaz'».

Kereyit hanı Toğrıldıñ Şürşit ipmperatorı bergen  qıtay tilindegi lauazımı. Eki mağınada kezdesedi:

DTS 571: TOYRIL  hişnaya ptica (MQ İ 482;  TOYRUL   vıpravlyat'sya, popravlyat'sya (Uig III 78₂₃); TOYRU   pryamoy (pravil'nıy)   toüru jol  pryamaya doroga (JB 190₁₀).

QQaz. TURA   pryamoy, pravil'nıy; (Tura jol – pryamaya doroga).

QMoñğ. Pryamoy – şuluun, ceh.

32. «Starşe ego sın bıl Ukin-Barkak. Znaçenie slova ukin – devuşka.

SST-MYA sözdiginde: UHEN manjwr tilinde  «nevestka» delingen. Basqa da  twñğıs halıqtarında ekin, ike, ekeke, ek'nun, ekeçe, t.b türde är jastağı äyelderdi atauğa qoldanılatın söz eken.  Türk tilindegi dıbıstaluı wqsas söz:

DTS 382: OKUN (ökün, ökin) – kayat'sya, sojalet': du kec`mis tiriglikka okunur ozum  ya sojaleyu ob etoy proşedşey jizni (JB 408₄).

QQaz. ÖKİN   kayat'sya, sojalet'.

Qalm. KÜÜKN    devuşka.

QMoñğ.  OHIN, HÜÜHEN  devuşka.

36. «U nego bıl belıy, bıstrıy v bege jerebec» Tüsin: «V tekste – ayqr, tyurk. Ayğır – jerebec».

DTS28: AJÜİR    jerebec: qulan quduüqa tussa qurdaqa ajüir dolur   kogda kulan v kolodec upadet, i lyaguşka stanovitsya jerebcom (MQ 496);  Ajüir at - jerebec: toquz kundun son oüuz qaüanqa ajüir atni keldurdi   çerez devyat' dney priveli Oguz-kaganu jerebca (LOK 27₇);  MQ № 480:  Ayğır – jerebec.

QQaz. AYĞIR   jerebec.

QMoñğ. AZARGA  jerebec.

37. «Kadan-tayşi poslal k Tudur-bilge-çiginu, iz plemeni merkit»…Tüsin: bilke – tyurk. bilge – mudrıy; Tyurk. tegin – careviç»

DTS 99:  BILGA   mudrıy: edgu bilga kisig …joritmas ermis`  horoşih i mudrıh lyudey… ne mogli privleç' (KT m₆).

DTS 547: TEGIN  titul, prisoedinyaemıy k imenam mladşih çlenov hanskoy sem'i; princ   (KÇ 24; MQ İ 413; KR 22₂); –alp tegin, kul tegin.

37. «Davayte zaklyuçim mejdu soboyu soyuz». Tüsin: ba ham il şavim; tyurk. il (el) – plemya, narod. ba ham il şudan – ob'edinit'sya v odin narod;

Qate. Bwl jerde «biriktiru» emes, tek «el bolayıq, eldeseyik, jaulaspayıq» degen mağınada. («El» sözinen özgesi parsı tilinde).

DTS 169: EL   1.plemennoy soyuz, plemennaya organizaciya: qaüanin ant olurtumuz elin altimiz  ih kagana mı tam ubili, a ih  narod pokorili (KT b₃₈); 2. narod: bilga tojuquq ben ozum tabüac` elinga qilintim  ya sam, mudrıy Ton'yukuk, poluçil vospitanie (na maner) kitayskogo naroda (Ton₁).

QQaz. EL   narod, strana.

QMoñğ. Narod – ard, ard tümen.

38. «Zatem on skazal: «Esli ya tebya pod vidom otravleniya vıstavlyu von, to çto ya budu za çelovek?» dep audara twra, tüsiniktemede: «V tekste: «Agar man tura az sima davanidan birun guzaram, – smısl predlojeniya ne yasen» deydi. Bwl jerde «moñğol» Qadan tayşı türk (qazaq) tilinde: «Eger men twra az … bwrın köz alamın» deydi. Bwl  kitaptağı: «I vırval ego glaz i ubil ego» degen oqiğağa säykesedi. «Esli ya»... moñğol tilinde «Herev bi»… deliner edi. «Eger men»… deui, Şıñğız hannıñ üşinşi atası Qabıl hannıñ wlı Qadan- bahadwrdıñ türk tilinde söylegenin körsetedi. («Eger» – parsı tilinen engen söz degen pikir bar).

DTS: AGAR   esli: mu minliq nisani tavazu turur / agar mu min ersan tavazu qilin   priznak pravovernosti, smirenie, esli tı veruyuşiy, proyavlyay smirenie (YUg V₂₈₀);  MEN, MA`N (BEN, BA`N) - mestoimenie liçnoe: YA; – men sizka kelgilimen    ya gotov priyti k vam (MQ I 25); BEN – bilga tojuquq ben ozum  ya sam, mudrıy Ton'yukuk (Ton₁).

QQaz.  EGER   esli; MEN   ya.

QMoñğ. ESLI   herev. YA   bi.

38. «Kadan-tayşi sobral vseh svoih emirov… Na etom kurultae on skazal»…Tüsin: quriltay, mong. huriltay, hurultay – sobranie, s'ezd, plemennoy sovet» .

DTS 467: QUR   1. ustraivat', soorujat': xan cuvac` qurdi   han soorudil şater (MQ İİ 7);

2. vıstraivat', sobirat'; QURUL - ot qur – bıt' soorujennım: qurvi cuvac` quruldi  bıl soorujen hanskiy şater (MQ İ 196); DTS 468: QURİLTAJ:  oüuz qaüan uluü quriltaj  c`aqirdi  Oguz-kagan sozval bol'şoe narodnoe sobranie (LOK 40₃).

TurRS 574: Kurum   organizaciya, obşestvo; Kurma  stroitel'stvo, sozdanie; Kurultay  s'ezd, kongress.

QQaz. QWRILTAY   bol'şoe narodnoe sobranie, s'ezd (uçreditel'noe sobranie).

QMoñğ. HURAL   sobranie;  (Soorujat' – bayguulah, bügeeh, bosgoh, barih).

38. «Pribıli poslı ot ulusa». Tüsin: «Mong. pis'm. ulus - narod, ob'edinennıy v udel, obrazuyuşiy vladenie opredelennogo lica vmeste s dostatoçnım dlya soderjaniya etogo naroda prostranstvom zemli».

DTS 624: ULA (üle)   delit', raspredelyat': ol jarmaq uladi   on razdal den'gi (MQ İİİ 255); ULAS  (üleş) - sovm.ot ula-:  olar ikki tavarin ulasdi  oni oba podelili svoe imuşestvo (MQ İ 189); ULASTUR (ülestir) ot ula-: oqlarni usuga ulasturdi   on velel podelit' strelı mejdu nimi tremya (LOK 401); ULUS (ülüş)   çast', dolya (MQ İ 62); DTS 611:  ULUS (wlws, wlwş)  selenie: baranas ulustaqi qan oüli   sın hana seleniya Baranasa (KP 44₂);  baliqtin baliqqa ulustin ulusqa eltin elka joridim   ya hodil ot goroda v gorod, iz seleniya v selenie, iz stranı v strau  (Uig II 78₃₇).

QQaz. ÜLES  (üles, bölis)  dolya; (Ülestir – razdavay, raspredelyay; Wlıs – oblast', region  (ustar.).

Türktiñ osı «üles» (bölis) sözimen Şıñğız han wldarına ülestirip bergen Joşı wlısı, Şağatay wlısı, Wlı hannıñ Wlısı, t.s.s. memleketter atı payda bolğan. Keyin orıstar bwl sözdi «volost'» dep bwrmalap, qazaq dalasındağı «volostnoy pravitel'» – bolıs sözi şıqtı. Al KSRO kezinde Reseyde guberniya atauları da «üles, wlıs» söziniñ tağı bir özgergen türimen «oblast', oblıs» atalıp jür.

Türk tilindegi «wlıs» sözi «üle» tübirinen birte-birte payda bolğanı bayqalsa, al qazirgi moñğol tilinde «üles» mağınası mülde basqa sözdermen berilip,  «Uls– memleket, halıq» sözi älgi sözderdiñ özgeriske tüsuinen emes, dayın küyi türk tilinen alınğanın  köremiz.

QMoñğ.  ULS  gosudarstvo, strana, narod;  (Dolya  –  huv', heseg; Udel –  har'yaat gazar).

40.  «V otvet na eti slova yunoşi-stol'nika». Tüsin: «baurçi. mong. pis'm. bagurçi; Sokr.Skaz. p.124. – baurçin povar, zaveduyuşiy pişey i pit'em». (Osı sözdi (baqırşı) anıqtağan İ t.1 k. 101-betin qarañız).

40. «Kak bılo v obıçae, smazal bunçuk (tuq)  jirom». Tüsin: «tuq-ra yağlamişi, ot tyurk. glagola yaglamak – mazat', (s-) jirom, maslom; tuq (variant tuğ) tyurk.-mong. «znamya, bunçuk», zaim. kit. – duk > du – znamya.»

DTS 584: TUÜ   znamya, bunçuk:  kun tuü bolüil   solnce stanet znamenem (LOK 12₂);  DTS 223:  JAY  jir, maslo:  ol jaü erutti  on rastopil maslo (MQ İ 208).

QQaz. TU  znamya; (May – maslo;  Jaq, jağu – maj', mazat').

QMoñğ.  TUG  znam'ya; (Maslo – tos; Mazat' – türheh, nyalah).

MTKS:  MOLCOG türk. Buncuk /bunjaq;

Türk sözi «Bwnjaq»; Ekinşi buın «yaq, jaq, mayla» sözi. «Bwnjaq» – «Ja-T» jazğan «tuğa may jağu» dästürinen şıqqan söz bolsa kerek

41. «Vıtrebovali şamana (qam) iz plemeni tatar, po imeni Çarkil-nudun. On soverşil kamlanie» V tekste kamlamaşi.

DTS 413: QAM   şaman (s razliçnımi ottenkami znaçeniya: vraçevatel', iscelitel'; proricatel', predskazatel'; zaklinatel', kudesnik, çarodey, mag, volşebnik; koldun): qam irqladi   şaman predskazal sud'bu (MQ İİİ 443); DTS 415: QAMLA   kamlat', soverşat' şamanskie obryadı: er abqa barmis taüda qamlamis tanrida erklig ter anc`a bilinlar jadiz  ol   mujçina poşel na ohotu, v lesu on kamlal, govorya, çto on sil'nee bogov; tak znayte: eto ploho  (ThS II₁₇).

Qazirgi qazaq jäne moñğol tilderinde kezdespeydi. Qazaqtıñ «qamşı, qamşılau» sözderi osı, «qamlau» sözinen boluı mümkin).

42. «i odnoy gromadnoy çaşi kumısa» V tekste arkut».

Qate audarğan. Bwl qımız emes, may şayqağannan  qalatın irkit. ( İ t. 1 kit. 137 betindegi «Dwğ» sözine anıqtamanı qarañız).

DTS 212: IRKIN:  irkin suv    skopivşayasya voda (MQ İ 109);  IRKIL  ot irk-: su telim  irkildi   mnogoçislennoe voysko sobralos' (MQ İ 249).

QQaz: İRKİT ostavşayasya kislaya voda posle sbivanie maslo (upotreblyaemaya kak napitok).

43. «Dal vışeupomyanutomu Bulagaçi podstavu» Tüsin: wlağ. tyurk. ulag, mong. pis'm. ulağa – perekladnıe, podstavı. ( İ t.1 k. 145- betindegi  Wlağ, kölik sözi turalı  anıqtamanı qarañız).

43. «razdeliv mejdu voyskami besçislennoe koliçestvo dobıçi»… Tüsin: uldja, mong. pis'm. oldja – voennaya dobıça».

QQaz. OLJA   dobıça.

Qalm. OLJ  AVH  dobıt'.

QMoñğ. OLSON, OLZ    dobıça.

SST-MYA: OLJI   plennik.  Manjwr tilinde 1. Olji – soğıs twtqını;  2. Oljila  –twtqınğa alu, soğısta tabıs tabu;  Buryat tilinde:  payda  tabu, kiris (pribıl', dohod, vıgoda).

44.  «On snyal s nog sapogi (wğ)».

MQ № 236: WĞUQ  – galoşa;  DTS 608: UJUQ   voyloçnıy çulok: bir qaj bir ujuq c`aruq  odna para obuvi, odna para çulok i para çarıkov (MO İ₁₀).

QQaz. WYIQ   ayaqkiim işinen kietin, qonışı qısqa  toqıma baypaq (QTTS 85).

QMoñğ. Sapog – savhin gutal; Galoşi – galoş.

44. «Mejdu tem Esuke-bahadur uje prines edu (aş) i oni bıli zanyatı ego oplakivaniem». (As beru)

DTS 61: AS   İ. eda  (MQ İ 80); 2. pir, ugoşen'e, zvanıy obed:  qali asqa beglar oqisa seni  esli beki pozovut tebya na pir (JB 143₁₀);  ASA (aşa)   est', kuşat':   as` ersar asajin  dadut pişu, budu kuşat' (LCK 1056₈).

QQaz. AS  eda, pişa;  AS   pir, ugoşen'e. (Bwl jerde Qadan batırdı qaza boldı dep oylap, Esukeniñ as bere bastağanı aytılğan).

QMoñğ.  Eda – hool, idee;  Pir – nayr. hurim; ( Pominki – dursgalg, temdegleh).

DTS-da «AS» – iran tilindegi söz delinip, swraq belgisi qoyılğan. Alayda  parsı tilinde bwl söz «hokär» (arabşa «tağam»). Parsı tilindegi «aşpaz» sözi – türktiñ «as basşısı» sözinen. «As» tübirli türk sözderi: as, asa, asau, asatu, asaba, astıq, aş, aşığu, aş qarın, aşarşılıq, t.s.s.     

45.  «Kadan-tayşi raspolojilsya v stepi Kui-keher». Tüsin: «sahra-i kuy khr; mong. pis'm.  keger –step'». (İ t.1 k.175-b. anıqtamada  keher  qazaqşa qır, qırat ekeni  aytılğan).

45.  «veli privol'nuyu jizn'» Tüsin: djirğamaşi kunim.

DTS 268: JIRLA    pet': ol jir jirladi   on pel pesnyu (MQ İİİ 3); JIRAYU   pevec, skazitel' (MQ İİİ 36).

QQaz. Jırğau – veselit'sya. Irğalıp-jırğalıp – asıqpaytın kisige aytılatın söz. Jırau – pevec, skazitel'; «Jırğağan künim» – den', kogda predavalsya vesel'ii.

Qalm: JIRHH  naslajdat'sya; JIRHL   naslajdenie.

QMoñğ. JARGAL (cengeh, jargah) – naslajdat'sya.

SST-MYA: JIRGA  naslajdat'sya;  Solon, manjwr: jirga; buryat: jarga. yakut: sargı. Barlığına «köne moñğol tilinen engen» delingen.

48. «Plemya  Kiyat-burdjigin proishodit iz ego potomstva. Znaçenie «burdjigin» – «sineokoy».

Bwl sözdiñ tübirinde  swr, bor, burıl tüsti  degendi bildiretin «bor»  (kökjal) sözi twrğanı jäne onıñ «qasqır» söziniñ  balaması  retinde qolanılğanın köremiz:

DTS 118: BÖRI  volk: bori qosnisin jemas  volk svoego soseda ne est ( MK III 220); BÖRLAJU   podobno volku:  ulsip eran borlajau  muji zavıli podobno volkam (MK I 189).

QQaz.   Bor, burıl, boz, swr  – zattıñ tüsteri;  Böri – qasqırdıñ sinonimı.

QMoñğ: Borduu – serovatıy;  Bordoh – delat'sya slişkom serım.

Qazirgi moñğ. «burjiih» sözi «bwyralanu» degendi bildiretin mülde basqa mağınadağı söz. «Bor» tübirli (swr tüs jäne qasqır söziniñ balaması retinde) moñğol tilindegi barlıq sözderdiñ türk tilinen engen sözder ekenin MTKS jinağınan köremiz:

MTKS: BOR: bor dars; türk. bor; BÜRI türk. Buri/ bori~borite; köne  moñğ. buri; bor (saaral); BÖRT türk. Bori~borida`; köne moñğ. boritu;  «çono».

Şejireler men tarihi şığarmalarda «moñğol halqınıñ tüp atası» delinip jürgen Börteniñ esimi  türk sözi eken. Sondıqtan «Burjigin» – qiyattardıñ Börte (qasqır) esimdi kisiniñ wrpağı ekendigin bildiretin: «Bur, bor, bör» tübirli sözge, «tegin» söziniñ qosıluınan payda bolğan «Böri tekti» mağınasındağı söz (DTS 547: TEGIN titul, prisoedinyaemıy k imenam mladşih çlenov hanskoy sem'i; princ  (KÇ 24; MQ İ 413; KR 22₂).

Şıñğız hannıñ jiırma ekinşi atasınıñ esimi Börte. Bwl söz sondıqtan «Börteniñ tegi» söziniñ ıqşamdalıp aytıluınan payda bolğan. Al «Börte» – kökjal (qasqır) sözi. Sondıqtan mwnı «Qasqırdıñ tegi, Böri tegi» dep aytuğa da boladı.

48. «Ego detey i uruga ego»…Tüsin: wrwğ, mong. pis'm. uruğ – potomok, otprısk dannogo roda (oboğ), a takje sorodiç. Termin wrwğ v tekste letopisi upotreblyaetsya v sobiratel'nom znaçenii – «rod».

DTS 615:  URUY    1. semya, semena; 2. rod, potomstvo: bizdin uruübiz senin jiüacinnun uruüi bolmus bolup turar   naş rod yavlyaetsya rodom tvoego (rodoslovnogo)  dreva (LOK 22₂); 2.semena, zerno.

QQaz.  RU (wru)    rod, plemya;  WRIQ   semya, semena.

QMoñğ.  ÜR  HÖRÖNGÖ   semena.

SST-MYA: URW   rodnya; Evenk: urw – rodnya. ot yakut.

48. «Buralgi-Kiyat bıl şukurçi i inakom». Tüsin: «mong. şikurşi – «zontonosec», inaq; Mong. inağ – blizkiy drug, napersnik; (Şukurçi – «sudan qoruşı» degen boljamdı İ t. 1 k. 118- betine baylanıstı ayttıq).

Inaq sözi jayında: DTS :  umuü inaü parn. nadejda, vera: jirtincka umuü inaü torutunuz  Tı yavilsya dlya mira nadejdoy (TT İİİ₇₃).  Bwl 1 kit. 139 betindegi «inanç» – ilanu, senu sözimen mağınalas eken:  DTS 218: INAN  verit', doveryat': men anar inandim  ya veril emu (MQ İ 206);  INANC` – 1. vera, doverie; 2. «doverennıy» çin, doljnost': inanc` bek  doverennıy bek (MQ İ 133).

QQaz.  Ilan – ver'; Ilanu – verit'.

QMoñğ. Verit' – itgeh.

MTKS: ININÇ türk sözi – inanc`; INAL türk sözi – inal; INALÇI türk sözi – inalc`i; YANAG türk. inaq; mong.pis'm. inaü;   «ina – itgeh, naydah»  delinip, bwl sözdiñ mağınası «amrag» – wnağan, süyikti, qımbattı (kisi) dep audarılğan. (DTS 42: AMRAQ  lyubimıy, vozlyublennıy drug: amraq köñul   plamennoe serdce (bukv. lyubyaşee) (MQ İ 101).

49. «Slovo kiyan znaçit po-mongol'ski «stremitel'no nesuşiysya potok». Tüsin: «V mongol'skom ne zasvidetel'stvovano». (İ t.1 k. 154-betindegi  Qiyan, Qwyan sözine aytılğan anıqtamanı qarañız).

51. «Tadju-gurgen, kotoromu Çingiz han otdal svoyu mladşuyu doç' Altalun». Tüsin: kurkan – mong. pis'm. kürgen – zyat'. Şığıs türkteriniñ saltında üylener jigit qız üyinde üş jıl «kirme» boluınan şıqqan söz sıñaylı.

QQaz. KİR   vhodit';  KİRGEN   voşedşiy;

Qalm. GER  üy,  (üyli bolğan).

Moñğ. GER   üy  (dom).

SST-MYA: manjwr sözi:  HURGEN  1) zapryajka skota (pod odin plug); 2) sçetnoe slovo zapryajek.

Şejirelerde küyeu balalardıñ barlığı «gürgen» (kirme bolıp üylengen, qosaqtalğan) sözimen atalğan. Aqsaq Temir esimine «Köregen» degen sözdiñ qosıluı – onıñ Şıñğız han twqımınıñ qızına üylenip «küyeu bala – gürgen» bolğandığınan. (Dulat aqın: «Aqsaq Temir köregen, Azuın ayğa bilegen»).  Biraq bwl sözdi Qidan-qaraqıtaylar bileuşisin ataytın «Gür-han» ( bas han, memleket hanı) sözimen şatastırmağan jön.

51.  «Pervıy sın, starşiy i luçşiy iz vseh – Temudjin».

«Şıñğız» sözi turalı G.Rubruktiñ 1255 j. jazğan   «Puteşestvie v vostoçnie stranı» (Almatı,1993 j.159-160 b. ) kitabınan: « Oni nazıvayut Çingiza  zvonom jeleza, tak kak on bıl kuznecom».

DTS 551: TEMURC`I  kuznec: temurci qilic` toqidi  kuznec koval sablyu (MQ İİİ 268);   temurci etukc`i  jana qirmaci   kuznec, sapojnik, a takje kojevnik (JB 321₅).

QQaz. TEMİRŞİ  (wsta) – kuznec. (Temir+şiñ, şıñ – temirdi öñdeuşi, şıñdauşı, wsta).

QMoñğ. TÖMÖRÇ (IN)   kuznec, slesar'; TÖMÖRÇNIY  kuzneçnıy.

51. «Vtoroy sın bıl Djoçi-Kasar. Djoçi – imya, a znaçenie kasar – hişnıy zver'».

QQaz.  Qas – vrajdebnıy;  Qasar, qasarısu  – yarostno  protivit'sya; Qajar, tispen qajau – kusat', grızt'.

QMoñğ. Hazaar (qajar)  – uzda, uzdeçka; Hazaargüy – bez uzdı, neobuzdannıy.

52. «Nahoditsya  vnutri Mongolii na severo-vostoke, v predelah i Kule-naura»  Tüsin: arkune, mong. pis'm. Ergüne, – reka Argun', istok Amura (Qate! Ergene qon turalı İ t.1 k.  153-bettegi anıqtamanı qarañız).

54. «Tukana on soizvolil sdelat' idaçi»; Tüsin: idadji, vidimo, dialekt. Forma tyurk. udayçi – lico sostoyaşee pri pomeşenii ili appartamentah gosudarya, na obyazannosti kotorogo lejalo takje vvodit' k hanu predstavlyayuşeesya emu lico. Sr. mong. pis'm. egudeçi – privratnik».

DTS 217: ID   posılat': tudun jamtardiü  idtim   ya poslal Tudun-YAmtara (BK₄₀);  UD, UDU, UDUN   vsled, za, sledovat' (TT X₅₃₄); UDUZ -  ud-: otukan jisüaru udiztim   ya zastavil (voysko) sledovat' k Otyukenskoy çerni (Ton₁₅).

QQaz. ET   delat'; ÖT  prohodit';  (Ötkizuşi – provojatıy, privratnik).

Orıstıñ «idi, idti, idu, edu, ehat'» sözderi  türktiñ osı «öt, et» etistiginen bolar. Osılarmen  mağınalas DTS sözdiginde «wz», «ud», «udu» mısaldarı keltiriluine qarağanda «wzatuşı», «üdere (köşu)» sözderi de osı tübirden siyaqtı.

Qalm. ÜÜD  MANAÇ privratnik; ÜDŞÄÇ  provodnik, provojatıy; (Üüdnä harulç (ötudi qarauşı!).

QMoñğ. ÜDNIY ( haalgaç, üdniy manaaç gonir) – privratnik.

54. «Mugedu i Kurtuke nahodilis' v tama». Tüsin: tama  – voyska, naznaçaemıe mongolami v zavoevannıe oblasti dlya podderjaniya tam poryadka i ohranı granic».

DTS 529: TAM   stena: ol tamiü joladi   on podper stenu (MQ İİİ 89); topraq qaza tam toqiju   kopaya zemlyu, vozdvigaya stenu (TT VI₈₂).

QQaz. TAM  stena, izba; TAMA – qazaq halqı qwramındağı  ru atauı, «Qaldırılğan äsker» degen mağınadan payda bolğan sıñaylı.

QMoñğ. TAM  ad.

Tamızıq – ottı nemese  janjal twtandıru mağınasınan «tamwq» (tozaq) sözi tuğan sıñaylı. «Tamız» degen ay atı da türk sözi eken. Alayda bwl sözder «tama» sözine tek fonetikalıq wqsas, al mağınası bölek.

56. «Sledil za poryadkom u konovyazi»; Tüsin: kryas-ra yasamişi. Kitayskiy tekst ci-le-sı S.Ç perevodit kak (kires) i poyasnyaet ego kak  «mesto vne hanskoy stavki, gde privyazıvayut loşadey». YAzıkovaya prinadlejnost' ne ustanovlena»

DTS 301:  KER-  1. rastyagivat', natyagivat': er jip kerdi   mujçina natyanul nit' (MQ İİ 8); 2. Pregrajdat', zamıkat': beg jol kerdi  bek pregradil dorogu (MQ İİ 8); KERIS   sovmestno rastyagivat' çto-libo: ol mena jip kerisdi   on so mnoy rastyagival nit' (MQ İİ 98); KERIL- 1. bıt' natyanutım, rastyanutım:  uruq kerildi   verevka bıla rastyanuta (MQ İİ 136).

QQaz.  KER, KERU  rastyagivat', natyagivat';  KERME – at baylaytın orın  (mesto, gde est' natyanutaya verevka dlya privyazıvanie loşadey – konovyaz').  «Ja-T»: «At kermesindegi tärtipti baqılauşı» degen mağınada jazğan bolsa kerek. Qazaqta «At jaqsısı kermede, kisi jaqsısı türmede» degen maqal  bar.

Qalm. Konovyaz' – mör üydg hazr.

QMoñğ. Konovyaz' – morinı uyaa.

 

                        

                                           İ tom. 2 kitap, (2-bölimi).

  

Bwl bölimde Şıñğız hannıñ tuuı, şığıs türk taypaların biriktiru jäne täuelsizdik jolındağı küresteriniñ tarihı bayan etiledi

     

70-bet. «Kulukami nazıvayut teh iz lyudey, koney i proçih, kotorıe vıdelyayutsya, prevoshodyat drugih i stoyat vperedi» Tüsin: «mong. pis'm. külüg  – otbornıy kon', skakovaya loşad'; o lyudyah– geroy, bogatır'». 

DTS 326: KULUG (külüg) slavnıy, znamenitıy: antaü kulug qaüan ermis` stol' znamenitımi kaganami  bıli oni (KTb₄).

QQaz. QTTS 428: KÜLİK  1. Säygülik, jüyrik, şapşañ. 2. Attı sanatqa qosuğa baylanıstı at sını.

70. «po imeni  Djaur-seçen». Tüsin: saçan; mong. pis'm. seçen – mudrıy, komponent pri imenah sobstvennıh».

DTS 497:S`ES`  razvyazıvat, raspuskat': er tugun sesdi    mujçina razvyazal uzel (MQ İİ 293);  SESIL  – strad. ot ses (şeş)  – razvyazıvat'sya, rasputıvat'sya: alqu tinliün nizvaniliü baü tugunlari kedun sesilip   uzı i putı strastey vseh jivıh suşestv bıli çudesno razvyazanı  (Suv 678₁₀).

QQaz. ŞEŞ, ŞEŞU   reşat', rasputıvat'; (Şeşen – orator).

QMonğ. CECEN  mudrıy, metkiy.

85. «v mestnost', nazıvaemuyu Ulagay-bulak, v predelah Saari-keher, bıvşuyu yurtom Çingiz-hana».

DTS 608: ULAY- (ula)   soedinenie, svyaz': ulaüi uza tutuzmis`  derjitsya soedineniem kostey (Suv 614₁₂); DTS 609: ULAS - ot  ula: bir neñ birga ulasdi   odna veş' soedinilas' k drugoy (MQ İ 189);  DTS-151: BULAQ   ruçey, istoçnik:  aqa tinmaz ertar bulaqlar ara  to oni tekut i izlivayutsya podobno istoçniku (JB 392₁₂).

QQaz. Wlasu, wlasqan – soedinennıy, prodoljennıy;  BWLAQ   ruçey. (Qwlağu, Hulagu esimi osı wlasu (jalğasu) sözinen).

QMoñğ. Soedinenie – niylüüleh, niyleh, zalgaa holboo, t.b.; BULAG  (gorhi)  – ruçeek.

85.   «v predelah Saari-keher»:

DTS 488: SARIY  jeltıy (MQ İ 374): sariü altun urun kumus`  jeltoe zoloto, beloe serebro (Ton₄₈);  DTS 445: QIR  1.ploskogor'e (MK İ 324); 2. pole; jazi tag qir  ravninı, gorı, ploskogor'e (JB16 ₁₃);

QQaz. QIR (qırqa)   ploskogor'e, pole, step';  SARI  jeltoe; (Sarı-qır – jeltoe ploskogor'e,  pole, jeltaya step').

QMoñğ. HEER ( tal, gazar) – pole; ŞAR ( böörönhiy, evleregç) – jeltıy.

MTKS:  SARIG türk.  sariü;  moñğ.pis'm. sariü;

HVII ğasırdağı  moñğol ädebietiniñ ülgisi sanalatın «Şara tudji» (Jeltaya istoriya») şığarması atauınıñ birinşi sözi türktiñ «sarı» sözi.

 110.  «V gorodah uygurov i tangutov bıla smuta (bwlqaq)»

DTS 122: BULYAQ  volnenie, smuta: bilig birla suzlur bo,un bulüaqi   znaniem uspokaivayut smutı v narode (JB 2811);  tanri jer bulüaqin ueun  tak kak nebo i zemlya prişli v smyatenie (KT₄₄);  2. BULYA   peremeşivat', smeşivat': ol tutmac` bulüadi  on meşal lapşu (MQ İİİ 289).

QQaz. Bwlğau (aralastıru; qoldı bwlğau) – smeşivat'. (Orıs jazuşısı M. Bulgakov familiyası osı sözden). Bwlğaq – (köne) bülik, köterilis – vosstanie, bunt.

QMoñğ.  Budilih, holih, hiyh,  hutgah, t.b.– smeşivat'; (Volnenie – dolgio, davalgaa, t.b.;  Vosstanie – boslogo; Smuta – samuun, üymeen).

110. «ostanovilis' v doline reki v uşel'e, imya kotorogo Qaraun-qapçal, çto znaçit «çernıy les».

Qate. Qaraun qapşal – qara qapşal (qapşağay) – «Çernoe uşel'e, tesnina» boluğa tiis.

DTS 422: QARA   çernıy: osul oüulnun… qaslari qara  erdi    u etogo mal'çika… brovi bıli çernımi (LOK 17).

DTS 420: QAP    burdyuk, meşok (MQ İİİ 146); DTS 420:  QAPSAQ (qapçaq) - mesto sliyaniya reki s pritokom (MQ İ 471);  TurRS:  kapiz   kan'on;  AzRS: Kab – kamenistıy obrıv.

QQaz.  QARA  çernoe; QAP  meşok;  QAPŞAĞAY   uşel'e, tesnina.

QMoñğ. HAR (baran) – çernıy; HAVCAL   uşel'e.

111.  «nahodilis' v mestnosti, nazıvaemoy Teleduin-amsare»  Tüsin: «mong. amsar – vhod v uşel'e, tesnina».

Qate! «U vhoda v uşel'e» (Qapşaldıñ auzında) boluğa tiis;

TurRS:  Ambar – vhodnaya (komnata), çulan; AzRS: Anbar  – sklad, kladovaya, ambar; Ambır ağız –çelovek s şirokim rtom (str.33-34).

QQaz. Qamba (kömbe)  – kladovaya.

Qalm.  Amn – rot, usta;  Amar kelh – skazat' ustno; Ambar – ambar, kladovaya.

QMoñğ. Amsar – gorlışko, otverstie; Am – rot; Havcalın amsar (deer) – na krayu propasti.

112. «V godu koin, kotorıy yavlyaetsya godom barana».

DTS 453: QOJ    ovca:  jaüisi qoj teg ermis`   vragi ego bıli podobnı ovcam (KTb₁₂); QOJCI pastuh, çaban  (ThS İİ s₃);  qoj jil kalend. god ovcı  (KT₅₃ ); Cp. qoj, qojin, qojun, qon;

QQaz. QOY   ovca, baran.

QMoñğ. HON'  ovca, baran.

113. «Odin iz emirov Buyuruk-hana, po imeni Kokesu-Sabrak» Slovo kokesu znaçit çelovek, golos kotorogo osip vsledstvii kaşlya i grudnoy bolezni».

Nayman qolbasşısınıñ laqab atı  Köksau-Sıbırlaq :

DTS 313: KOKUZ , KOKUS (köküz)     grud':   koksi ara ot tutar   u nih v grudi dımitsya ogon'  (MK I 230);  kokuzu aduü kokuzu teg erdi   ego grud' bıla podobna grudi medvedya (LOK 2₄).

DTS 513:  SUFSA    naşeptıvat': ol qulaqqa sufsadi   on naşeptıval emu na uho (MK III 286);   SOVLAN  şeptat', naşeptıvat':  qis jajüaru sovlanur  zima naşeptıvaet letu (MQ İİİ 278).

QQaz. Kökirek – grud'; Köksau – grudnaya bolezn' (bronhit, koklyuş). Sıbırlaq – govoryaşiy şepotom (ot kornya   söv, sub, sov, suf   slovo «sufler»).

QMoñğ. HÖH (ceej, henhedeg) – grud'; (Kormit' rebenka grud'yu – hüühdiyg höhör tejeeh;  Şepot – şivneen, şivneh.

113. «Oblast' naymanov, nazvanie kotoroy Baytarak-Belçire». «Dlya gosudarya naymanov sosvatali u gosudarya ongutov devuşku, po imeni Baytarak».

Nayman da, oñğıt (uaq) ta türk  taypaları bolğandıqtan bwl  sözder türkşe boları tüsinikti:

DTS 79: BAJ   bogatıy: baj er qoji   ovca bogaça (ThS II40).

QQaz.  BAYTEREK   topol'.  (Bay+daraq;  Daraq – ağaş;  «Darğa asu» – daraqqa asu, t.s.s.). Alayda äñgime Oñğıt taypası hanınıñ qızınıñ atı  jayında bolğandıqtan bwl söz «terek-daraq» emes, «Ja-T» jazğanday «taraq» sözi bolar. Bwl söz «şaş tarau aspabın» ğana emes,  tarau, taralu, wlğayu, etek jayıp önip-ösu degendi bildiredi.  «Ädilet» gazetindegi (19.03.2011) «Batır Toqtay qız» maqalasında : «Wl-taraq» dep, bwrın qazaqtar wldı  wl dese, qızdarın analarınday  sıylap, jınısın atamay «taraq» dep atağan»,–dep jazğan.

Al M. Qaşqari «Diuan Lwğat at-türk»  eñbeginde ( № 2212):  «Tarim – obraşenie, kotoroe ispol'zuyut po otnoşeniyu k vzroslım i yunım princam i princessam, yavlyayuşimisya potomkami Afrasiyaba. Ni k komu drugomu, krome potomkov Hakaniyya (kaganskiy rod) tak ne obraşayutsya, kakim bı velikim ni bıl (etot çelovek). altun tarim – obraşenie k princessam» dese, al № 2213 sözde: «Tarim – reçnıe kanalı, raspolojennıe k topyam i zıbuçim peskam» delingen (Z.-A. M.Äuezova audarması, Almatı. Dayk-Press, 2005. 347-b.). Endeşe, «Baytaraq» jer atauı «Bay hanşa» mağınasında boluı  mümkin.

113.  «Belçire oznaçaet step' s obil'noyu travoyu».

Bwl sözdiñ  «Bel»  jäne «çire» degen eki sözden twratını bayqaladı.

DTS-93: BEL  holm:  taüta uz joq saj jazita bel joq   v gorah net perevala, na pustınnoy ravnine – net  holma (TT Vİİ 488).

QQaz. BEL   holm.

QMoñğ. Holm – dov, güvee, boldog, tolgoy.

Qazaqtıñ «Tau kötergen Tolağay» ertegisindegi «tolağay» sözi osı «bel»  (holm, dov) sözderimen mağınalas ekenin köremiz.

«Çire» mağınası «şöbi (otı) mol» dep tüsindirilgen. Bwl «şalğın, şwraylı» degen qazaq sözine säykes keledi. (DTS : C`IVGIN  sıtnıy, nasışayuşiy, pitatel'nıy: civgin ot  pitatel'naya trava (MQ 222). Bwdan göri  «şır» (may) sözi dıbıstalu jağınan wqsaydı: DTS : C`IR    jir, salo:  bu etta c`ir  joq    v etom myase net jira (MQ 162₁₇);  (Orıs tilindegi «jir» söziniñ türk tilindegi «şır» sözinen alınğanın köremiz!).

QQaz.  Şalğın  – obil'naya trava. Şır (şır bitu – semiru, maylanu) – jir, salo.

 QMoñğ. Jir – ööh, tos; Salo – ööh, targa.

Alayda osı «Bel çire» sözi «Bel şalğın» ya «Bel şır» delinse de türk (jäne jalpı altay tildik tobınıñ) til zañına säykes kelmeytinin köremiz. Dwrısı «Şalğın (dı) bel», «Şır(lı)bel, «May(lı)bel» delinip, sın esim birinşi, al zat esim ekinşi twrğan bolar edi. Sondıqtan «çire» de sın esimge aynaldıruğa kelmeytin zat esim boluğa tiis. Mwnday söz köne türk tilinde bar eken:

DTS-523: SIRE (şire) stol: qiriq sira qiriq bandan japturdi – (Oguz-kagan) prikazal sdelat' sorok stolov i sorok skameek (LOK 11₁).

Qalm.  ŞIRÄ   stol.

QMoñğ. ŞIREE  stol.

Sonımen «Belşire»  atauı «şirege (stolğa) wqsas bel» degendi bildirse kerek. Qazaqtıñ «şirenu» sözi – «Şire (stol) basında otıru» sözinen boluı mümkin). Alayda eki sözden twratın «Belşire» söziniñ şın mağınası wmıtılğandıqtan qazirgi moñğol tilinde «belçeer» – «jayılım»  degendi bildiredi.

QMoñğ. BELÇEER   pastbişe.

115.  «I poprosil odnogo iz znamenitıh koney Çingiz-hana, imya kotorogo bılo Djiki-Bure»  Tüsin: «sr. mong. pis'm. boro – serıy»

Qazaqtıñ «Jeke-burıl» nemese «jeke böri» sözine keledi (Aqmola bekinisin aludağı erligi üşin Kenesarı Tölebaydı  «Jeke batır» atağanınday).  Türktiñ «bor», «böri» sözderi turalı ilgeride ayttıq).

117.  «Oni vıtaşili iz kotla baran'i vnutrennosti, kotorıe oni varili s krov'yu, podobno ..,». Tüsin: «sktu, çtenie i znaçenie ne ustanovleno; sm. t.İ, kn. 1, str. 179. (saruhtüy est' mongol'skoe nazvanie etogo kuşan'ya. N.M.Prjeval'skiy: «baran'i kişki posle vıjimki iz nih soderjimogo nalivayut krov'yu – i varyat poluçennıe takim obrazom kolbası»).

DTS 509: SOQTU   kolbasa-kazı (MQ İ 416);  Sr. soüut;   SOQTUR – pobud. ot soq- İİ: ol bir neñni birga soqturdu    on vtisnul odnu veş' v druguyu (MQ İİ 185).

QQaz. Qansoqta – Jaña soyılğan maldıñ qanına iş may, azdağan et, dän qosıp, büyenge salıp pisirgen şwjıq (QTTS 473-b.). Swq, swğu – vtisnut'.

QMoñğ. Kolbasa – hiyam;  Vtiskivat' – çihej oruulah.

Şığıs türkteriniñ «swq, swğu, şihej, çihik», t.b. türde aytılatın sözi büginde halıqaralıq  «seks» sözine aynalğan.

118. «poşel po doroge na goru Kuba-Kaya». Tüsin: qwbe-kia; S.S. p. 148 i 151 – Hubahaya»;

DTS 462: QUBA   cvet mejdu krasnım i jeltım: quba at   svetlo-buraya (savrasaya) loşad' (MQ İİİ 217). DTS 406: QAJA   skala: telim so`zug uqsa bolmaz jalim qaja jiqsa bolmaz  nel'zya ponyat' (smısla) mnogo(slovnıh) reçey, (kak) nevozmojno obruşit' krutuyu skalu (MQ İİİ 20); quruü qajata suv aqar   iz-pod suhoy skalı poteçet voda (TT VII 29₁₃).

QQaz. QWBA QIYA  buraya skala.

QMoñğ.  Savrasıy – hul; Skala – havcgay bayc, cohno.

120. «V mestnosti Edi-Gorkan dal srajenie Djamuke i razbil ego». Tüsin: yidi teksta – vozmojno, opiska vmesto tini».

Eşqanday da «opiska» emes. Bwl «Jeti Qorğan» sözi.

DTS 259: JETI   sem':  jeti bori ölturdum   ubil sem' volkov (E 11₁₀);  DTS  458: QORIYAN   stan, voennıy lager' (krepost'): kun tuü bolüil kok qoriüan   bud' znamenem (naşim) solnce, nebo – kurganom (LOK 12₃).

TurRS: Kurgan    krepost', ukreplenie.

QQaz.  JETİ QORĞAN   sem' kurganov.

QMoñğ.  Sem' – doloo. Kurgan – bulş, ovoo, dov.

121. «Naymanı tem vremenem soverşili volhovanie» Tüsin: «V tekste djadamaşi kardan, ot tyurkskogo glagola djadamaq (yadamaq) – navodit' dojd', sneg i buryu na kogo-libo ili na çto-libo posredstvom kamnya djada ili yada.»

DTS 247: JAT   koldovstvo, volşebstvo svyazannoe s vızıvaniem dojdya i vetra (MQ İİİ 159); TT H₅₆₁); DTS 247: JATC`I   zaklinatel', volşebnik: jatci jatladi  volşebnik  proiznosil zaklinaniya (MQ İİİ 307).

QQaz. JADI koldovstvo, volşebstvo; JADIŞI zaklinatel', volşebnik; JADILAU  navodit'  porçu.

QMoñğ.  Koldovstvo – ilbe, uvdis; Zaklinatel' – tarinç, haraalç; Volşebstvo – ilbe, şid (?).

122.  «ostanovilis' stoybişem na  krayu Arala, çto znaçit ostrov»

DTS 50: ARAL  ostrov; çaşa (?): toquz arali siüun kejik men  ya maral-olen' s ostrova «devyatki»  (ThS İİ₉₂).

QQaz. ARAL   ostrov.

QMoñğ. ARAL  ostrov.

122. «Zemlya ee – bezvodnaya pustınya (çul);

DTS 151: C`öl – : cöl – soqul- parn. ubıvat', issyakat' (o vode) : kol suvi kun coüi uza colup soqulup az-qija qalmis erdi   iz-za solneçnogo jara voda ozera ubıla, ee stalo nemnogo (Suv 610<sub>9</sub>);   DTS -155: C`öllig  jivuşiy v stepi:  onra kun toüsiqda bokli collig el   speredi, ot voshoda solnca, (pribıl) narod, obitayuşiy v Bekliyskoy pustıne (KTb₄).  Qate. Şöllig – jivuşiy v pustıne.

QQaz. ŞÖL  pustınya.

QMoñğ. CÖL  pustınya;  (Pustır' – sul gazar).

«Solğan, solu»  sözi de (vyanut') «şöl» sözimen mağınası jaqın ekenin köremiz.

123. «On-han: «…bog dast, oni perenesut (vse eto» Tüsin: çidamişi kunand – ot tyurkskogo glagola çidamaq – terpet', perenosit': moç'».  Bwl arada  türktiñ «şıdam» jäne «könu» sinonim  sözderi aytılğan:

TurRS: C`IDAM   terpenie, vınoslivost'; C`IDAMAK terpet', vıderjivat', vınosit'; MQ № 3354. Kun (kön) – ukroşat', ispravlyat', terpet', perenosit', i t.p. «At köndi»; DTS 314: KÖN  1. vıpryamlyat'sya: oq köndi   strela vıpryamilas' (MQ İİ 199);  2. er jolqa köndi   mujçina stal na pravel'nıy put'  (MQ İİ 29).

QQaz. ŞIDAMAQ, KÖNBEK (sinonim sözder) terpet', perenosit', vıterpet'. (Şıdamdı, könbis – terpelivıy, vınoslivıy).

QMoñğ: Terpet' – teseh, hülceh, tevçih; Vınoslivıy – daamgay, tevsergey, ölçir.

124. «Buldjr – sgovornıy pir».

QQaz. BOLJAR (boljam, boljau) – aldın ala oylau, josparlau. (Planirovanie, dogovorennost' za ranee, uslovie).

Qalm. BOLZAN   ugovor (o vremeni i meste), dogovorennost', uslovie.

QMoñğ. BOLZOL   uslovit'sya.

125. «Vseh je poslal v dozor v mestnost' Mao-undur, çto za goroy» Tüsin: «muundur; S.S p.170 – Mao-undur, mong. pis'm. maqu – plohoy, öndör – vısota, vısokiy»;

MTKS:  MAHUA hind. mahua; mong.pis'm. mahu-a; (Ündi sözi).

MQ №225  ÖNE  ustremlyatsya vverh;  Öndir – «täñri öt öndürdi»; DTS 385: ÖNDYR- pobud. ot ön-  rastit', podnimat':  tañri ot  öndirdi   bog vırastil travu (MQ İ 225).

QQaz. Önu-ösu  –  rasti.

QMoñğ.  ÖNDÖR   vısota.

125. «edva ne perebili straju   i liçnuyu ohranu (kaziktan) On-hana». Tüsin: «trqaq; S.S.p.191 –  turhah– karaul, straja; keşikten – gvardeycı, liçnaya ohrana, obşee naimenovanie hanskih telohraniteley»;

DTS 587: TURYAQ   storoj, straja: kec`a tanda turqaqni tebratmasa   veçerom i utrom çasovıh ne udalyat' (JB 139₅).

QQaz.  Twr – stoyat'.Twrğan – stoyaşiy.

QMoñğ. Stoyat' – zosoh, bayh, gozoyh, togtoh.

127. «zagnal tebya v gornuyu tesninu, imya kotoroy Qaraun-Qapçal» S.S.p111 – habçal – tesnina, uşel'e»

DTS 420:  QAPSAQ (qapçaq)    mesto sliyaniya reki s pritokom (MQ İ 471).

QQaz. QARA  çernoe; QAPŞAĞAY  uşel'e, tesnina.

(Osı kitaptıñ 110-betindegi «Qapşağay» sözine anıqtamanı qarañız).

128. Şıñğız han sözi: «Podav emu znak, snyav şapku, ya pomanil ego rukoy»; Tüsin: dilamişi; ot tyurkskogo (tatarskogo) glagola tilämak – (po) zvat', pokriçat', (po) prosit', (po) trebovat'.

Qate. Bwl jerde: «keluin tilep qol bwlğadı» degen mağınadağı sözder bolsa kerek

DTS-560: TILA   hotet', jelat', stremit'sya, dobivat'sya: sen edgu tila  stremis' k dobru (JB 2214); TILAMSIN - ol andin nen tilamsindi  kazalos', çto on hoçet (poprosit') çego-to (MQ İİ 259).

QQaz. TİLE, TİLEK  jelanie. TİLEMEK   pojelat'.

QMoñğ. Jelanie – hüsel, dur, hüslen, taalal (?);

129.  «Posle togo ya poletel, podobno kreçetu»  Tüsin: «snkkur, mong. pis'm. şinhur – sokol;

DTS 525:  SUNQAR   sokol, altayskiy kreçet:  ja birla oq birla sunqarni olturdi  on umertvil kreçeta lukom i strelami (LOK 5₇).

QQaz. SWÑQAR  sokol.

QMoñğ. ŞONHOR (naçin) –  sokol.

130.  Şıñğız han: «Dlya vas ya ustraival stepnıe zapalı na stepnuyu diç'».  V tekste glagol utramişi kardan ot tyurkskogo utramaq (sobstv. Utlamda) – zajeç', zapalit';

Audarmaşınıñ soñğı, «Utlamda» deui qate. Bwl arada «dala añdarın senderdiñ qarsı aldılarıña qudım» degen bolsa kerek.

DTS 618: UTRU – naprotiv, navstreçu:  ben utru joridim –  ya poşel navstreçu (MÇ₂₇); UTRULAN  vstreçat'sya: ol anar utrulandi  n vstretilsya s nim (MQ İ 296);  Utru tut   prepodnosit', predstavlyat': anuq utru tutsa joqqa sanmas  esli vse prigotovlennoe prepodnesut (gostyu), ne sçitaetsya, çto niçego net (MK I 68); utruqi kel  priblijat'sya, idti navstreçu (JB 201₁₄).

130.  «Teper' vı  konçayte (dopivat') bol'şuyu çaşu hanskogo kumısa» .Tüsin: «S. S. p. 179. – Koko çun – sinyaya çaşa. V drevnosti u mong. imelsya osobıy sort kumısa, prigotovlyavşegosya  special'no v hanskih stavkah . Kitai. nazıvayut ego cin-ju – prozraçnıy (do çernotı) kumıs» . (QMoñğol tilinde «qımız» sözi joq).

DTS  444:  QIMIZ   kumıs: qimiz sut ja jon jaü  ja  joürut qurun  kumıs, moloko ili kusok jira, ili prostokvaşa i sır (JB 264₃).

QQaz. QIMIZ  kumıs; KÖK ŞINI  sinyaya çaşa.

QMoñğ. Kumıs – ayrag.  Siniy – höh. Çaşa – car, hul, tagş, ayaga.

«Çini» mağınası  «çinde (qıtayda) jasalğan» degen sözden, türk tiline «şını» ıdıs atauı bolıp engen.

130. «Vı oba slujili moemu dobromu otcu».  Tüsin: «proishojdenie i znaçenie suşestvitel'nogo tukdjamişi ne yasno.

Bwl jerde «äkemniñ tuın köterdiñder» nemese  «bir tüyindey baylanu, birikken, bir boldıñdar» degen mağınadağı söz sıñaylı:

DTS 584:   TUY   znamya, bunçuk (LOK 12₂);  DTS-595:  TUGLAN   bıt' zavyazannım uzlom:  jip tuglundi   verevka zavyazalas' uzlom (jip tüyindeldi) (MQ İİ 244).

QQaz. Tüyin – uzel.

147. «I vıslali  v avangarde (manğale)  v nabeg Kubilaya i Djebe»

DTS 337:  MANLA   şagat', idti; stranstvovat' : mañlamis mañ saju inc esan erma akiñizlar bolzun   na vseh proydennıh vami putyah da budet vaşe bıtie mirnım i blagopoluçnım!  ( Tis` 45b₄).

QQaz. MAÑDAY (mañlay)  lob, lobovoy.

Qalm. MAÑNA   lob, lobnıy.

QMoñğ. MAGNAYN  avangardnıy; lobnıy. 

147.   «Tı  veday centrom (qul)». Tüsin: «Mong. pis'm. ğol – seredina, centr; voen.– «srednyaya rat'».

DTS 454: QOL -1. ruka. 2. otvetvlenie, rukav: opri qolu. 3. naseçka  (MK III 134);   DTS 454: QOLAN  poyasnoy remen'; podpruga: qolan ati–mesto, gde zatyagivayut u loşadi podprugu (MQ İ 404); DTS 454: QOLTIQ  podmışka (MQ İ 475).

QQaz.  QOL   1. voyska; 2. ruka.

Qalm.  HOL (dünd) –  central'nıy.

QMoñğ. GOL (töv, teg, dund, hüys) – centr.

Şıñğız han zamanında «ğol» (qol) sözi «orta» (centr), külli  äskerdiñ ortañğı bölimi»  degen mağınanı bildirgen eken. «Orta» men «ğol» qalayşa sinonim sözderge aynalğan? «Slovar' i pereçen' zaklinaniy» jinağında: Gall (dosl.: «ogon'») – slovo togo je kornya, çto i gol; Şınımen de moñğoldıñ «gal, galın» (ot) qazaqşa «jalın» sözi.

DTS 227:  JAL  -1.vspıhivat', vosplamenyat'sya:  Ot  jaldi  ogon' vspıhnul (MK III 63);  DTS 229:  JALIN  plamya: ot jalini   plamya ognya (MK İİİ 23; TT İ₁₂₃).

Arı qaray «Slovar' i pereçen' zaklinaniy»: «Gol – seredina, os' mira, sosredoteçenie vsego suşego, gde slivayutsya voedino vremya, prostranstvo i vozmojnosti», «Gulamta – izvestnoe takje kak gol gulamtarazvedeniya ognya, simvol sredotoçiya mira gol. V nekotorıh govorah proiznositsya kak golomt ili golomto», – dep jazadı. Jäne: «Galomt (buryat, «oçag»),– deydi.

Bwl qazaq tilindegi «qolamta» sözi. Al «oşaq» kiiz üydiñ ortasında bolatını belgili. Dalada  ot jaqqanda da adamdar onı  ortağa alıp, aynala otıradı. Mine, osı sebepten «golomta, qolamta (ot, oşaq)» sözi «ortadağı» degen mağınağa ie bolğanın bayqaymız. Sondıqtan, «moñğol» – mıñ qol sözinen deu «ğol, qol» söziniñ şığu tamırın, onıñ  jauıngerdi emes, «ortadağı» degendi bildiretinin bilmeuden.

147. «I sam liçno ustanavlival voysko» Tüsin: çarik-ra yasamişi mikard».

İ t.1 k. 24-betindegi «şerik» sözine («Şerik – äsker. Sanskrit.  Ksatrika trika;) jäne  1-k. 63-betindegi «jasa» sözine (DTS 645:  JASA  stroit', delat', ustraivat')  anıqtamalardı qarañız.

149. «u nih net ulaga i skota, çtobı vıstupit' na voynu» Tüsin:  «Tyurk. ulag, mong. pis'm. ulağa – v'yuçnoe ili verhovoe jivotnoe». (1 kit. 145-betindegi osı sözderge anıqtamanı qarañız).

149. «i ostavit' v oboze (uğruq).

DTS  23:  AYRUQ   gruz, imuşestvo, skarb: aüir aüruq qajuda  qaldi   kuda devalsya tyajelıy gruz? (MQ 62₁₅);   AYIR   1. tyajelıy, vesomıy:  uluü aüir juk teg   slovno bol'şoy, tyajelıy gruz (Uig III ₃₁₂₎;  2. otyajelevşiy, nagrujennıy: aüir ayaq amruldi   otyajelevşie nogi otdohnuli (MQ 38₂).

Şıñğız han qazına, jükterin saqtau üşin saldırğan qalaşığınıñ atauı Ağrwq bolğan.

QQaz. AUIR   tyajelıy (gruz, imuşestvo).

QMoñğ.  Tyajest' – hünd; Oboz – açaa hösög, jin.

149. «poslal…oboih vo glave komandovaniya voyskom». «V tekste glagol tusamişi kardan, o kotorom sm. str.99 kn.1 etogo toma».

DTS : TUZ (tüz)   privodit' v poryadok; navodit' poryadok, ustraivat', ulajivat': bek elin tuzdi   pravitel' navel poryadok v svoey strane (MK İİ 9); TUZULMAK vıravnivanie; soglasovannost'; garmoniya  (Suv 137₁₂).

QQaz. TÜZİLMEK   1. Tüz, tüzilu,  tüzbek (tüzmäk) – obrazovat'. 2. Tüzu – rovnıy; Tüzetu, tüzeu – popravlyat', ispravlyat'. 

150. «Kogda blagopoluçno i sçastlivo nastupil god bars»…

DTS 84: BARS    tigr (bars): incip bars jilqa cik tapa jolidim  posle etogo v god barsa  ya poşel v pohod na çikov (MÇ V7);    BARSYAN  - etn. Barsgan – nazvanie odnogo iz tyurkskih plemen (MQ 220₁₆).

QQaz.  BARS  bars;  Jolbarıs – tigr. (Köne söz «Arıslan-barıslan» – «arıstan men jolbarıs» degendi bildirgen).

QMoñğ. BARS (irves) – bars, tigr.

150.  «Tot ohotilsya na ptic vpredelah Ulug-taka» Tüsin: kuşlamişi; ulğ-taq; S.S. p.158 – Uluh-tah.

DTS 610: ULUY   velikiy, bol'şoy, vısokiy: uluü taü –  vısokaya gora (JB 197₄);  DTS 471: QUSCI^`(qwsşı) -1.pticelov.2. sokol'niçiy, sokol'nik; tösakci ja qusci  jema ascilar  postel'niçie, sokol'niçie i povara (JB 119 ₁₅) .

QQaz. WLI   vısokaya, velikaya (bol'şaya);  TAU  (tağ)  gora;  Wlı tau – velikaya gora.

QMoñğ.  UUL  gora;  Vısokiy – öndör; Velikiy  –  ih, aguu ih, asar ih; Bol'şoy – tom, ih, ih bolson; (Holm – dov).

(«Qwsşı» sözine baylanıstı 1 k. 117 betti qarañız).

151. «Oni pribıli v druguyu oblast', nazvanie kotoroy Edi-Urun, a tamoşnego emira nazıvali Urus-Inal» Tüsin: «tak u Berezina, çto znaçit «sem' mest»; v tekste A – iti afrun; V – afeun; A.Semenov predlagaet çtenie Eti (Edi)-muren – sem' rek;

( İ t.1 kit. 150-betinine anıqtamanı qarañız):  Tüsin: «Vırajenie Edi-Orun znaçit «Sem' mest» ili «Sem' uroçiş» (ot urun, urunduk – russkoe runduk).

DTS 259: JETI   sem':  jeti bori ölturdum  ubil sem' volkov (E 11₁₀);  DTS 372: ORUN  mesto: ol meni orundun turüurdi  on zastavil menya vstat' s mesta (MQ İİ 177).  

QQaz. Jeti orın – sem' mest.

QMoñğ. Sem' – doloo;

DTS 614: UR    bit', udaryat';  DTS  616: URUS   draka, srajenie: aliplar birda urusma  s bogatıryami ne srajaysya (MK İ 182).

«Jeti», «orın», «Wrıs» sözderi jayında İ t. 1 k. 150-bettegi osı sözderge anıqtamalardı qarañız.

153.  «i soizvolil navesti poryadok» Tüsin: yasamişi.

İ t.1 kit. 63-betinde osı «jasa» sözine anıqtama bergenbiz ( DTS 645:  JASA  stroit', delat', ustraivat': od tanri lasar kisi oüli qop olgali  torumis   vremya ustraivaet bog, vse sını çeloveçeskie rojdenı, çtobı umeret' (KT_{b 42.}).

163. «Esli Çingiz-han okajet mne blagoslovenie i vozvısit svoego raba». Tüsin: siurğamişi;

DTS 513: SUJURQA   jalovat', pojalovat':  oüuz qaüanqa sujurqap berdi  on pojaloval  Oguz-kaganu (dragocennosti) (LOK 14₄);  2. radovat': sujurqa ozuñnu   raduy samogo sebya (JB 57₂₅); sujurqa-erincka- parn. proyavlyat' miloserdie: sujurqaju erinckaju jarliqatiniz tı soblagovolil proyavit' miloserdie (TT 113).

Bwl sözben mağınalas: DTS 493: SEB ( sev)  lyubit': sebdukimin jejur men  ya em moe lyubimoe (ThS II ₅);  DTS 498:  SEVIN   radovat'sya: er sevundi  mujçina radovalsya (MK II 153); DTS 498: SEVINC` radost', radovat'sya, vesel'e: oüuz kaüan sevinc` atti kuldu  Oguz-kagan obradovalsya i zasmeyalsya (LOK 24₅).

QQaz. Süy, süyindiru (süyinu), süyinşi – lyubit', radovat', radostnaya vest'.

QMoñğ. Blagoslovenie – adis, erööl; Vozvısit' – örgömjlöh; çangaruulah; Lyubit' – yanaglah; amraglah; durlag. Radovat' – bayarluulah, bayasah; Jalovat' – hayrlah, hayr hürteeh.

166.  «Şli s bol'şim voyskom vperedi». Tüsin: başlamişi;

DTS 87: BAS`CI   rukovoditel', glava: qali eygu dolsa doyun dascisi / qamuü eygu boldi aniñ iscisi    esli glava naroda horoş – horoşi i vse ispolniteli (JB 75<sub>4</sub>); DTS 88: BAS`LA  upravlyat', vozglavlyat'  (JB 312);  BASLAMAQ   upravlenie, komandovanie: edi-ok uluü is bu su baslamaq   ved' eto oçen' bol'şoe delo – komandovanie voyskom (JB 120₁₀), t.b. (1 k. 186-betindegi osı sözge anıqtamanı qarañız).

166. «Postroivşis' v boevoy poryadok» Tüsin: yasamişi; ( 1 kit. 63-betke, 2 kit. 153-betke «jasa» sözine  (DTS 645:  JASA   stroit', delat', ustraivat') anıqtamanı qarañız).

166.  «Voyska kaana provodyat tam leto»; tüsin: yaylamişi kardan;   pervoe slovo – suşestvitel'noe ot tyurkskogo glagola yaylamak – bıt' na letovke»;

DTS-227: JAJLIQ   letnee mestoprebıvanie, letniy  dvorec (TT Üİ₈₄); JAJLAÜ -  letnee mestoprebıvanie, letovka:  ol qojin jajlaüda jazlatti   vesnoy on soderjal ovec na letnih pastbişah (MQ İİ 355).

QQaz.  JAYLAMAQ   raspologat'sya  letovat'; ( Jaz – leto; Jaylau – letnyaya pastbişe).

QMoñğ. Leto – zun, zun cag. Letniy – zunı.

168. «Razbil etogo emira   i otbrosil do uşel'ya, nazıvaemogo çamçial.  Çamçial znaçit «ukreplennıy gornıy prohod (darband)».  Tüsin: «Sokr.Skaz. p. 247– çabçial – mongol'skoe nazvanie uşel'ya i kreposti Czyuy-YUn-Guan'».

(2 kit. 110 jäne 127-betterdegi   «qapşal, qapşağay» sözderine anıqtamalardı qarañız).

169. «Çingiz-han uspel vıyti iz kagalge, çto znaçit «zastava» (darbant)». Tüsin: mong. pis'm. hağalğa – vorota, zastava (sr. pers. darband v tom je znaçenii, a tak je nazvanie timur-kahalga – jeleznıe vorota).

DTS 413: QALQAN   şit: tajaqliq jaüiqa temur qalqan et   protiv voorujennogo dubinami vraga delay jeleznıe şitı (JB 306₇);  QALQAÑ   şit (MQ İİİ 386).

QQaz.  QALQAN  şit; (Qalqa, qalqalau – zaşita, zaslonka).

Azov teñizine qwyatın Qalqa özeni, Halkin gol  atauların qarañız.

QMoñğ. HAALGA   zaslonka;  (Zastava – boomt; Zaşitnıy – hamgaalah, halhalah;  Dver' – üüd, haalga, hatavç).

169. «Dva krupnıh goroda, odin iz kotorıh mongolı nazıvayut balagasun, a po-hitayski nazıvayut Djin-Din-Fu». Tüsin: «V tekste blğasun, mong. pism. Balağasun – gorod» .

DTS 80: BALASAYUN  geogr. gorod Balasagun (MQ 25₁₀,;  237₆).

QQaz. Balasağwn – Qazaqstannıñ oñtüstigindegi köne qalanıñ atauı.

170. «Ostanovilsya v predelah goroda Djun-Du, kotorıy prejde mongolı nazıvali Han-balık».Tüsin: «Han-baliğ – car'-grad, otstroen Hubilaem v 1264-1267 gg. na meste sovremennogo Pekina».

DTS 80: BALUQ    gorod: ol uruz beg oüulun taü basida teriñ  muran arasida jaqsi berik baluqqa jumsadi  etot Uruz-bek naznaçil svoego sına v horoşo ukreplennıy gorod na verşine gorı mejdu glubokimi (rukavami)  reki (LOK 20₅).

QQaz. Balıq (Balh) – gorod  (ustar.). Han-balıq – Han qalası (hanskiy gorod,bukv. stolica).

Qalm. BALHSN  gorod.

QMoñğ. BALGAS (hot)   gorod.

173. «Ni ostalos' ni tagara, ni s'estnıh pripasov dlya voyska». Tüsin: tağar – proviant (sinonim arab. azuke), a takje mera vesa; terminologiçeski tagar ili sartagar – osobıy poduşnoy  nalog, vzimaemıy s naseleniya na soderjanie voinov, stoyavşih na postoe».

DTS 526: TAYAR    meşok, torba: ol taüar bosatti   on osvobodil meşok (MQ İİ 306); DTS 526: TAVAR  (sr.tavar)   imuşestvo:  tirgas` qarluqiü tabarin alip   zahvativ imuşestvo tyurgeşey i karlukov (MÇ₂₉).

QQaz. TABAR (tabıs)   nahodit',  zarabotat'.

QMoñğ.  Imuşestvo – höröngö, hogşil, ed aguurs, yum.

Audarmaşı tüsiniktemesinde «Azuke (azıq) – arab sözi» deydi. Alayda bwl türk sözi:

DTS 73: AZUQ    pişa, prodovol'stvie, proviant, korm:  azuq joq erti  korma ne bılo (KT ₃₉);   jadaü  ati caruq kuci azuq  kon' peşego – çarıki, sila ego – eda (MQ İ 381).

QQaz.  AZIQ   pişa, prodovol'stvie, proviant, korm.

Parsı tilinde tağar (proviant) sözi «härbär» jäne «azuğe» delinedi. «Azuğe» türk tilinen engen söz.

177.  «Zatem on prikazal vıstupit' v pohod na soedinenie s Subeday-bahadurom, Tukuçar-bahaduru iz plemeni kungirat».

(Ja-T» İİ tom, 16- bette qıtayşa: Syue-be-tay; jaqşada (Subetey) dese, orıs audarmaşıları «Subedaya»,  «tay» ornına «day, dey» dep ünemi bwrmalap jazğan);

QQaz. SÜBETAY; QTTS 748: Sübe  1. Qabırğa etegine bitken maylı qalıñ et; 2. mañdayaldı, tañdaulı; Sübeli.

QTTS 805: Toğışarlan  – Wsaq-tüyekpen aynalısu;

177. «Ostavil v tılu ohranyat' obozı (uğruq)».  (Osı, 2 k. 149-bettegi  ağrwq  anıqtamasın qarañız).

179. «On dal emu odin tuman voyska iz plemeni ongut, odnu tısyaç sbornuyu». Tüsin: kuşikul, çto oçevidno proizv. ot tyurkskogo glagola quşmaq (qoşmaq) – soedinyat'».

MQ № 3655: Quşul (qosıl) – soedinyatsya; t.b. (1 k. 192-betine anıqtamanı qarañız).

180. «I çerez Bişbalık vstupil v predelı oblasti Kuça». Tüsin: bişbalık (Beşbalık) – severnaya uygurskaya stolica, upominaetsya v orhonskih nadpisyah».

DTS 96:  BES  pyat': bes suñus (bes swñws)    pyat' srajeniy (KÇ₁₇); DTS 80: BALUQ    gorod: ol uruz beg oüulun taü basida teriñ  muran arasida jaqsi berik baluqqa jumsadi   etot Uruz-bek naznaçil svoego sına v horoşo ukreplennıy gorod na verşine gorı mejdu glubokimi (rukavami)  reki (LOK 20₅); bes` baliqgeogr. gorod Beş-Balık (MQ 69₁₁).

180. «Ona zayavila, çto budet nosit' vmesto  buktaka nikse po obıçayu jenşin hitaya». Tüsin:  bwqtaq; Sokr.Skaz. p. 74. bohtah – jenskiy golovnoy ubor, nosivşiysya v drevnosti mongol'skimi zamujnimi jenşinami».

G.Rubruk «Şığıs elderine sapar», 8-tarau: «Krome togo oni nosyat ukraşenie na golove, imenuemoe bokka,ustraivaemoe iz drevesinoy korı ili iz drugogo materiala»…

MTKS:  BOGTOG türk.  boqtaü;  DTS 109: BOYSUQ (BOXSUQ)   jeleznıy oşeynik: kolodki, nadevaemıe na plennikov i prestupnikov (MQ İ 465);  DTS110: BOYUZLUY: boüuz(luü) at  loşad' dlya uboya (USp 91₆).

MQ № 4211:  Bwqmaqlan – zastegivat'  odejdu.

DTS: BOYAZ   gorlo, glotka (MQ İ 364): suv boüazda tuglundi   voda zastryala v gorle (MQ İİ 244);  BOYUQ   narıv v gorle, zob (Rach II 38₃).

QQaz. «Bauızdau, buındıru, t.b. «moyınğa» qatıstı sözder osı «boğ, bwğ» (Buyun, bwğwzdau) payda bolğanı bayqaladı.  QTTS 148: BWĞAQ   adamnıñ iek astındağı salpıñqı twsı;  Bwğaq auruı – tamaqbezderiniñ auruı; Eki mwhit ya teñizdiñ jiñişkerip kelip qosılar jerin ataytın «Bwğaz» sözi de moyınğateñeuden tuğan sıñaylı.  Bwl arada da «bengu – mengu» sözderindegidey «b» dıbısı «m»-ğa aynalğanın köremiz. «Boğtaq»  – ertedegi  kelinşekterdiñ  bauı moyın astınan baylanatın  bas kiimin añğartadı. (İİ tomnıñ 121-betinde de aytıladı).

Orıs tilindegi  «busı»  da osı «bw+swq» – moyın swğu (moyın+şaq, mon+şaq) sözinen şıqsa kerek.

180. «Nikse» - termin ne vıyasnen». «nikse, po obıçayu jenşin hitaya» delingenine qarağanda bwl – qaraqıtay (qidan)  sözi.  Gür-han qızı Künkeydiñ: «Bwğtaq kimeymin, nikse kiemin» deuine qarağanda, Şığıs Türkstan  jerin 1128  jılı jaulap alğan qidandar, nayman hanzadası Küşlik kelgen 1209 jıldarı äli öz salt-dästürin  wmıtpağanı bayqaladı. Al  Küşlik  şığıs türk saltımen kelinşegine bwğtaq kigizbek bolğan.

182. «I napal na gur-hana v mestnosti balasagun». Tüsin: «Balasagun, nıne razvalinı v doline reki Çu v Kazahstane…upominaetsya v H v. Stolica snaçala karahanidov (Hİ – pervaya polovina Hİİ v.), potom kara-hitaev (Hosun-orda – vtoraya polovina Hİİ v.); pri mongolah izvesten pod nazvaniem go-balık – horoşiy gorod, prekratil svoe suşestvovanie v HVİ  v.».

Bwdan  Balağaswn-Balasağwn sözderiniñ erteden türk sözi ekenin köremiz.

200. «Ottuda Ulus-Idi dvinulsya v pohod na Karakorum   (çto v Deşt-i Kipçake). Tüsin: «Imeetsya v vidu stavka tyurkov-kanlı, nosivşaya to je nazvanie, çto mongol'skaya stolica Çingiz-hana (sm.: V.V.Bartol'd. Turkestan, İİ, str.447)»;

Mäñgiel memleketiniñ astanası Qaraqorım men Deşti-Qıpşaqtağı qañlılar astanasınıñ attas boluı – eki taraptağı halıqtıñ tili bir bolğanına tağı bir  dälel.

DTS  422: QARA   çernıy (o cvete): kozlari al saclari qara erdilar   a volosı i brovi (bıli) çernımi (LOK 1₇); DTS 460: QORUM   kamennıe rossıpi, oblomki skal, valunı:  qorumlar qamuü  juvlusdi  vse valunı katilis' (MQ İİİ 105).

QQaz.  QARA   çernıy (cvet); QORIM   kamennıe rossıpi, oblomki skal, valunı.

QMoñğ. HAR ( baraan) – çernıy.

MTKS: HOROM  türk. qorum.

204. «Zarnuk Çingiz-han naimenoval Kutlug-balg (Sçastlivıy gorod).

DTS  471: QUT  sçast'e, blago, blagodat', udaça, uspeh, sçastlivıy udel: tañri jarliqaduqin ucun(üşün) özim qutim dar ucun qaüan olurtim   po milosti neba i po-tomu, çto u menya samogo bılo sçast'e, ya sel kaganom (KTm₉); DTS 473: QUTLUY  sçastlivıy, ispıtıvayuşiy sçast'e, prinosyaşiy sçast'e, uspeh, udaçu, blagodatnıy: qisqa etin kelsa qali qutluü jaj  gotov'sya k zime, kol' prihodit sçastlivaya pora leta (MQ İ 82).

QQaz.  QWT   sçast'e, blago, blagodat', udaça, uspeh;  QWTTI  sçastlivıy, prinosyaşiy sçast'e, uspeh, udaçu, blagodatnıy.

QMoñğ.  Sçastlivıy – jargaltay, jargalant, zayaatay, huv'tay; Blagodat' – ön taatay; buyan hişig.

Şıñğız han  Sırdariya jağasındağı Zarnuq qalasınıñ atın özgertkende nelikten «moñğolşa» emes, türk tilinde qoyğan?!.  Bwl Şıñğız hannıñ türkşe söylegenin körsetedi.

208. «Otdelili tyurkov ot tazikov i vseh raspredelili na desyatki i sotni». Po-mongol'skomu obıçayu tyurkam oni (prikazali)  sobrat' i zakrutit' volosı».Tüsin: «doslovno: tyurkam soorudili na mongol'skiy maner nuğwle i kakul. Kakul (tyurko-mong.) osobıy vid priçeski, pri kotoroy volosı sobiralis' na golove puçkom i zakruçivalis'. Vtoroy termin ne vıyasnen».  (Eki söz de köne sözdikterden äzirge  közge tüse qoymadı).

QQaz. KEKİL   vid priçeski u kazahov (mal'çikov).

Qalm.  NUHLA   sgib, skladka.

213. Tüsin: «Djelal ad-din Manguberti – sın i preemnik Horezmşaha Muhammeda»  ( mäñgi+ berdi);

DTS 346: MENGU   veçnost', beskoneçnost' (MQ İİİ 378): erat qot tila`k  arzu mengu tila`  ostav' pokoy, pros'bı i mol'bı, prosi o veçnosti (JB 374₂).

DTS 95: BER   davat', vruçat', darovat': bizina tapinüu jukungu erdini berup ermis  on dal nam dragocennost', dostoynuyu uvajeniya i poçitaniya  (Uig I 81₈).

QQaz. MÄÑGİ   veçnost' (tengri, bog); BERDİ  dal; Mäñgi berdi – Bogom  darovannıy.

Keybir parsı tildi tarihşılar Jälel ad-dinniñ laqab atın «Mankburnu» dep jazıp, onıñ mwrınında ülken meñi bolğandıqtan «Meñdi mwrın» degen sözden» dep tüsinderedi.  Alayda  «meñ, meñdi» sözi «mank» türinde türk tiliniñ eş dialektisinde de kezdespeydi. DTS-341: MEÑ  rodimoe pyatno; rodinka (MQ İİİ 359); – anuñ basinda atasluq jaruqluy bir meñi bar erdi  na ego gollove bılo ognennoe, sverkayuşee rodimoe pyatno (LOK 7₄).   Türkiyadağı oğız türikteri  ben, köstebek, mol, dese özbekter nor, hol, täjikter hol, holi, qazaq pen qırğız meñ, qal deydi. Sondıqtan «Ja-T» audarmaşılarınıñ «Manguberti» (Mäñgiberdi) degeni dwrıs bolar. Jälel ad-dinniñ mwrnında (keybir tarihşılar «betinde» deydi)  meñ, qal bolsa da, Horezm şahzadasına  eşkim de «meñdi mwrın» degen, qarabayır adamğa layıq laqab at qoyuğa batılı barmas edi.

221.  «S emirami… Ukar-kaldja, Kutur-kaldja.  Po-mongol'ski je şutnikov nazıvayut «kaldja». Tüsin: «V tekste – qldja, tyurk. kalça (mong. pism'. haldjan) oznaçaet pleşivogo i v to je vremya şutnika-zabavnika;

QQaz. QALJIÑ  şutka; QILJAQ  krivlenie, şutovstvo; ( Pleşivıy – taz, tazşa).

Qalm.  HALZ, HALÑHA  pleşivıy.

QMoñğ. HALZAN, (hojgor) pleşivıy;  ( Şutnik – şogç hün, togloomç hün, hoşinç hün. (bukv. şutnik çelovek).

Bwl jerde, uaqıt öte kele qaljıñ sözi tazşa sözine auısıp ketkenin bayqaymız. Däl osınday jağdaydı Börte (kökjal qasqır) söziniñ mağınasınıñ «aşnw» (bayırğı) sözine auısıp ketkeni jöninde aytqanbız.

230. «Obıçay je mongolov takov, çto v pervıy raz, kogda mal'çiki ohotyatsya, ih bol'şomu pal'cu (na ruke) delayut smazku». Tüsin:  «V tekste djamişi – ot tyurkskogo glagola djamaq, sokr. forma djağmaq, yağmaq – mazat' maslom, jirom».

DTS 223: JAY   jir, maslo: ol jaü erutti   on rastopil maslo (MQ İ 208);  DTC 225: JAYLA   smazıvat' jirom: er qoüus jaüladi  mujçina smazal qoju jirom (MK III 306); JAQ   prikladıvat', mazat': er basqa jaqiü jaqdi  mujçina prilojil k rane plastır' (MQ İİİ 62).

QQaz.  JAQ, (jaqpaq) – mazat', smazıvat'.

QMoñğ. Mazat' – türheh, nyalah, şavah, budah, t.b. barlığı  on bir türli nwsqa bar,  al «jağu» sözi joq.

230. «Suhramişi» – ne ostavlyat' bez nakazannım.

DTS 518: SURUS` - İ. Presledovat'; İİ. vzıskivat' ( o dolge): ol anda alimin surusdi   on vzıskal s nego dolg (MQ İİ 96).

QQaz. SWRAQ (swrau)   spros, doprosit', («Sudıñ da swrauı bar»).

232. «Çingiz-han: «Ne day bog, çtobı posle moey smerti on, pereinaçiv moi slova, uçinil razdor v gosudarstve». Tüsin: «v tekste stoit glagol tamaç (dj) amişi kardan, v kotorom pervoe slovo – tamadjamişi – oznaçet «spor, osparivanie; rasprya». (sm. L.Budagov. sravnitel'nıy slovar' tyurko-tatarskih nareçiy, İ, str,375,376).

DTS 530: TAMDUR, (TAMTUR)  zajigat', razjigat' ( v pryam. i peren. znaç.): fasad tamdurur ol udimis otuü   kozni razjigayut ugasşiy ogon' (JB 317₁₃).

QQaz. TAMIZ (tamızıq, ot tamız) – zajigat', razjigat' (ogon').(Tamız ayı osı sözden bolsa kerek)

Qalm. TAM  ad; Tamin zovlñ (tamwq zobalañı) – muki ada.

QMoñğ. TAM   ad. Rasprya – herüül temceen, temceldeen (?), hyamraldaan.

233. «Bud' pri nem neotluçno i stan' ego şikaulom!» – çto znaçit prinimayuşiy i soprovojdayuşiy poslannikov i predstavlyayuşih ko dvoru (mihmandar)». tüsin: şiqayl; tyurk. şiğaul – pridvornıy çin, na obyazannosti kotorogo bılo vvodit' poslov i voobşe predstavlyayuşihsya  hanam lic v pomeşenie, gde proishodila audienciya».

DTS 150: C`IQ   vıhodit':  tisig idma onin ciqüali/ qali ciqsa jitrur konilik joli   ne pozvolyay jenşine vıhodit' za predelı doma,/ (ibo) esli ona vıydet – utratit pravil'nıy put' (JB 269<sub>2</sub>);   C`IQTUR – ot - c`iq:   ol ani evdin c`iqturdi   on ego vıgnal iz domu (MQ 357₉).

QQaz. ŞIQ  vıhodit'. ŞŞĞARU  vıvodit'.

QMoñğ.  Vıhodit' (iz yurtı) – garah, gerees garah. Provodit' – gargah.

251. «On razbil Djamuke v mestnosti, po imeni Edi-Gorkan».

(Osı kitaptiñ 120-betindegi «Jeti qorğan» sözine anıqtamanı qarañız).

252. «V tu zimu (Çingiz-han) zazimoval v mestnosti».  «V tekste kişlamişi».

DTS 448: QIS    zima: qisin qitaj tapa suladim   zimoy ya vıstupil s voyskom protiv kidaney (BK H a2);  QISLA   zimovat': maüi qurüan qislap jazina qüuzüaru su tasiqdimiz   perezimovav v ukreplenii Magı, vesnoyu mı vstupili s voyskom protiv oguzov (KT₄₈);  QISLAY  zimov'e, zimovka: er qislaüda jazadi   mujçina provel vesnu v  zimov'e (MQ İİİ 88).

QQaz. QIS  zima; QISTAU (qıstaq, qışlaq) – zimovka; QISTAMAQŞI  hotet' zazimovat'.

QMoñğ.  Zima – övöl; Zimovka, zimovat'  – övöljih.

253. «On ego vnezapno okrujil vo vremya ohotı na ptic». «V tekste quşlamişi».

DTS: QUS   1. ptica; 2. sokol dlya ohotı (MK İİ 181);  DTS: QUSCI ^`(qwsşı)  -1. Pticelov; 2. sokol'niçiy, sokol'nik; t.b. 1 k. 117-betten qarañız.

256. «Emu  preporuçil vse tamoşnie oblasti». Tüsin: «tusamişi – preporuçil, otdal pod komandu (sm pr.5, str.99 1 kn.)».

149-bette bwl söz «tüzilmek» mağınasına jaqın edi. Osı jerde «twsau» mağınası bayqaladı: Bwl jerde «twsap berdi» degen sözder bolsa kerek:

DTS 590:  TUSA   nadevat' putı: at tusaüu boldi  prişlo vremya sputat' loşad' (MQ İ 446);  TUSAYLIY  imeyuşiy putı: tusaüliü jiramaz (twsaulı jüre almas)  – imeyuşiy putı daleko ne uydet (JB 35₂).

QQaz. Twsau –  putı. Twsa – nadevat' putı.

256. «V etom godu Çingiz-han v svoih ordah ustroil sobranie i sozval bol'şoy kurultay». İ t.2 kit. 38-betindegi «qwrıltay» sözine ( DTS: QURİLTAJ   sobranie, s'ezd: oüuz qaüan uluü quriltaj  c`aqirdi   Oguz-kagan sozval bol'şoe narodnoe sobranie (LOK 40₃),  jasalğan anıqtamanı qarañız

259. «Çingiz-han skazal: «…velikie ne zaşişali malıh». «V tekste isiramişi (saramişi) – ot tyurkskogo glagola isirğamak – sojalet', pokrovitel'stvovat', zaşişat'».

DTS : ESIRKA   jalet', sojalet' (MQ İ 306): esirka tiriglik java qilma   pojaley jizn', ne provodi godı vpustuyu (JB 173₂₉);  ESIRKAMAK  jalost' (Suv 453₂₁).

QQaz.  ESİRKEU, ESİRKEMEK (esirkeu-müsirkeu) – pokrovitel'stvovat'.

QMoñğ.  Jalet' – örövdöh, hayrlah. Pokrovitel'stvovat' – iveeh.

262. «Eşe on skazal: «tak je kak naşi kupcı (urtaq) prihodyat s tkanımi zolotom odejdami i dobrımi veşami (tanğsuq)».

DTS : TAÑSUQ   udivitel'nıy, neobıçnıy: tansuq neñ   udivitel'naya veş' (MQ İİİ 382); tañsuq as` redkoe (izıskannoe) kuşan'e (MQ İİİ 382).

QQaz. TAÑSIQ (tañ qalu)  udivitel'nıy, neobıçnıy.

Qalm TAÑSG (tañs'g)  prekrasnıy, udivitel'nıy, çudnıy;

QMoñğ.  Udivitel'nıy – gayhaltay, jigtey, haçin; Neobıçnıy – engiyn bus, jiriyn bus, er bus, zurşil boloogüy.

262. Şıñğız han sözi: «Ne v sostoyanii verşit' velikih del». V tekste djidamişi kard ot tyurkskogo glagola djidamaq ili çidamaq – moç', imet' vozmojnost' çto-nibud'  sdelat' (upotr. u uzbekov, kazahov i tatar)».

TurRS: C`IDAM   terpenie, vınoslivost'; C`IDAMAK   terpet', vıderjivat', vınosit';

QQaz.  ŞIDAMAQ   moç', terpet', vıderjat', perenosit' tyagotı.

Qalm.  Vıderjka – citat; Vıderjat' – çadh (?).

QMoñğ.  Vıderjannost' – tesvertey; Moç' – çadal (?), tenhee, tenhel.

262. «Ego postignet velikaya kara». Tüsin: «usdimişi kunad; u Berezina – uşmişi; sr.  alt-kirg. öştimyak – mstit', platit', vozdavat' zlom».

DTS 376:  ÖC`(öş)    mest', gnev: bizka kelip öc` ötar   podoydya k nam, vzıvayut o mesti (MK II 103);  ÖC`LUG (öşlüg)   mstitel'nıy, vrajdebnıy:  jana dinqa oclug bu dunja neñi   çto svyazano etim mirom, vrajdebno religii (JB 259₁₂).

QQaz.  ÖŞ   mest';  Öş alu – mstit'.

QMoñğ. ÖŞÖÖ  HONZON   mest'.

263. «V otnoşenii strelkov (qwrçian) i strajey (turqaq)». Tüsin: «ot tyurk. glag. turmaq – stoyat', prebıvat', proizvodnoe turqaq ili turğaq – straja, storoj».

(Bwl sözderdiñ  türk sözderi ekeni tüsiniktemede  aytılıp twr jäne ilgeride de söz etkenbiz).

264. «Uçinyat sovet i rassudyat». Tüsin: «suşestvitel'noe kinkamişi – proishodit ot tyurkskogo glagola kingamak – ustroit' sovet…ot togo je kornya kinkadj (kinkaç) v znaçenii sovet».

DTS 299: KEÑAS (keñäs)   sovet (MQ İİİ 365):  kenas birla etmis kisi oz isi    pri pomoşi soveta çelovek verşit svoi dela (JB 160₃₄); KEÑASCI (keñäsşi)   sovetçik: vazir begka tutci kenasci bjlur    vizir' dlya beka postoyanno yavlyaetsya sovetçikov (JB 80₂₆).

QQaz.  KEÑES  sovet;  Keñespekşi  – uçinit' sovet;  Keñesşi – sovetnik.

QMoñğ.  Sovet – zövlögöö, zaavar, surgamj; Sovetnik – zövlögç, zövlöh.

265. «vısşaya radost' i naslajdenie dlya muja». «V tekste – çirqamişi (çirğamişi) ot tyurkskogoglagola çirqamaq, çirğamaq – predavat'sya udovol'stviyam, naslajdat'sya».

2 kit. 45-betindegi anıqtamanı ( QQaz: Şırqamaq – pet'; Jırğamaq – predavat'sya  vesel'yam, t.b) qarañız.

265. «Çtobı podavit' vozmutivşegosya».  «V tekste oşiboçno başmişi vmesto basmişi».

DTS 85:  BAS   davit', podvalyat': uza tanri basmasar asra jer telinmasar   kogda ne davit nebo vverhu i ne razverzaetsya zemlya vnizu (KT₂₂); BASIMC`I (basımşı)    ugnetatel', tiran: qajusi basimci olutci qiruq   drugie – ugnetateli, ubiycı i razoriteli (JB134₆).

QQaz.  BAS  davit'; BASQINŞI  agressor.

QMoñğ.  Podavlyat' – darah, sönööh;  Ugnetatel' – darlagç.

266.  «Gol – eto bıla liçnaya tısyaça Çingiz-hana; Tüsin: «mong. pis'm. ğol – centr».

Osı 2 k. 147-betindegi «qol» sözine anıqtamanı oqıñız.

266. «Barağun ğar – pravaya flang);

DTS 83: VAR   1. idti, otpravlyat'sya: naru bar   idi tuda (MQ 543₁₄); 2.  est', imeetsya: bu sabimda igid bar-üu    razve est' kakaya-libo fal'ş v etoy reçi?! (KTm₁₀);  DTS 367 : OÑ   pravıy, pravostoronniy:  oñ elig   pravaya ruka (MQ İ 41).

DTS 426: QARI   loktevaya çast' ruki: qariüa qonar ham qafasqa kirur   sadyatsya na lokot' ili popadayut v kletku (o pticah) (YUG V₄₆0).

QQaz.  BAR   1. idti, otpravlyat'sya; 2. est', imeetsya; OÑ   pravıy, pravostoronniy. QARI   lokotevaya çast' ruki;

Qalm. Pravıy – barun; Zapadnıy – barun üzgin;

QMoñğ.  BARUUN   pravıy, zapadnıy.

SST-MYA:  Baron (evenk). pravıy, sprava, zapad;  Baru ( manç). – napravlenie.

266.  «Djegün ğar – levaya ruka (flang).

MTKS 148:  DJEGÜN (qıtay sözi):  – zhong; mong. pis'm.– Jong = sol jaq.

DTS 426: QARI   lokotevaya çast' ruki: qariüa qonar ham qafasqa kirur  sadyatsya na lokot' ili popadayut v kletku (o pticah) (YUg V₄₆₀).

Bwrındarı şığıs türkteri bağdar-bağıttı bildirude  «qar, ğar» (qol) sözin qoldanğan: DTS- BERGARU -na yug, k yugu: bergaru kun ortusinaru   na yuge, v strane poludennoy (KT m2).

Sonda  «baroñ ğar» (oñ qol) – batıstı, «joñ ğar»  (sol qol) – şığıstı, «ber ğar(u) – oñtüstikti bildirgenin köremiz. Bwl sözder äskeri termin retinde de qoldanılğan.

267. «On bıl emir-ahtaçi çetıreh otryadov».Tüsin: «aqtaçi (mong.pis'm. ağtaçi) –tabunşik» (İ t.1kit.189-betindegi  aqtaşı, atşı sözine arnalğan anıqtamanı oqıñız).

267. «Ur-Timur – emir stol'nikov (baurçi), inak i izvestnoe lico v etom vladenii» Tüsin: «mong.pis'm. – inağ – blizkiy drug, napertnik; sinonim pers. nadim».( İ t. 1 kit. 101- betindegi «bauırşı» (baqırşı) sözine anıqtamanı, İ t. 2 kit. 48-betindegi inaq sözine anıqtamanı qarañız).

269. «Kogda tot (Şiki-Kutuktu) vıros, on nazıval Çingiz-hana otcom (ata).

DTS  65:  ATA   otec: ata toni oüulqa jarasa atasin tilamas   kogda odejda  otca stanovitsya vporu sınu, on (bol'şe) ne nujdaetsya v svoem otce (MQ İİİ 87).

QQaz.  ATA   ded.

QMoñğ.  Otec – eceg, aav.

270. «Odin iz plemyannikov Esu-Buka-tayşi. Tayşi po-hitayski  znaçit starşiy bahşi, a tayşi nazval ego Ugedey-kagan v şutku». Tüsin: kit. tayşi, bukv. «imperatorskiy nastavnik, starşiy uçitel' imperatora» – vısşee sanovnoe zvanie v drevnem kitae. mong. pism'. bağşi – uçitel'.

DTS 82:  BAQS`I  (kıtay)- boşi, bag-şi  – uçitel', nastavnik.

QQaz. BAQSI   şaman, lekar'.

272. «Dokloku» – zaika.  «Köne moñğ.» tilinde  «daqı, dahin» delingen eken.

DTS 536: TAQI   eşe:  taqi bir bu ma`ni ajajin sena   eşe odno znaçenie (moego imeni) ya raz'yasnyu tebe (JB 30₁₆).

QQaz. TAĞI  eşe.

«Tağı, tağı» – bir dıbıstı qaytalap twrıp alatın kisini osılay atağannan şıqqan sıñaylı. Qazirgi qazaq tilinde  «kekeş».

QMoñğ.  Zaika – eerüü, eereh.

273. «Çingiz-han povelel vıdelit' iz kajdogo desyatka mongolov dvuh çelovek…Znaçenie slova koşakulsleduyuşee: iz kajdıh desyati çelovek im dali dva; «koş» – oba v pare». Tüsin: «mong. pis'm. hos – para (parnıy). v sovremennıh sredneaziatskih yazıkah koş – para bıkov, vpryajennıh v plug (supryaga), Koş-Tepe – dva parnıh kurgana (po-turkmenski), i t.p. o termine koşaul sm. str. 192 kn. 1 etogo toma».

DTS 460: QOS    para (MQ İİİ 126) : qos qilic` qinqa siümas  dva meça v (odni)  nojnı ne vmeşayutsya (MQ İ 359);  qos bicak   nojnicı (MQ İİİ 126).

QQaz. QOS   para. (Ertede qayşını «qos pışaq» atağanın köremiz).

QMoñğ. HOS  para.

280. «Vse otdat' v indju Hulagu-hanu». Tüsin: indju; mong. pis'm. indji, termin upotreblyayuşiysya v dvoyakom znaçenii: 1. lyudi, vıdelyavşiesya vladetelyami ulusov v pridannoe za devuşkoy (pridannoe). 2. udel, vıdelyavşiysya çlenam hanskogo roda».

DTS 210: INCU (inşü)  nasledstvennıy: incu baücilarqa qalan kesmisi joq na nasledstvennıh vladel'cev sadov nalog ne nalojil (USp 22₁₆).

QQaz.  ENŞİ   udel,  dolya.

QMoñğ.  Dolya – huv', heseg;  Nasledstvo – öv höröngö.

 

          

 «Jami`at-Tauarihtıñ» İİ tomında «moñğol sözi» delingen sözderge anıqtama.

 

Bwl tomda Şıñğız hannıñ «tört külik» atalğan  wldarı  Joşı, Şağatay, Ügetay,  Tuli  jäne olardıñ wrpaqtarı turalı bayan etiledi.

1. «O bilikah i pritçah, koi on govoril». Tüsin: «Mongolı zaimstvovali u kitaycev obıçay, po kotoromu zapisıvalis' izreçeniya hanov i posle smerti izdavalis'. Eti izreçeniya nazıvalis' tyurkskim slovom «bilik» (znanie).

DTS:  BILGA    mudrıy: edgu bilga kisig …joritmas ermis`  horoşih i mudrıh lyudey… ne mogli privleç' (KT m₆).

MTKS: BILIG türk. Bil – medeh; Bilig – medleg, uhaan; BILÜÜ türk. Bilä – üreh, hayrgadah.

QQaz. BİL znay; BİLİM  znanie; BİLGİŞ znayuşiy, mudrıy; BİLİMDİ, BİLİKTİ   uçenıy, obrazovannıy,znayuşiy delo.

QMoñğ. Znayuşiy – meddeg, erdemtey; Mudrıy – mergen, cecen;

10. «Hodja-Ogul»

Şıñğız-han zamanında «Qoja» degen  kisi esimi (nemese laqabı) birneşe ret kezdesedi: mısalı, 15-bette:. Dubanıñ wlı Kwtlığ-Hodja, Jelmeniñ bauırı Hodja-Noyan, Sübetaydıñ nemeresi Qwtlıq-Qoja, Küyik hannıñ wlı Qoja, Qwlan-qatunnıñ bauırı Jälel-Qoja, Irqıl-Qoja; Äbilğazı bahadwrdıñ  «Türk şejiresinde»: Şaqır Qoja (63-bette), Qoja (66-b.), Qojağwl (98-b.); Şığıs-Türkstandağı qala atı Qara-Qoja, t.b. «Drevnetyurkskiy slovar'» qwrastıruşıları «Qoja, hoja» –  parsı tilindegi söz» depti:

DTS: HOJA  (pers.)  starıy, starik: jigit  xoja bolur  jani eskirur   yunoşa stanovitsya starikom, novoe stareet (YUg V₁₉₅).

Alayda parsı Raşid ad-dinniñ özi «Oğız-namada»: «Sredi etih starikov bıl odin ves'ma dal'novidnıy, umnıy, bıvalıy, postigşiy vse jiteyskie premudrosti, kotorogo zvali Yuşi Hodja, (çto na tyurkskom yazıke oznaçaet «pojiloy çelovek»).  Na tyurkskom yazıke pojilıh nazıvayut hodja, ibo slovo hodja v deystvitel'nosti tyurkskoe, no ne persidskoe ili arabskoe» («Oğuz-nama»   31- bet). Bwl mısaldardan Şıñğız han elindegi kisiler men oğız türkterindegi kisi esimderi bir tilde ekenin köremiz.

QQaz.  QOJA, QOJAYIN   hozyain.

Parsı. Hozyain – sahib, mälik.

23. «Tuluy-han prikazal koldovat'». Tüsin: «bezoar – jelçnıy kamen' rogatogo skota. Tyurk. yada, mong. pism'. djada».

DTS 247: JATC`I  zaklinatel', volşebnik: jatci jatladu  volşebnik  proiznosil zaklinaniya (MK III 307);  DTS 222: JADC`I volşebnik, zaklinatel': lu onturguci jadci boltumuz ersar   esli mı stali zaklinatelyami drakonov i volşebnikami (TT İV A₆₀).

QQaz.JADI, JADILAU zaklinat', zakoldovat'; JADIŞI zaklinatel', volşebnik.

QMoñğ. Zakoldovat' – ilbeleh, uvdisalah; Volşebstvo – ilbe, şid (?).

MTKS: ZAD  türk. jad;  (Tolığıraq  İ t. 2 k. 121-betti qarañız).

 23.  «Tuluy-han… prikazal, çtobı zabili v litvarı». «V tekste «Kur»  çto mojno takje ponyat' «natyanuli  şalaşniki»; U Budagova «kir? kürk - şalaşnik (delaetsya na skoruyu ruku pri perekoçevke, rasstilaya na ogloblyah telegi ili na şestah)».

DTS 467 : QUR   ustraivat', soorujat':  xan cuvac` qurdi   han soorudil (postavil) şater  (MQ İİ 7).

TurRS:  qurka   stroitel'stvo, sozdanie.

QQaz. QTTS 433: KÜRKE  – şağın baspana; ( şalaş).

QMoñğ. Şalaş – ovoohoy, hürmel ger (?).

 23. «Vse voysko nadelo valyanıe iz voyloka kapeneki». Tüsin: «Budagov, t.İİ, str. 112: « odejda, nadevaemaya vo vremya dojdya».

TurRS 533: KEPNEK   burka, nakidka iz voyloka ( u pastuhov). KEP – pilotka.

DTS  294:  KEJ   odevat', nadevat': konilik toni kej   obleki sebya v odeyanie pravdivosti (YUg V₁₆₇);  KEY ( kiy)    nadevat': er ton keyti   mujçina odel şubu  (MK III 441);  DTS 292: KED (kidi)    nadevat':  toni kedti aj toldi turdi oru   Ay-Toldı nadel svoy halat i vstal (JB 28₂₄);  DTS 295: KEYUK (keyyuk)  – plaş, nakidka iz voyloka (MQ İİİ 168);  neca-ma qpraq keyuk ersa jaümurqa jarar   skol'  bı vethoy ni bıla nakidka, onı goditsya dlya dojdya (MQ İİİ 38).

QQaz. QTTS 373: KEBENEK  (köne söz).  Malşılar jauın-şaşında kietin jwqa kiizden tigilgen sırt kiim – burka, 295 bet;

Maqal: «Kebin kigen kelmeydi, kepenek kigen keledi».

Orısşa: «kepka» – jeñil bas kiim. Al qazaqta «taz kepeñdi, kepeşiñdi ki» degen söz bar.  Türktiñ «ki (keb), kidi»  söz tübirinen, orıs tilindegi «kepka, kedı, nakidka» sözderi şıqqanın bayqaymız.

QMoñğ. HEVNEG (nömrög) – burka.

Osı «Kepenek, kebenek, kep, kebis, t..b.»  sözderiniñ tübirinde «keb-ki» (kiyu, kiim, kiinu) twr jäne bwlardıñ barlığı türk tilindegi sözder.  Al qazirgi moñğol tilindegi «hevneg» tübiri men ol tildegi «kiim» tübiri müldem bölek:

QMoñğ: Odejda – huvcas, hunar; Odevat' – ömsgöh, huçig, bürheh.

(Orıstıñ «burka» söziniñ özi de qazaqtıñ «bürkenu», moñğoldıñ «bürheh» sözinen şıqqanın köremiz).

 33. «On prikazal, çtobı naçal'niki i baskaki oblastey liçno otpravilis' v pohod». Tüsin: «Voenaçal'nik, predstavitel' hana, proizvodivşiy uçet dani i naseleniya v pokorennoy strane».

DTS 85: BASIÜ  vid podati  (USp 14_14, 88₄₄, 112₅);

TurRS: bac`(si) –  1. podati s zahvaçennıh territoriy; 2. nalog tamojennaya poşlina; t.b. (İ t, 1 k. 142-betine anıqtamanı qarañız).

34. «Poslali… kajdıy po odnomu bitikçiyu». Tüsin: «Bitikçi – pisec, çinovnik kancelyarii».

DTS 103: BITIGC`I   pisec: bitigc`i beg arslan   pisec Beg Arslan (Usp 26₁₇); bitigci ilimga negu teg kerekin ajur   govorit o tom, çto trebuetsya piscu (JB 10₂).

  36. «Ustanovili kopçur so skota, opredeliv dat' odnu golovu so sta golov».

DTS 462: QUBC`IR  kubçir, vseobşiy nalog v pol'zu gosudarstva: uc` bakqir kumus qubc`irqa tutzun   pust' zasçitaet tri bakıra serebra v sçet kubçira (USp 53c₁₁).

MTKS: GUVÇUR türk. qudcir.

36. «Vo vseh stranah postavili yamı i nazvali ih «tayan yam». Tüsin: «Tyurk. Yam, mong. pis'm. djam, ot kitay. Çjan' (çjam) «poçtovaya stanciya».

QQaz. JÄMŞİK  (köne). Orıstıñ «yamşik» sözi osıdan.

40. «Prikazal postroit' v svoem yurte Karakorume dvorec s oçen' vısokim osnovaniem i kolonnami… i nazvali ego «karşi». Tüsin: «Karakorum, stolica pervıh mongol'skih imperatorov (Çingiz, Ugedey, Guyuk i Mengu), nahodilas' na beregu r. Orhon». Tüsin: «V mong. pis'm. yazıke harşi «dvorec».

DTS  422: QARA   çernıy (o cvete) (LOK 1₇);  DTS 460: QORUM  kamennıe rossıpi, oblomki skal, valunı (MQ İİİ 105).

MTKS: HOROM  türk. qorum.

(Birinşi «moñğol imperatorlarınıñ» astanası nelikten türkşe atalğan?» degen swraqtı «moñğoltanuşı» ğalımdar nege qoymağan?!)…

DTS  429:  QARS`I    qars`i  korup saüdic` / ani ucmaq atar  uvidev dvorec, vernıy drug / nazovet ego raem (MQ İİİ 374).

41. «Ot Kuşe-nor po Usun-kul, v odnom dne puti ot Karakoruma».

DTS 313: KÖL   ozero, vodoem : ani jajip turgi jarüun költa buzdimiz   rasseyav, mı razbili ih u ozera Tyurgi-YArgun (KTb₃₄); köl baliqlandi   v ozere razvelas' rıba (MQ İİ 265).

QQaz.  KÖL  ozero.

Qalm. Ozero – nur.

QMoñğ.  Ozero – nuur.

41. «Tam on vkuşal targu i veselilsya odin den'». Tüsin: «podnoşenie ot goroda».

DTS 537:  TARATYU   darı, dan' : osul kim meniñ aüizumqa baqar tutur bolsa taratüu tartip dost tutar men tep tedi   tomu, kto podçinitsya mne (bukv. budet smotret' mne v rot), ya podnesu  darı i budu obraşat'sya kak s  drugom (LOK 13₂).

QQaz. TARTU  darı, podarki; TARATU  razdavat'.

QMoñğ.  Darenie, podarok – beleg; Dan' – alba, guvçuur.

42. «V ney sdelali prohodı i nazvali çihik».

DTS 150:  C`IQ    vıhodit':  tisig idma onin ciqüali/ qali ciqsa jitrur konilik joli   ne pozvolyay jenşine vıhodit' za predelı doma,/ (ibo) esli ona vıydet   utratit pravil'nıy put' (JB 269<sub>2</sub>);  DTS 150:C`IQIS`  – ot - c`iq:   olar ikki evdin c`iqisdi   oni vdvoem vışli iz domu (MQ 320<sub>16</sub>);  C`IQAR -  ot - c`iq -vıvodit', izgonyat': men ani evdan ciqardim   ya ego vıprovodil iz doma (MQ 310₁₃).

QQaz. ŞIQ, ŞIĞU   vıhodit'.

QMoñğ.  Vıhodit' (iz yurtı) – garah, gerees garah;  Provodit' – gargah.

42. «Bakaulı delili dobıçu spravedlivo mejdu vsemi». Tüsin: «bukaulan» – «zasadçiki»?

DTS  81: BAQ -  vnimatel'no smotret', obozrevat', razglyadıvat': kozi qanca baqsa bu konli naru   kuda glyadyat ih glaza, tam i ih serdca (JB 325₁₅); – 83: BAQTUQLA -osmatrivat'sya : torttin sinar baqtuqlap barin edi tapmati  osmatrivayas' na çetıre storonı, on ih ne obnarujil (Suv 631₁₀).

QQaz.  BAQ   pasi, sledi; BAQILAU   nablyudat'.

QMoñğ.  Pasti – hariulah, belçeerlüüleh; Nablyudat' – ajiglah, harah.

42. «Çtobı pri udobnom sluçae stat' inakom». Tüsin: «bukval'no «doverennoe lico».

DTS:  umuü inaü parn. nadejda, vera: jirtincka umuü inaü torutunuz  Tı yavilsya dlya mira nadejdoy (TT İİİ₇₃).   Bwl İ t., 1 kit. 139-betindegi «inanç» – ilanu, senu sözimen mağınalas:  DTS 218: INAN  verit', doveryat': men anar inandim   ya veril emu (MQ İ 206);  INANC`  1. vera, doverie;  2. «doverennıy» çin, doljnost': inanc` bek   doverennıy bek (MQ İ 133);  (İ t. 2 k. 115-bettegi osı sözge anıqtamanı qarañız).

42. «Sın Abike-begi – baurçi, on ved' vsegda podnosil çaşu, i kaan vsegda pil vina slişkom mnogo».  Tüsin:  baurçı «stol'nik».

(Osı sözdi (baqırşı) anıqtağan İ t.1 k. 101-betin, İ t. 2 k. 40- betin  qarañız).

48. «A takoy-syakoy karaçu Kurkuz govorit takie zanosçivıe  reçi». Tüsin: qaraçu «prostolyudin», «poddannıy», «çern'». (İ t. 1 k. 170-betke anıqtamanı qarañız).

51. «Prişel odin oçen' starıy i dryahlıy çelovek i umolyal dat' emu dlya urtaçestva dvesti zolotıh balışey».  Tüsin: «Urtaq – privilegirovannıy kupec, torguyuşiy pod pokrovitel'stvom gosudarya».

MTKS: ORTOG  türk.

QQaz. ORTAQ  obşiy;  Ortaqtasu – bıt' v dole, kompan'en.

54. «Napisali berat, a al-tamgu prostavit' vozderjalis'». Tüsin: al tamğa – bol'şaya çetırehugol'naya peçat' mongol'skih hanov.

DTS 31: AL   alıy, yarko-krasnıy, svetlo-krasnıy; oranjevıy: jasil kok sariü al aüi ton kedip  nadev  zelenıe, golubıe, jeltıe i alıe şelkovıe halatı (JB 166₂).

Alayda  bwl jerde söz «alqızıl tañba» turalı  emes, «el tañba» – memlekettik mör turalı siyaqtı:

DTS 168: EL   plemennoy soyuz, strana, gosudarstvo, narod: qaüanin anta olurtumuz elin altimiz   ih kagana mı tam ubili, a ih plemennoy soyuz pokorili (KT b₃₈).

DTS 530: TAMÜA   peçat': beg tamüasi elginda   peçat' pravitelya v tvoih rukah (TT I129); vazirliq anar berdi tamüa ajaü   on dal emu doljnost' vizirya, peçat' i poçesti (JB 86₁₂).

QQaz. EL strana, gosudarstvo, narod; TAÑBA znak, peçat'; El tañba (tamğa) – gosudarstvennıy znak (gerb), peçat'.

QMoñğ.  Strana – oron, uls, nutag, gazar;  Narod – ard, ard tümen; TAMGA (temdeg, tiyz) – peçat'.

59. «Kogda vse turgaki polegli p'yanımi, ukral iz stavki zolotuyu çaru» (kase).

DTS 587: TURYAQ   storoj, straja: kec`a tanda turqaqni tebratmasa   veçerom i utrom çasovıh ne udalyat' (JB 139₅).

QQaz.  TWR   stoyat'.

QMoñğ.  Stoyat' – zogsoh.

60. «Voz'mut zerno iz ambarov». Tüsin: «V tekste «ambara».

TurRS: AMBAR   vhodnaya (komnata), çulan; AzRS: Anbar  –  sklad, kladovaya, ambar;

QQaz.  QAMBA   sklad, kladovaya, ambar.

60. «Zakonno on poluçil loşadey, ulag?» Tüsin: ulağ – «podstava».

DTS-608:  ULAY   1. v'yuçnoe jivotnoe, verhovoy kon' (USp 3₃); 2. poçtovıy transport na peregonah mejdu stanciyami (MQ İ 122). (Tolığıraq İ t. 1 k. 145-bette).

61. «On nasıpal plodov v kapturgu». Tüsin: «qapturğa – bol'şoy, glubokiy meşok». Tüsin: «kapturga, u sibirskih zverovşikov – meşok s pul'kami, drob'yu».

DTS 420: QAP   burdyuk, meşok (MQ İİİ 146);  QAPCUQ   meşoçek: böz qapcuqta urup  v holşevıy meşoçek vlojiv…(Rach I ₈₉).

QQaz.  QAP  meşok. QAPŞIQ   yaşik, korobka.

QMoñğ. HAVTAGA   nebol'şaya sumka, kiset, kaşelek.

68. «Oni privezli sokola». Tüsin: arab älip. jazıluı: sungqur; orıs. audarm: «sunkur», «sungar»depti.

DTS 525:  SUNQAR   sokol, altayskiy kreçet:  ja birla oq birla sunqarni olturdi  on umertvil kreçeta lukom i strelami (LOK 5₇).

QQaz.  SWÑQAR   sokol.

QMoñğ. ŞONHOR ( naçin) – sokol.

79. «Dobıtıh na ohote lebedey». Tüsin: «ququ – «lebed'»- delingen.

MQ № 5749: QUĞU  lebed'; DTS 464: QUYU   lebed': er quüu qusqa soqusmis`  muj povstreçalsya s lebedem (ThS II32).

QQaz. AQQU   lebed'.

Aqqu tek aq tüsti bolmaytındıqtan bwl qwstı köne türkşe  «Quğu» dep atağan jön.

89. «On nazval ee zloy krepost'yu».  Tüsin: mauu qalan;

QMoñğ.  MUU  plohoy, durnoy, slabıy, bol'noy

Bwl  2 k. 125-betindegi «Maqu-öndör» – jaman biik» degendey, «maqu qalan» – jaman qamal» sözi bolar.

MTKS  «Maqu» ündi sözi delingen. QMoñğ. Muu osı sözden.

89. «Ran'şe bıl takoy obıçay, çto jenı domaşnih slug ev-oglanov sobiralis' v stavkah dlya rabotı».

DTS 162: EB   1. dom, jilişe, stanovişe, sem'ya, domoçadcı; Ebi on kun onra urkup  barmis  ego semeystvo uje za desyat' dney, ispugavşis', uşlo (MÇ₃₁);  eb, ef, ev, uj;  UV dom (MQ İ 81).

DTS 363: OGLA   yunoşa (MK İ  129); Oglanim   moi sınov'ya (KTm₁).

QQaz. ÜY  dom;  WL, WLAN  (oğlan) – sın, yunec;     (Üy oğlandarı – üy qızmetşileri. (qolbala).

93.  «Sdelal ego naçal'nikom svoih lovçih». Tüsin: arab älip: barsçian – bukval'no «barsnikov».

DTS 84: BARS   tigr (bars): incip bars jilqa cik tapa jolidim   posle etogo v god barsa  ya poşel v pohod na çikov (MÇ V7);  BARSYAN  - etn. Barsgan – nazvanie odnogo iz tyurkskih plemen (MQ 220₁₆).

QQaz.  BARISŞI   ohotnik na barsa;  BARS  bars; (Jolbarıs – tigr).

96. «Kaan daruet emu jizn', a on vernopoddanniçeski podnosit devyat' loşadey».

QQaz: Bir toğız ayıp (köne) – «podnosit devyat' loşadey» – vid  ştrafa  u kazaho (ustar.).

96. «On soverşaet «tikşimişi» po sluçayu proşeniya vinı». İ t.1 k. 136 betindegi osı sözge tüsiniktemede:  «V tekste tikşkmişi. Ot tyurkskogo glagola tikmak – stoyat', bıt' postavlen».

DTS 558: TİK  ustanavlivat', vtıkat', vodrujat': baslaju qirqiz qaüaniü  balbal tikdim  vnaçale postavil balbal kırgızskomu kaganu (KT b₂₅); TIKIL   Jiüas tikildi   derevo posajeno (MQ İİ 130).

QQaz. TİK, TİKPEK   stavit', ustanavlivat', vtıkat', vodrujat'.

Qazaqta  «bas tigu», zattı «bäske tigu» wğımdarı bar. Bwl jerde  «bir toğız ayıptı beru, aldına äkelu, qoyu» mağınasında aytılsa kerek.

103. «Çingiz-han ego (Tuluya) nazıval  drugom». Tüsin: nukar – «drug», «sotovariş» sm. B.Vladimircov. Mongol'skoe nökür».

DTS 361: NUKAR   soratnik, boevoy drug; nuker: nukurlarnuñ el kunnuñ qamaüi muni kordilar   nukerı i ves' narod vse eto uvideli (LOK 31₉).

QQaz. NÖKER  svita, drujina;

QMong. NÖHÖR, (har hün) – 1. muj; 2. tovariş, drug.

Moñğol tilinde «nöker» söziniñ «äyeldiñ küyeui» degen ekinşi mağınası da barın köremiz. Sol sebepten, eger Şıñğız han  moñğol tilinde söylese,  Tuluydı «nöker» dep atay almas edi.

110. «Po ih obıçayu sobralis' şamanı i kamlali».

DTS 413: QAM  şaman (MQ İİİ 443); DTS 415: QAMLA   kamlat', soverşat' şamanskie obryadı  (ThS II₁₇). (Tolığıraq İ t. 2 k. 41-betine anıqtamada).

112. «Sınov'ya i lyudi Guyuk-hana hoteli posadit' na kaanstvo Şiramuna». Tüsin: arab älip:  Kisan;

DTS 310: KISI   çelovek, çeloveçeskiy:  bilig bilmaz kisi   neobrazovannıe lyudi (KT m₇);  qamuü kisi tuz ermas   vse lyudi neodinakovı (MQ İ 376).

QQaz. KİSİ  çelovek.

Qalm. Çelovek – kün.

QMoñğ. Çelovek – hün.

115. «Segodnya vıp'em hmel'nogo». Tüsin: «sarğun» – «sargud», «hmel'», «op'yanenie ot vina».

DTS  489: SARQ   soçit'sya, prosaçivat'sya, vıtekat' kaplyami (o jidkostyah) (MQ İİİ421);  SARQINDI: sarqindi suv   kapayuşaya voda (MQ İ 493);  SARQUR  ot  sarq- : ol jaüni qaptin sarqurdi   on vıkapal maslo iz sosuda ( do posledney kapli) (MQ İİ 189).

QQaz.  SARQIT  gostincı ot  pira;  Sarqındı – ostatok (vodı, vina, i dr. jidkosti); Sarqıp işu – pit' do dna.

MTKS:  SARHAD  türk. sarqut;  sarqud;

QMoñğ. SARHAD, (dars) –  vino. 

116.  Küyik hannıñ şeşesi Twraqın hatunnıñ Otşıken noyanğa sözi: «YA tvoya nevestka i na tebe upovayu». Tüsin: arab älip: kalin – «nevestka» ili «snoha», bukval'no «mı, tvoi nevestki»: Ma kalinan tuaim»..

MQ № 2282: KELİN  nevesta;  DTS 296:  KELIN  nevesta, nevestka:  bezanip bu dunja ozin korgitur / etinmis kelin teg konul jelgutur  etot mir, prinaryadivşis', pokazıvaet sebya,/ podobno razryajennoy neveste  zastavlyaet volnovat'sya serdce  (JB 207₂).

QQaz. KELİN  nevestka, snoha; «Men keliniñ…» – YA, tvoya nevestka (snoha).

QMoñğ.  YA – bi; Nevesta –  hüühen; Nevestka – ber, bergen.

Eger Twraqın qatın Otşıkenge moñğolşa söylese «Ja-T»-ta: «Ma kalinan» demey, «Bi bergen, (Bi hüühen)»  dep jazılğan bolar edi.

119. «On razdaril mnogo dobra hatunam, careviçam».

Tüsindirmede  arab ärpimen «mal» dep jazılğan.

DTS 335: MAL  «arab sözi» delinip «imuşestvo, dostoyanie, bogatstvo, tovar» dep tüsindirilip, mısaldar berilgen: qul ol mali anar erklig ol  on – rab svoego imuşestva, ego imuşestvo – gospodin nad nim (YUg S₂₅₆);  azuñ mali qut qiv bulur öz oni  on obretet svoyu dolyu bogatstv mira i sçast'ya (JB 362₁₀).

QQaz. MAL   (mal-mülik) – 1. imuşestvo, dostoyanie, bogatstvo, tovar; 2. skot (ovca, koza, loşad', korova, verblyud).

Qalm. MAL  skot, jivotnoe;

QMoñğ. MAL  skot; «Tavan hoşuu mal» – pyat' vidov skota (ovca, koza, loşad', korova, verblyud).

145. «YA toje liçno vıstuplyu v pohod, çtobı poyti na Nangyas». Tüsin: arab ärip: çarig. sr. mong. «çerig».

MTKS osı sözdiñ sanckrit tilinen ekendigin jazğan: CEREG – sam. Ksatrika trika; mong. pis'm.  c`erig;

QQaz. ŞERİK (köne söz) – soldat, voysko, armiya; Şeru – şestvie, pohod.

QMoñğ.  CEREG soldat, voysko, armiya;  Pohod – ayan, dayn, dovtolgoo.

148. «Zahvatıval peredovıe ohraneniya». Tüsin: arab älip: qraulan – «karaulı».

DTS 424: QARAQ  glaz, glaznoe yabloko (MQ İ 382); QARAYU  dozor, peredovoe ohranenie, straja, ohrana:  olurun tejin temis jelma qaraüu edguti urüil basitma   «Prebıvay na meste!» skazal (kagan), – horoşo rasstav' razvedki i dozorı, ne dopusti, çtobı  (vrag) napal na tebya (vnezapno)!» (Ton₃₄).

QQaz. QARAUIL  straja, ohrana; Qara,  qarau – smotret'.

QMoñğ. HARUUL  (hamgaalah, sahih, hamga) – ohranenie; HARAH (şagayh) – smotret'.

173. «Na rasstoyanii  çetıreh farsangov ot Han-Balıka». Tüsin: «Han-Balık – mongol'skaya stolica v Kitae, sovremennıy Pekin».

DTS 636 : HAN    han, pravitel': bu tavüac` qara buüra xanlar xani  eto Tavgaç Kara Bugra-han – han hanov (JB 61<sub>7</sub>); DTS 417:  QAN  han, pravitel'; povelitel'; predvoditel': tañri anca temis erinc` qan bertim qaninin qodup icikdin  Nebo tak skazalo: «YA  dalo (tebe, tyurkskiy narod), hana, a tı, pokinuv svoego hana, podçinilsya (tabgaçam)» ( Ton₂);

DTS 405: QAYAN   kagan, verhovnıy pravitel', glavnıy han:  ne qaüanqa isig kucig berur men  kakomu kaganu otdayu ya trudı i silı? (KT b₉).

DTS 80: BALUQ-  gorod: ol uruz beg oüulun taü basida teriñ  muran arasida jaqsi berik baluqqa jumsadi  etot Uruz-bek naznaçil svoego sına v horoşo ukreplennıy gorod na verşine gorı mejdu glubokimi (rukavami)  reki (LOK 20₅);  DTS 80: BALASAYUN  geogr. gorod Balasagun (MQ 25₁₀, 237₆).

QQaz: HAN  (köne söz) –  pravitel'; povelitel'; Qağan  (köne) –  verhovnıy pravitel', glavnıy han.

QMoñğ. Pravitel' –  tör barigç, töriyn ezen; Povelitel' – deed ezen, bogd noen.

174. «Posredi togo goroda on postroil dlya svoey stavki velikolepnıy dvorec i nazval ego Karşi».  Tüsin: mong. pis'm. harşi – dvorec».

DTS 429: QARS`I  qars`i  korup saüdic` / ani ucmaq atar  uvidev dvorec, vernıy drug / nazovet ego raem (MQ İİİ 374).

QQaz. Dvorec – orda; Dvor – qaşa.

QMoñğ. HARŞ (ord) – dvorec; Dvor – haşaa;

 

 «Jami` at-Tauarihtıñ» İİİ-tomındağı «moñğol sözi» delingen sözderge anıqtama.

  

Bwl tomnıñ İ-bölimi  Şıñğız hannıñ Tuliden tuğan nemeresi, Iran, Siriya,t.b., Mısırğa deyingi jerlerdi bilegen Wlağu  han turalı  (1-137-better). Al İİ-bölimi (138-316-bb.) Wlağu hannıñ nemeresi,  osı  «Jami` at-Tauarihtı» jazdırğan Ğazan han jayında.

 

25-bet. «Po etomu vajnomu delu otpravili bıstrohodnıh goncov». Tüsin: ilçi; (Eger tüpnwsqada «ilçi» sözi bolsa onı «goncov» emes, «poslov» dep audarğan dwrıs bolar edi!).

DTS 169:  ELC`I   posol, vestnik: tanri elimka elcisi ertim  ya bıl poslannikom u moego bojestvennogo naroda  (E 12).

QQaz. ELŞİ  posol.

QMoñğ. ELÇIN  poslannik.

MTKS: ELÇ  türk. a`lc`i / elci.

30. «18 çisla şavvalya raskrıli dostayuşiy do nebes zont». Tüsin: şukurçi;

( İ t., 1 k. 118-betke anıqtamanı qarañız).

31. «Hulagu-han vsem im okazal milosti, oblaskal i dal perevozoçnıe sredstva». Tüsin: ulag; ( «Ulağ», «kölik» sözderi turalı İ t.1 k. 145-betke anıqtamanı qarañız).

34. «Posılali k tebe goncov i prosili pomoşi opolçeniem». Tüsin: be çarik;

(Şerik, jaña şerik (yanıçar), şeru» sözderi turalı İ t. 2 k. 24-betine qatıstı anıqtamanı qarañız).

39. «…dabı ya ih peresçital i nalojil nalog i kopçur». Tüsin: mal; «Mal» sözi osı tomnıñ 146-betinde «mal» – den'gi» dep, 155-betinde «nalog» dep kezdesedi. Osı söz turalı İİ-tomnıñ 119-betine anıqtamanı qarañız. «Kopçur» sözi turalı İİ t. 36-betinin, t.b. qarañız).

58. «On vışel s ugoşeniem i darami». Tüsin: targu; «Tarğu» (tartu) sözi turalı İİ t. 41-betine anıqtamanı qarañız).

71. «Zapadnıe stranı ot reki Amuye do Sirii i Misra zahvatil, kak otcovskiy udel, Abaga-han i ego brat'ya». Tüsin: indju;

(«Enşi» sözine anıqtamanı İ t. 2 k. 280-betinen qarañız).

73. «Kipçak skazal: «Kogda etot karaçu smel otveçat' i spraşivat' s çlena doma Çingizhanova?». Tüsin: urug; «Wrwq» (wrıq) sözine anıqtamanı İ t. 2 k. 48-betine aytılğannan qarañız; «Qaraşı» anıqtamasın İ t. 1 k. 175-betine aytılğannan qarañız).

Bwdan äri qaray da İİİ-tomnıñ betterinde alğaşqı İ-tomnıñ eki kitabı men İİ-tomda kezdesken sözder qaytalanadı. Sondıqtan olardı qaytalamay, tek jaña nemese qajet degenderin ğana körseteyik. (Bwl tomda sözderdiñ etnonimi körsetilmegen. Parsı sözderi köbirek qoldanılğan. Tüsindiriler sözder İİ jäne İİİ tomdarda arab äripterimen jazılğandıqtan audarıp berdik).

92. «Rasskaz o naçale donosov». Tüsin: ayqaqi kardan;

DTS 29: AJIYLA  ponosit', rugat', unijat': munum bu meni jalnuq ersal teju / ajuülap jorirlar kisika aju   prostupok moy i vot (uje) lyudi obo mne durno otzıvayutsya / i v razgovorah s drugimi ponosyat menya (JB 601); AJIYLASMAQ vzaimnaya rugan', ponoşenie drug druga: qarismaq ajiülasmaq… ajiü torular bolüaj   razdorı i vrajda, kleveta i ponoşenie … stanut durnım obıknoveniem ( Suv 434₁₃).

QQaz. AYĞAQ  fakt.  «Ayqaylau» (ayğay), «jariya etu» sözinen siyaqtı).

QMoñğ. AYLTGAH (medeeleh) – donos,  donesti.

Parsı. Donos – gozärem-e mahfi; Fakt – hağiğat.

156. «Tak kak … vina malo, to on prikazal, çtobı emirı zapivali primirenie vodoyu». Tüsin: yarişmişi;

DTS 240: JARAS`  ot jara- ladit': olar ikki jarasdi   oni ladili drug s drugom (MK III 71);   JARASIQLIQ  soglasovannost', sootvetstvie: qajuda jarasiqliq ersa jaqin / ol isda dolur asüi  to delo, v kotorom budet tesnaya soglasovannost', prineset pol'zu (JB 236₉).

QQaz. JARASU, JARASIM  soglasovannost', sootvetstvie, ladit'.

QMoñğ.  Sootvetstvie– zohicoh, niyceh, tohiroh, t.b.; Ladit' – zasah, evlüüleh; höglöh, yanşih, t.b.

186. «Pribıl şinka i izvestil, çto naş-de razvedçik Kabartu s neskol'kimi vsadnikami udaril na Kuşlyuka». Tüsin: yazaq; (Bwl söz de, äskerlerge qatıstı basqa  terminder de är tomda ärtürli audarılğan!).

DTS 260: JEZA   obhodit', osmatrivat':  jezak qamuü  jerig jezadi  dozor osmotrel vse mesta (MK III 88);  JEZAK  zastava, dozor (KT b₃₃);   88);  jezak tutüaq parn. zastava, dozor: ayirüu  jezak tutüaqi  nado vıdelit' dozor (JB 176₁₀).

QQaz. JASAQ  dozor, drujina, komanda.

MTKS: ZASAG türk. jasa;  köne. moñğ. Jasaü;

 194. «Prilojiv k nemu peçat', ego otpravili v krepost'». Tüsin: tamğa;

DTS 530: TAMÜA  peçat' (JB 86₁₂).

QQaz. TAÑBA  znak, peçat'.

MTKS: TAMGA  türk. tamqa; (İİ t. 54-betti qarañız);

 221. « I prisposobiv loşadey, itti den' i noç'». Tüsin: yaraq;

DTS 239: JARAQ  pancır', kol'çuga: jaraqinta jalmasinta juz artuq oqun urti  v ego kol'çugu i ego nakidku popali bolee çem sta strelami (KT b33).

QQaz. JARAQ (qaru-jaraq) – voennoe snaryajenie.

Alayda bwl jerde äñgime attardı jaratu turalı siyaqtı:

DTS: JARAYLIY  podhodyaşiy, prigodnıy: jaraüliü is` podhodyaşee delo (MQ İİİ 49);   JARATIN - ot jarat-: soverşenstvovat'sya (Suv 18₁₃).

Bwl sözder QQaz. tilindegi «jaraytın», «jaramdı» sözinen ekenin bayqaymız.

222. «Oni i v boyu ne vo-vremya zaymutsya zahvatom dobıçi». Tüsin: uljay;

QQaz. OLJA  dobıça.

QMoñğ. OLZ, OLSON YUM  dobıça.

(1310 jılı «Ja-T» eñbegine engenine qarağanda «olja» sözi osı mağınada türk tilinde qoldanısta ol kezge deyin de bolsa kerek. Al DTS-da kezdespeu sebebi – mısalğa alınğan şığarmalarda (köne türk jazba eskertkişterinde) bwl sözdiñ qoldanılmağanınan bolar).

265. «Hotya  v kajdom yame derjali  pyatsot golov loşadey, no nikogda (tam)  ne nahodilos' i dvuh krepkih loşadey, na kotorıh speşnıy gonec (mog) sest'». Tüsin: yamçi; ilçi-i  yaraltu;

(«YAmçi», «jämşik» sözderine anıqtamanı İİ t. 36-betinen qarañız. «Ilçi» (elşi) sözine osı İİİ t. 25-betinde, «yaraltu» (attı jaratu)  sözine  221- betinde anıqtama berilgen)

271. «Rumskie serebryannıe den'gi». Tüsin: aqçe-i rum;

DTS 48: AQC`A   moneta, den'gi (E 78).

QQaz. AQŞA  den'gi.

Kümisten  jasalğandıqtan aq tüsine qaray «aqşa» atalğan («aqşa qar» degen siyaqtı).

QMoñğ.  Den'gi – möngö. Bumajnıe den'gi – caas.   (Qwbılay hannan bastap şığarılğan «yuan'» türkşe  «mäñgi» atalğan. YUan' – «mäñgi» söziniñ qıtayşası ekenin jazğanbız.

280. «Sredstva na poşivku odejdı». Tüsin: djamagi;

DTS  231: JAMA   çinit', latat': bu ton ol  jamaüu  eta odejda doljna bıt' poçinena (MQ İİİ 36);   JAMAY  latka, zaplata: ol jamaü sökti  on otporol zaplatu (MQ İİ 21).

QQaz. JAMA, JAMAU  çinit', latat', zaplata, podşivka.

QMoñğ.  Latat' – nöhöh. Podşivat' – dotorloh, şideh, t.b.

283. «YAvlyaetsya podhodyaşey dlya voyska iz çisla indju, stepey i vozdelannıh i  zapustevşih paşen».  Tüsin: dalay; 

 «Indju» (enşi) sözi turalı aytqanbız.  «Dalay» sözi turalı eske sala keteyik:

DTS 529: TALUJ  okean, more: ilfaru` s`antun jaziqa tegi auladim talujqa kic`ig tegmadim   vpered do Şantunskoy ravninı proşel s voyskom, do morya nemnogo ne doşel (KTm3).

QQaz. DALA  step'; (Dali, daliğan – şirokaya;  (Dalay-lama)

QMoñğ. DALAY (tengis) – more, okean.

284. Osı bette birqatar türk sözderi jazılğandıqtan qısqaşa toqtala keteyik:

 –  «horoşo soderjat» – asramişi;   (asırau).

DTS 62: AS  eda (MQ İ 80); ASLAQ kuşan'e, yavstva: tergi urup aslaqa nakrıv pirşestvennıy stol (MQ İİ 53).

QQaz. AS  eda; (Asıra(u) – soderjat', bukv.obespeçivat' edoy).

QMoñğ. Soderjat' – tejeeh, tetgeh.

– «Ne zapreşayut» – qurimişi;

QQaz. QORIMAU  ne karaulit';.( «Qoru, qorıq» sözderi  turalı İ t.1 k. qarañızdar).

– « pojalovali im» – suyurgamişi;

DTS 513: SUJURQA   jalovat', pojalovat':  oüuz qaüanqa sujurqap berdi  on pojaloval  Oguz-kaganu (dragocennosti) (LOK 14₄); 2.  radovat': sujurqa ozuñnu   raduy samogo sebya (JB 57₂₅);  sujurqa-erincka-  parn. proyavlyat' miloserdie: sujurqaju erinckaju jarliqatiniz  tı soblagovolil proyavit' miloserdie (TT 113).

QQaz. SÜYİNDİRU, SÜYİNŞİ  lyubit', radovat', radostnaya vest'.

– «v gosudarstvennıe ambarı» – anbar-i hass;

TurRS:Ambar – vhodnaya (komnata), çulan; AzRS: Anbar – sklad, kladovaya, ambar;

– «ne otdayut nazvannım brat'yam, svatam, rodiçam» – anda va aka vu ini va kuda;

Bwl sözder turalı İ-İİ tomdarda anıqtamalar berilgen.

QQaz. ANDA  nazvannıy brat (İ t.1 k.); AĞA  (aka)  starşıy brat; İNİ  mladşiy brat; QWDA  svat.

286. «Slujat pri tısyaçe sredney rati». Tüsin: hazare-i qul;

Birinşi söz parsı tilinde «mıñ» degen, «qul» – türk sözi (qol), äskerdiñ ortalıq bölimi. Qazirde Auğanstanda twratın Hazareylikter  etnosı  Hİİİ ğasırda «tama» retinde qaldırılğan Mäñgieldik mıñ şeriktiñ wrpaqtarı.

 301. «Naznaçeno mnojestvo remeslennikov». Tüsin: wzan;

DTS 620: UZ  iskusnıy, -o; opıtnıy, -o; umelıy,-o:  uz kisi   iskusnıy çelovek (MQ İ 46); UZLAN  proyavlyat' opıtnost', lovkost': er uzlandi   mujçina proyavil lovkost' (MQ İ 297); DTS 621: UZLUQ   masterstvo, lovkost': er uzluq ögrandi   mujçina nauçilsya masterstvu (MQ İ 253).

QQaz.  WSTA  master, kuznec, remeslennik.

QMoñğ.  Master – darhan. Remeslennik – uran darhan, gar urç, t.b.

SST-MYA: US   ( yakut., evenk)  master (svoego dela), remeslennik; master. Wsa– stolyar, plotnik; Timirş wsa– kuznec, slesar'.

 

* * *

 Mine, «Jami` at-Tauarihta» avtorlar «moñğol sözi» dep jazıp, audarmaşılar tüsindirmeler  bergen sözder  barlığı derlik Şıñğız han zamanına deyin de bolğan türk sözderi ekenin jäne qazir de türk tekti qazaq, tatar, qırğız, özbek, t.b. halıqtardıñ qoldanıp jürgen sözderi ekenin kördik. Zertteuşilerdiñ «köne moñğol tili» dep jürgenderi «şığıs türk dialekti» eken. Al «köne moñğol tili» bolmağandıqtan, «protomoñğol» degen etnos ta bolmağanı tüsinikti närse.

İ t. 2 k. 259-betindegi: «esirkemek», 262-betindegi «şıdamaq» t.b. türk sözderin  şejireşiler «Şıñğız han öz auzımen aytqan» dep jazıp otır. Osığan oray «Jami` at-Tauarihtıñ» İİ tomındağı Ügetay han tarihına qatıstı bölimindegi mınaday äñgime eske tüsedi: Ügetay hanğa mwsılman dininde joq bir arab kelip: «Men tüsimde  Şıñğız handı kördim. Ol mağan: «Meniñ wlıma ayt, mwsılmandardı köbirek öltirsin, öytpese olardan jamandıq boladı»  dedi»,– deydi. Ügetay han säl oylanıp: «Osı sözdi äkem sağan özi ayttı ma, älde tilmaş arqılı ayttı ma?»,– dep swraptı. Älgi arab: «Öz auzımen ayttı» deydi. «Al sen moñğol tilin biluşi me ediñ?»,– deydi qağan. «Joq!»,– deydi arab. Sonda Ügetay han: «Sen jalğan aytıp twrsıñ, öytkeni meniñ äkem moñğol tilinen özge tildi bilmeytini mağan ayan», – dep, älgi arabtı öltiruge bwyırıptı.

Al sol «moñğol tilinen özgesin bilmeytin» Şıñğız handı «Jami` at-Tauarihtıñ» avtorlarınıñ (älgidey mısal äñgimeni jaza twra) Ğazan hannan qorıqpay türkşe söyletui qalay?! Şıñğız handı «arab tilinde söyledi» degeni üşin arabtı öltirtken  Ügetay siyaqtı, «tek moñğol tilin biletin» Şıñğız handı türkşe söyletkeni üşin şejireşilerdi nelikten Ğazan han  jazalamağan?» degen swraq sözsiz tuadı. Mwnıñ sebebi – älgi hikayada Ügetay han: «Şıñğız han  «moñğol tilinde ğana söylegen»,– dep, şın mäninde  qağannıñ şığıs türk dialektisinde söylegenin aytqan. Sondıqtan da şejireşiler qorıqpastan, eş kümänsiz Şıñğız handı «Jami` at-Tauarihta» türkşe söyletip otır.

«Jami` at-Tauarihta» Ğazan han ieligindegi (Iran, Siriya) jağdaylardı  bayandağanda da şejireşilerdiñ türk sözderin jii qoldanğanın köremiz.  Biraq  İİ-tomnıñ 207-betinde şejireşiler Ğazan han turalı: «Hotya on govoril na mongol'skiy lad,  tak çto ne kajdıy ego ponimal»,– deydi. Bwl jerde, bayqasaq, «mongol'skiy yazık» demey «lad» delinuinen-aq äñgimeniñ dialekt jayında ekendigin añğaramız. Bolmasa, «moñğol tilinde ğana söyleytin Ğazan han üşin şejireşiler nesine türkşe sözderdi jii jazğan?» degen tüsinbestik tuadı. Sonday-aq, osı 207-bette: «Iz razliçnıh yazıkov emu predpisıvayut svoy mongol'skiy, arabskiy, persidskiy, indiyskiy, kaşmirskiy, tibetskiy, kitayskiy i frankskiy i proçie yazıki, iz kotorıh on znaet koe-çto»,– dep jazılğan. Sonda, memleketiniñ astanasın  parsı qalaları etpey, negizinen äzirbayjandar (oğız türkteri) twratın Oñtüstik Äzirbayjandağı Tebriz qalasında ornalastırğan  Ğazan han sonşama şet tilderdi bile twra, tek özi ortasında twrıp jatqan türk tilinen «koe-çto»  da bilmegeni me? Bwğan qalay senuge boladı? Sonau şığıstağı Kereyit, Jalayır, Naymandardan bastap külli Horezmdi,  batısındağı Rumnıñ jarımın alıp jatqan türk halıqtarınıñ tilin Ğazan han bilmeui mümkin emes. Al ol bilgen tildi «biledi» demegeni üşin şejireşiler jazasın almas pa edi?! Osı eki mısalda da türk tiliniñ atalmau sebebi – şejireşilerdiñ «şığıs türk tili» (dialektisi) deu ornına, sinonimi retinde, «moñğol tili» degen sözdi qoldanğan. Osılay etu – ğasırlar öte kele däl mınaday şatasuğa soqtırarın, türkterdiñ de däureni ötip, jartı älem söylegen tiliniñ örisi tarılıp, al özderine bodan qıtay, orıs, parsılar tili, kersinşe,  «älemdik tilder» qatarına kiredi dep şejireşiler de, olarğa tarih jazdırtqan Şıñğız han wrpaqtarı da oylamağan bolar!

Biraq, qanşama jerden şığıs türkterin şejireşiler «moñğol» dep jazıp, qazirgi jwrt jañılsa da, şındıq bayqalıp qaladı. Mısalı, «Jami` at-Tauarihtıñ» İİ-tomınıñ 138-betinde: «Menku-han poslal Buruntay-noyona s desyat'yu tumanami voysk, sostoyavşegosya iz hrabrıh tyurkov k granicam Ulug-Taga, çto mejdu Bişbalıkom i Karakorumom»,– dep, ädettegi «moñğol» söziniñ ornına «türk» sözin qoldanıptı.

Resey tarihınan «Altın Orda moñğoldarınıñ» orıs qalalarınan salıq jinauşıları «basqaq» atalğanın bilemiz. Wlağu wlısınıñ osınday  basqaqtarınıñ (goncı) parsılar men arabtardıñ üylerine qonıp, äyelderine köz salatındığı turalı «Jami` at-Tauarihtıñ»  İİİ tomınıñ 313-betinde mınaday äñgime aytıladı: «Odnajdı odin starik iz starost, çelovek, bereguşiy svoyu çest', yavilsya v divan i govoril: «O, emirı, vezirı i hakimı, kak vı dopuskaete, ya starıy çelovek i imeyu moloduyu jenu, sınov'ya v ot'ezde, i kajdıy iz nih ostavil doma toje moloduyu  jenu, i doçeri u menya est', a v moem dome stali na postoy goncı, narod vse molodoy, lovkiy, s lica krasivıy, i vot uje neskol'ko vremeni, kak nahodyatsya u menya. Jenşinı ih vidyat i ne mogut udovol'stvovat'sya tol'ko mnoyu i uehavşimi sınov'yami. A poskol'ku mı s goncami jivem v odnom dome, to ya ne mogu po celım sutkam za nimi prismatrivat'. V takom je polojenii nahoditsya bol'şinstvo jiteley. Raz ustanovilsya takoy poryadok, to kak ya sebe predstavlyayu, çerez neskol'ko let v etom gorode ne naydetsya ni odnogo zakonnorojdennogo rebenka, a vse budut vnebraçnorojdennımi ot turok i bastryukami», – delingen. Osılayşa «Jami` at-Tauarih» İ-tomnıñ basında mäñgieldikterdi «türk» degenine, İİİ-tomnıñ soñında qayta oraladı.    

 

 

«Jami` at-Tauarih»  boyınşa  şığıs türkterindegi  jıl  atauları.

 

Osı eñbektiñ İ-tomınıñ 2-kitabında Şıñğız han ömirindegi oqiğalardıñ qay jıldarı bolğanı naqtı aytılıp otıradı.  Jıldar qazaq jıl sanauındağıday on eki jıldıq cikl (müşel) boyınşa jäne däl qazaqtağıday on eki hayuanattardıñ atımen atalğan. Jıl bası da, däl qazaq kalendarındağıday, tışqan jılınan bastalıp, doñız jılımen ayaqtaladı. On eki jıldıq jüyedegi hayuanattar reti de qazaq jıl tizbesindegidey. Alayda hayuanattardıñ keybiriniñ ataluı  basqaşa. Osığan qarap «köne moñğol tili bolğan eken!» deuşi zertteuşiler bar. Sondıqtan jıl sanaudağı  hayuanattar ataularınıñ  qay tilde ekenin, olardıñ türk tiline qatısı bar-joğın anıqtap körelik.

 

1. God Kulgune – Tışqan jılı;

«Jami` at-Tauarih»,  İ t.2k.255 b:  «God Kulugune,   god mışi, naçinayuşiysya s (mesyaca) şavval' 612 g.h. (23 yanvarya – 20  fevralya 1216 g.n.e.).

«Çingiz-han v etom godu poslal Mukali-goyona s voyskom levogo krıla zahvatit' vtoriçno goroda, kotorıe vzyali za eti godı i kotorıe snova vosstali».

QQaz. Tışqan – mış';  Qwlğana (köne) – tışqan; Mwrat aqınnıñ «Üş qiyan» öleñinde : «İnge kirsek  suırıp, Qwlğanaday qadalıp», degen joldar bar. M.Qaşqari «Sözdiginde»: Kelagü – raznovidnost' polevoy mışi (MQ İ 448), delingen.

Qalm. Mış' – hulhi; Mışenok – hulhnin kiçg;

QMoñğ. Mış' – hulgana, ogotno.

 

2. God Hukar  – Siır jılı 

İ t. 2 k. 149 b:  «Kogda sçastlivo nastupil god hukar, kotorıy yavlyaetsya godom bıka». Tüsin: hukr; mong. pis'm. Uker, tyurk. Uguz.

DTS 623: UGUR – (ügür)   stado, tabun, staya: qamuü neñni kördum oz ugrun jorir vse suşestva, kotorıh ya videl, hodyat v svoem stade (JB 302₁); DTS 623: UGURLUG   tabunnıy, imeyuşiy stado: ugurlug er  mujçina, imeyuşiy tabun (stado)  (MQ İ 152);  MQ № 158. Ukur – stado (dom.jivotnıh);  MQ №. Wğar – aq qasqa at. «At  wqradı»  – at kisnedi; MQ № 6018: «Buğra kukradş – bura ökirdi (bozdadı)».  DTS: OQRA  rjat' (MQ İ 275).

QQaz. ÖKİR revet'; (Ögiz ökirdi – bık revel; Oqıra (siır oqıraladı)  – bolezn' rogatogo skota; Ök  – siırğa zeku).

Qalm. ÜKR  korova;

QMoñğ. ÜHER  (odos, usnı, mah') – buyvol; (Bık – buh, şar; Korova – ünze).

Türk tekti halıq sanalatın  çuvaş  tilinde siır «vakor» delinedi. Endeşe bwl türk tilinde de «siır» mağınasındağı söz eken. (Bwl sözdiñ çuvaş tilindegi ülgisi orıstıñ «korova» söziniñ de türkşe ekenin körsetedi).

 

3.  God Barsa – Barıs jılı.

İ t. 2 k. 150 b.: «Kogda blagopoluçno i sçastlivo nastupil god bars»..

DTS : BARS  tigr:  barsiü  kokmakig olurmadim  ya ne ubival tigrov i laney (E 11₁₀): Bars  jil   god tigra:  inc`ip  bars jilda c`ik tapa jolidim –  (MÇ V₇). );  BARSYAN  - etn. Barsgan – nazvanie odnogo iz tyurkskih plemen (MQ 220₁₆).

QQaz. BARS  bars; Jolbarıs – tigr. Barıs jılı – god barsa. (Köne söz: «Arıslan-barıslan» – «arıstan men jolbarıs» degendi bildirgen).

 

4. God Tolay – Qoyan jılı.

İ t. 2 k. 256 b.: God Tolay, god zayca, prihodyaşiysya naçalom na (mesyac)  zul-kade 615 g.h. (19 yanvarya – 17 fevralya 1219 g.n.e.).  

«V etom godu Çingiz-han v svoih ordah ustroil sobranie i sozval bol'şoy kurultay, privel v poryadok voyska v pohod na stranu tazikov».

DTS 542: TAVISYAN  (TAVUSYAN)   zayac  (MK I 513);  tavisüan lili – god zayca (MK I 346):  DTS 543: TAVSAN: tavsan jil – god zayca (Usr 14₁);   TAVRAQ  bıstrıy -o:  kisi idti tavraq  on totças (bıstro) poslal çeloveka (JB 356₁₀).

TurRS: Tavşan – zayac; AzRS: Davşan – zayac;  Wyğır tilinde – doşqan.

QQaz. Zayac – qoyan;

YU.A.Zuev. «Rannie tyurki: oçerki istorii i ideologii»: «V Staroy redakcii «Istorii dinastii Tan» soobşaetsya, çto v sostave hi est' mnogoçislennoe plemya dulun' geczin' – tolun korkin (tolın körk) – polnıy lik (Lunı). Çislennost' ego voyska dostigala 10 tısyaç çelovek. V sostav mongolov ono voşlo pod nazvaniem dolungir»,– deydi (45-46-b). Şığıs türkteri dialektisindegi «Tolay» sözi «tolğan ay» (tolı ay) – qaytadan tirilgen qoyan» degen dini nanımnan payda bolğan söz sıñaylı

DTS 573: TOL - İ. napolnyat'sya: elig qaznaqi toldi  aitun kumus  kazna pravitelya napolnilas' zolotom i serebrom (JB 42₁₇); İİ. Zaverşat'sya: tirigliki toldi bu aj toldinin  jizn' Ay-Toldı podoşla k koncu (JB 51₄); DTS 24: AJ  mesyac, luna: qaju evka kirsa bu aj terk ciqar  v kakoy dom voydet luna, bıstro vıhodit (iz nego) (JB 6315).

QQaz. TOLI AY  polnaya luna (Polnıy lik lunı).

QMoñğ.  Polnaya luna – dergel sara.

Evenk. Polnaya luna – terken byag.

Qalm. TUULA  zayac.

 

5. God  Lu – Wlu jılı.

İ t. 2 k. 256 b. «God LU, god drakona, prihodyaşiysya naçalom na (mesyac)  zul-hiddje 616 g.h. (7 fevralya – 7 marta 1220 g.n.e.).

«V etom godu Çingiz-han bıl v puti na stranu tazikov i provel leto v doline reki Irdışa, çtobı loşadi otkormilis'»;

MTKS:  LUU    qıtay. Long / lun;  tibet. klu;  moñğ.   luu;

DTS 334:  LU  (kit. Lun, luñ) drakon: jema jeti qat qaram icinta alqu aüuluü lular jilanlar jatur   vnutri je semiryadnogo rva lejat vsyakie yadovitıe drakonı i zmei (KR 396); lu jil  god drakona.

QQaz. Wlu jılı – god ulitki.

QMoñğ. LUU  aydahar (drakon).

«Lu» qıtay, tibet tilderindegi «aydahar» sözi. Qazaqşa «wlu» (ulitka) deuimiz qate.

«Simvolom tyurgeşskih tuhsov v period pravleniya Juzlika i Sakala bıl drakon Ulu, beruşiy naçalo v yueçjiyskoy drevnosti», deydi YU.A.Zuev. (Rannie tyurki: oçerki istorii i ideologii. Almatı. «Dayk-Press. 2002.156-b.).

 

6. God Mogay – Jılan jılı

İ t. 2 k. 256 b.: God Mogay, god zmei, naçinayuşiysya s (mesyac)  zul-hiddje 617 g.h. (27 yanvarya – 24 fevralya 1221 g.n.e.). «Çingiz-han  v etom godu raspolojilsya  u Buharı i vzyal ee».

DTS 335: MAYA :  esri maüa jalim qajqa onup barmis   pestraya  zmeya  podnyalas' na krutuyu skalu (ThS II₃₅).

Qalm. MOHA  zmeya;  Moha jil – jılan jılı.

QMoñğ.  MOĞAY   jılan (zmeya).

SST-MYA: yakut. Moğoi, moñoi – zmeya, gadyuka;

 

7. God Morin – Jılqı jılı

İ t. 2 k. 257 b.: God Morin, god loşadi, prihodyaşiysya  naçalom na (mesyac) muharram 619 g.h. (15 fevralya – 16 marta 1222 g.n.e.). «Çingiz-han v etom godu osen'yu bıl zanyat osadoyu Talikana, a Tuluy-han vzyal vse goroda i oblasti Horasana».

Qalm. MÖR  sled, put'; MÖRN (mören) loşad', kon'; (Mördehe – idti po sledam).

QQaz. MÖR  peçat'.

Orıs tilindegi  «merin» – azban at. Orıstar öz tilinde «kon'», «loşad'» degen sözderi bola twra, türkterden (Altın Ordalıqtardan) «merin» sözin qabıldağan. Mäñgieldik şığıs türkteriniñ tilinde «at» (aqtaşı) sözi bolsa da oyrattardıñ «mörin» sözin de qoldanğanın köremiz. «Mörin» sözi  «iz (tañba) qaldıruşı» degen mağınadan payda bolğanın bayqaymız.

 

8. God Koin  – Qoy jılı

İ t., 2 k.112 b.:     «V godu koin, kotorıy yavlyaetsya godom barana»…

DTS 453: QOJ   ovca:  jaüisi qoj teg ermis`  vragi ego  bıli podobnı ovcam (KTb₁₂); QOJCI pastuh, çaban  (ThS İİ s₃);  qoj jil kalend. god ovcı  (KT₅₃ ); Cp. qoj, qojin, qojun, qon;    

QQaz. QOY  ovca, baran.

QMoñğ. HON'  ovca, baran.

 

9. God Biçin  – Meşin jılı.

İ t. 2 k. 257 b.: God Biçin, god obez'yanı, naçinayuşiysya s (mesyac)  muharram 620 g.h. (24 yanvarya – 23 fevralya 1224 g.n.e.).

«V etom godu Çingiz-han vernulsya iz upomyanutoy letovki i, zimuya v puti, medlennım peredvijeniem napravilsya k svoim ordam».

DTS 98: VICIN  obez'yana; bicin jil  god obez'yanı: bicin jilqa jetinc` aj jeti otuzqa qop alqadimiz   mı vse eto osvyatili v dvadcat' sed'moy den' sed'mogo mesyaca goda obez'yanı (KT 53).

QQaz. MEŞİN  obez'yana;  Meşin jılı – god obez'yanı.

QMoñğ. BIÇ (sarmagçin) – obez'yana.

 

 10. God Takiku – Tauıq jılı.

İ t. 2 k. 257 b.: God Takiku, god kuricı, naçinayuşiysya s (mesyac)   safar 622 g.h. ( 12 fevralya – 12 marta 1225 g.n.e.)».

«Vesnoyu etogo goda Çingiz-han ostanovilsya v svoih ordah»

MQ № 4260: TAQUQ   kurica, v nareçii Turkmen;.  DTS 536: Taqaüu jili  god kuricı (MK I 346); TAQUQ kurica: aniñ basida bir kumus taquq qojdi  na ego verhuşke on ustanovil serebryannuyu kuricu (LOK 41₅).

QQaz. TAUIQ  kurica.

QMoñğ. TAHIA   kurica.

 

 11. God Nokay – It jılı

İ t. 2 k. 258 b.: God Nokay, god sobaki, naçalo koego padaet na (mesyac)   safar 623 g.h. ( 1 fevralya – 1 marta 1226 g.n.e.).

«Vesnoyu etogo goda Çingiz-han v mestnosti Ongon-Dalan-kuduk, neojidanno zanyavşis' svoim delom, potreboval k sebe svoih sınovey Ugedeya i Tuluya, kotorıe bıli tam».

Joşı hannıñ jetinşi wlı Bwğaldıñ Twtar (Tatar) degen wlınan tuğan Noğay ämir  Altın Ordada asa belgili bolğan. Wlıstıñ Noğay basqarğan aymağı Noğaylı atalıp, mañğıt taypası  Noğay etnosına aynaldı.

Qalm. NOHA  it (sobaka);  Noha jil – it jılı; ( Maqal: Nohad temr kergo – itke temir keregi ne»).

 

 

12. God Kaka – Doñız jılı.

İ t. 2 k. 258 b.: God Kaka, god svin'i, naçalo koego padaet na (mesyac)   safar 624 g.h. ( 21 yanvarya – 18 fevralya  1227 g.n.e.).  

«Çingiz-hanu v etom godu şel 73-y god, ot goda je ego rojdeniya bılo polnıh 72 goda. On umer v predelah stranı Tangutov ot priklyuçivşeysya s nim bolezni».

DTS 422: QAQ   luja, stoyaçaya voda (MQ İİ 282): qaqlar qamuü kolardi  lujı stali podobnı ozeram (MQ İİ 282); QAQAC`   gryaz'; gryaznıy: ton qaqac` boldi   odejda stala gryaznoy (MQ İ 358).

QQaz.  QAQ   luja, stoyaçaya voda; Qoqıs – musor, gryaz'.

Qalm. HAHA  svin'ya.

QMoñğ. HOG musor;  (Luja – şalbaag; Gryaz' – şavar, şavhay, balçig, bohir, hir).

SST-MYA. QAQA (man'çj.) – ekskrimentı (detskie), isprajnyat'sya;

Belgili şığıstanuşı Bartol'd Orta Aziyadağı (Özbekstan) Qoqand qalasınıñ atauı Kuh+kand «doñız-qala» degen sözderden şıqqan dep jazadı. Mwsılmandar özi twratın qalasın «doñız» dep atamasa kerek! Bwl, meniñşe «Qoq+kand» – «Qaq kent» (qoqıs, las  qala) degenge keledi.

Ündi elinde şañ-tozañ, topıraq türk sözimen «qoqıs» delinetindikten, ağılşındardıñ topıraq tüsti äskeri kiimi osı sözben «haki» atalıptı.

          

 

«Jami` at-Tauarihtağı»  kisi attarındağı  qıtay sözderi

Şıñğız hanğa qatıstı şejirelerde birqatar kisi esimderi, lauazım atauları men laqabtarı qıtay sözderi ekenin köremiz.  Bwl da  «Şıñğız han kezindegi köne moñğol til osı eken» degen pikir tuuına  sebep bolıp keledi. Mısalı:

GOA.   Goa-Maral – Börte-aşnwdıñ jwbayı;  Alan Goa – Dobwn Bayannıñ jwbayı, jesir kezinde «nwrdan» üş wl tapqan. Kenjesi – Bodanjar Şıñğız hannıñ onınşı atası. Äbilğazı  bahadwrda « Alanqo»;  «MQŞ» :   163-bölim:  Alan Qoğay. Qoğay Maral.

«Jami` at-Tauarih»: Goa – znaçit çistaya licom; Tüsinikteme:  «Kua – po-mongol'ski krasavica. «Goa-krasivaya. (İt.2 k.40-b.); S.S.  Koay Maral, Huay. İt, 2 k. 9-b.).

QMoñğ. Gua hün – krasavec; Gua emegtey – krasavica.

DTS: XUA (kitay. xua, hwa) – cvetok;

«MQŞ», «Altın tobşı» audarmaşıları bwl söz türktiñ Qu, aqqu sözi dep: Kua-Maral, Quba-Maral, Alan-Qu, Alan Qoğa, t,b, dep jazıp jür.

DTS: QUYU  lebed' (MQ İİİ 225) delingen.

MTKS: HUA 1.türktiñ  quba sözi dese, 2. HUA qıtay sözi  hua`  degen.

Alayda  «Aqqu-Maral» delinip, qws pen januardı qatar  bir esimde atau  qisınğa kelmeydi. Meniñşe, «Goa»- qıtaydıñ gül nemese  hau, haua – «jaqsı» degen sözi.

FUDJIN.  Oelun - fudjin (Wlwn) – Şıñğız hannıñ şeşesi; Fudjin – «Jami` at-Tauarih» (164-165-b.): Fu-jen' – iz kitayskogo «knyaginya, jena, supruga vısokopostavlennogo lica (46 b): «Tak kak jili po blizosti Hitaya, to upotreblyali ih vırajeniya»  (İ t.,2 k.51-b.),

«MQŞ»: 55-59:  Hoelun udjn, kojun, Üjin, üçin,  t.s.s.

LINKUM  (Şarake-lingum).  «Jami` at-Tauarih»: Linkum – po kitaysk. starşiy emir. Mong. –linku. İt,1k. 155-156, 180- bb.);

ON HAN.   Kereyit taypasınıñ hanı Toğrıldıñ laqab atı; (Toğrıl – jırtqış qws (MQ İ 482);  «Jami` at-Tauarih»: Van – kitaysk. «knyaz'», (İ t, 2 k.26-b.). Endeşe «Van, On» dep qıtayşalamay, Kereyit hanın öz atımen «Toğrıl» delik.

TAYAN  HAN.  Naymandardıñ hanı Bay Bwqanıñ qıtayşa laqab atı. «Ja-T», İ t.1 k. 139 b: «Osnovnoe imya Bay-Buka; hitayskie gosudari prozvali ego Ay-Van, çto na kitayskom yazıke znaçit – «sın hana». Tak kak hitayskie terminı nikomu ne bıli izvestnı, to Bay-Buku nazvali Tayan-han».  Bwl esimdi de «Bay Bwqa» (Tay Bwqa) deuge köşeyik!

DJAKAMBU  (Jaqambu).  Kereyit hanı Toğrıldıñ  inisi. Öz atı Kereytay. Tañğwttar elinde bolğanında, tibet tilinde qoyılğan laqab atı:  «Ja-T»: Dja – obşirnaya oblast' (tib. Rçia), k`an-po (tib. mn` an-po)  uçitel', glava, (İ t,2 k. 109-b.);

SANGUN (Sengun). Toğrıl hannıñ wlı. «Jami` at-Tauarih»: Sangun – po hitayski bariç.(pars. hudavand zade, qazaqşa han wlı) İ t, 2 k. 109 b).

GOYON.   Jalayır Mwqali-Goyon, (govan). «Jami` at-Tauarih»: Go-van – znaçenie na hitayskom «velikiy han» (İ t.1 k.93, 103-b.); Mukalı goyon – gosudar' odnoy oblasti; (İ t. 2 k. 178-b.). Turkakut-go-van – po hitayski «predvoditel'»; (İ t.2 k. 27-b.). Go van – «velikiy knyaz'»;

NOYAN, NOYON.  qıtaydıñ lao ye cözinen (MTKS).

TULI, TULUY. Şıñğız hannıñ kenje wlınıñ esimi. 604 jılı Şığıs Türk qağanatınıñ  hanı bolğan Janğardıñ mwrager kezindegi lauazımı «Tuli han» bolıptı (L.Gumilev. «Drevnie tyurki» 153-b.) Osı qağanattıñ soñğı qağandarınıñ (630-jıldarda) biriniñ esimi de Tuli bolğan (Q.Salğarawlı. «Wlı qağanat», 239-b.). Qazaqtıñ HVIII ğasırdağı ataqtı biiniñ esimi Şıñğız hannıñ wlına wqsatıp qoyılsa kerek. Alayda, «Töle» sözi qazaq (türk) tilinde etistik bolğandıqtan kisige esim bolıp qoyılmauğa tiis. Sondıqtan Töle bi esimi de Tuli – kiş bastıq» degen mağınada  bolsa kerek;

TAYŞI  – na hitayskom «uçenıy nastavnik («Ja-T» 158-b.). «Qadan-tayşi» iz kitayskogo tay-czı – naslednik, naslednıy princ» (Ja-T», 23-b.),  SST-MYA: manj. tayji;  qıtay:  tayczı; naslednik prestola.

ÇEN-SYAN.   Bolat (Pulad)  çen-syan – ministr; (92-b.)

DJAUTHURI   velikiy emir;

DAUHAY-YABUDAK  – dauhay po-hitayski «roza»; yabudak– çelovek sevşiy na osel;

GUNDJU  -hatun; kitay. Gun-çju – «carevna».

DJEUN (GAR) – djeun na kitays.  «levıy»; 

DJAUTU (djağutu – obladayuşiy sotney, imeyuşiy sotnyu» – ot kitayskogo «Çjao-du» – sotnik;

HAŞI – ot kitayskogo He- si. Çto znaçit «k zapadu ot reki». Çingiz-han  pokoril oblast' Kaşi, to ego narekli imenem Kaşi». 

 

 

«Jami` at-Tauarihtağı»  kisi  attarınıñ keybirine anıqtama.

 

   1. BÖRTE (çinua) –  «Altın tobşı»: «Börte Çinua soltüstik tarapqa mwhit, teñizden ötip, jat jerge kelip, eri joq Qoğa Maral esimdi qızdı alıp, jattıñ jerin mekendep, Moñğol äuleti atanadı» deydi (27-b.).  

   O.Sühbaatar «Moñğol tiline ögey sözder» jinağında Börte jäne Maral türk sözderi ekendigin körsetedi: BÜRI türk. buri / bori~borite;  moñğ. buri; bor (saaral); nohoytoy adil, çononoos bag» dep, sonımen qatar: BÖRT türk. böri / böridä; moñğ. Böritü; «çono»; dep  jazğan. 

   Bwdan,  «Börte» men «çono» sözderi sinonim ekenin köremiz. Endeşe «Börte Çinua»  – «qasqır-qasqır» bolıp şıqpaq! Osı kitaptıñ 3-tarauında  çinua, şine, çono, aşina sözderi äulelde «qasqır» mağınasında bolmağanın, türktiñ  «aşwn, aşnw» – asu, asqan, ötken, ertedegi degen mağınadağı sözinen tuğanın ayttıq.

QQazaq tilinde qasqırdı «kökjal» (orıs tilinde «serıy» dep ataytınday), moñğol tilinde  «swr» (serıy) mağınasındağı «bor, böri, bört» sözderi de qasqır söziniñ balaması ekendigin köremiz.

1074 j. jazılğan M.Qaşqari «Sözdiginde» de  BÖRİ – «qasqır»: «böri qoşnasın (körşisin) jemes» dep mısal keltirilgen. DTS118:  BÖRI   volk: bori qoj bila suvladi ol  v to vremya volk i ovca hodili  vmeste na vodopoy (JB 44₁); er böri  imya sobstv. (TT İH₁₁₄).  Endeşe: «Moñğol äuletin qwruşı tüp ata (asnw) Börte-babanıñ atı nelikten türk tilinde?!» dep oylanğan jön.

   2. MARAL.  MTKS: MARAL türk. maral; dep jazılğan. Söytip, türk esimdi Börteniñ jwbayı Maral esimi de türk tilindegi  (qazaq tilinde de bar) söz eken. Mwnı qazirgi Moñğoliya ğalımdarı  özderi aytıp  otır (MTKS).

3. BATAÇI (Börte-baba men Maral-swludıñ ülken wlı). «Ja-T» İ t. 2 k. 9-bet: «Ego zvali Bataçi-kaan (Bataji). U nego bıl sın po imeni Tamaç (Tamaça)».

MTKS: BATAÇI  türk. bataci;  - dep, mwnıñ türk sözi ekenin aytqan. 

   4. BAYSWÑQAR.   «Ja-T» İ t. 2 k. 27 bette: «Baysonkur – pyatıy predok Çingiz-hana» deydi.

   MTKS: BAYŞINHUR  türk.  baisungqura;   -degen.DTS 79: BAJ  bogatıy: baj er qoji   ovca bogaça (ThS II40);   DTS 525:  SUNQAR   sokol, altayskiy kreçet:  ja birla oq birla sunqarni olturdi   on umertvil kreçeta lukom i strelami (LOK 5₇).

QQaz. SWÑQAR  sokol.

5. ESUKE, (ESUGEY, ESİKE, t.b.).  Şıñğız hannıñ äkesi. Bwl esimdi zertteuşiler türlişe jazıp daulasuda. Alayda «Esuke» kisi atı emes, «eçige, idje» degen şığıs türikteriniñ «äke» sözi.  «Ja-T» İ t. 1 k. 107-betinde Şiki-Kutuktu noyon jayında: «On nazıval Çingiz-hana – eçige, çto oznaçaet otec», al tüsiniktemede: «V tekste Idje. Içke, Eçige – otec» – deydi. 1220-1221 jıldarı Soltüstik Qıtaydağı Mwqalınıñ ordasında bolğan Sun memleketiniñ elşisi Çjao Hun Şıñğız hannıñ äkesiniñ esimin  Cze-loudep jazğan. Şıñğız hannıñ äkesi jäne äulet atası bolğandıqtan şejireşiler onıñ esimine «tabu» jasap tek «äke» (Esuke) dep jazğan sıñaylı; 

  6. TEMUÇIN.   DTS: TEMURC`I - kuznec: temurci qilic` toqidi  kuznec koval sablyu (MQ İİİ 268);   temurci etukc`i  jana qirmaci  kuznec, sapojnik, a takje kojevnik (JB 321₅).

QQaz. Temirşi (wsta) – kuznec.

QMoñğ. Tömörç(in) kuznec, slesar'; Kuzneçnıy – tömörçniy. (Tolığıraq osı kitaptıñ «Wlı qağannıñ eki esimi turalı» atalatın 2-taraudan oqıñız).

  7. ŞIÑĞIZ han. «Şıñ, şiñ (şıñğırlau)» elikteuişterinen payda bolğan «şıñdalğan» söziniñ «şıñ» buını men «ğız» küşeytpeli jwrnağınan qwralğan söz. (Tolığıraq osı kitaptıñ  2-tarauınan oqıñız).

   8. BEKTER.   Esukeniñ ekinşi äyelinen tuğan wl. Bala kezinde Temirşiñ men Joşı-Qasardıñ qolınan qaza bolğan. MTKS: BEGTER türk. baktar;

9. JOŞI han.    Şıñğız hannıñ qızı  Qojı begim jäne  1211 jılı qaza bolğan Bi degen wlınan keyingi üşinşi balası (ekinşi wlı).

«Ja-T»: «Nazvali ego Djoçi potomu, çto on poyavilsya na svet neojidanno» (İ t.2 k. 69-b.) – dep jazğan. Sonday-aq, İİ t. 64 bette Joşı turalı: «bıl starşim iz vseh detey Çingiz-hana, za isklyuçeniem sestrı po imeni Fudjin-begi, kotoraya bıla starşe ego» degen. Qıtay elşisi Çjao Hunnıñ: «Starşiy sın Bi-in' bıl  ubit v boyu pri osade zapadnoy Czin'skoy stolicı YUn'çjun'a vo vremya razgroma gosudarstva Czin'. Nıne  vtoroy sın yavlyaetsya starşim careviçem i zovut ego Yodji…»,– degen deregi boyınşa Joşı – Şıñğız hannıñ üşinşi balası. (Osı kitaptıñ 7- tarauında ayttıq).

Köp zertteuşiler Joşı  turalı «Anası Börte Merkit taypasınıñ twtqınınan qaytar jolda tuğandıqtan, oğan «jolauşı»  esimi berilgen» dep jazadı. «Jol» türk sözi.  DTS: JOL doroga: kögman joli bir ermis   na Kogmen bıla odna doroga (Ton₂₃);  JOLC`I  provodnik: qamuü iska jolc`i  bilig bar uqus   v lyubom dele provodnikom slujat znanie i razumenie (JB 393₉).

Moñğol tilinde «Jol» – zam, harguy. Eger Joşınıñ esimi jolşı, jolauşı sözderinen bolsa – türk  tilindegi söz. Qazirgi qazaq tilinde de, qazirgi moñğol sözdiginde de (oyrat tili) «jolşı» sözi bar.  QMoñğ.  Putnik  (qonaq) – juulçin, zoçin; Qalmaq tilinde: Jolaç (jolaçin) – kölik jürgizuşi. Biraq bwl söz  kisi esiminde  «Jolşı» ya «Jolauşı»  delinip qala bermey, nelikten «l» ärpinen ayırılıp «Joşı» bolıp  özgermek?!

T.Äbenaywlı bwl esimdi «şoşu, şoşıtu» sözderinen şığaradı. Bwl «Ja-T» jinağındağı «Nazvali ego Djoçi potomu, çto on poyavilsya na svet neojidanno» (İ t.2 k. 69-b.) degenge keledi. Şäkerim «Şejiresinde» de bir ret osı esim «Şuşi» dep jazılğan. Alayda: «Ol jolda tuğandıqtan «Joşı» (jolauşı) atı qoyılğan degen pikir qate siyaqtı. Öytkeni, şejirelerdi mwqiyat oqır bolsaq,  Şıñğız hannıñ  wlı  Joşığa deyin de, odan keyin de «Joşı» esimdi kisiler köp bolğanın köremiz. Mısalı:

1. Şıñğız hannıñ törtinşi atası Tümbene hannıñ ülken wlı Jaqsınıñ nemeresiniñ esimi (Bwrwqtıñ wlı)  Joşı han bolıptı;

2. Tümbeneniñ   3-şi wlı Qadulınıñ nemeresiniñ de esimi Joşı;

3. Tümbeneniñ  9-şı wlı Hitataydıñ laqab atı  Joşı Naqu bolğan;

4. Şıñğız hannıñ üşinşi atası Qabıl hannıñ törtinşi wlı Qadan bahadwrdıñ  ülken wlınıñ esimi de  Joşı han bolıptı;

5. Şıñğız hannıñ öziniñ tete inisiniñ esimi Joşı, laqabı «Qasar» bolğan;

6. «Jami` at-Taurihtıñ» İ t.1 k. 93 betinde: «Vo vremena Çingiz-hana bıli Djoçi-Tarmale  i ego brat Djoçi-Çaurkan; iz-za nih mejdu Çingiz-hanom i taydjiutami  sluçilas' voyna» – delinip, osı eki Joşınıñ jalayır taypasınan ekendigi aytılğan, t.b.

Osı atalğan kisilerdiñ barşası «jolda tuğannan» nemese «tegi kümändi» bolğandıqtan esimderi «Joşı» qoyılğan ba?! Sonday-aq, osı Joşılardıñ barlığı jwrttı «şoşıtıp» tuğan deu de qisınğa kelmeydi. (Eger «soğısta jaudı şoşıtsın» delinse, bir säri). Bwl jerde mäsele basqada siyaqtı.  Djuveyni  (1226-1283)  «Tarih-i-djehanguşa» atalatın eñbeginde, Djuzjani «Tabakat-i-Nasiri» eñbeginde de Joşını «Tuşi»  dep ataydı. P.Karpinidiñ «Mongaldar tarihında» da «Tuşi» delingen. Ärine, bwl «Tuşı, tu köteruşi, tu wstauşı» mağınasına keledi.

Tatarstan jazuşısı G.Enikeev «Korona Ordınskoy imperii» kitabında bwl esimdi «Jauşı» deydi. Jaugerşilik zamannıñ adamdarına osı esim säykes deuge boladı.

Al Ötemiş qajınıñ «Şıñğız-nama» eñbeginde osı esim «Yoçı» delingen. Köne türk jazba eskertkişterinde bwl söz tübiriniñ «YUod -yod, yuoy-yoy,yuoq-yoq, (Ju, joy, joq) ekenin köremiz : DTS:  JOY (joy) – stirat', uniçtojat':  ol bitig  joiti  on ster napisannoe (MQ İİİ 434); JOD  (jod) stirat', uniçtojat' (TT Üİİİ S₉);   JU (ju) mıt', stirat':  qaniü qan bila jumas (qandı qanmenen jumas) (MK II 66); JUYC`I (juuşı) moyuşiy, stirayuşiy: juüc`i tonqa suv purkurdi  moyuşiy pobrızgal şubu vodoy (MQ İİ 171);  UOIUL, JOIUS` (ot joy): qan qilic`tin joyuldi  krov' sterli  s meça (MQ İİİ 77-70); JOQ   net, otsutstvuyuşiy : bu etta  cir  joq  v etom myase net jira (MK I 323); JOQQIS (joqqıç, joyğız) – uniçtojat': ol sug anta joqqisdimiz  to voysko mı tam uniçtojili  (KT b₃₂); Joq bol  isçezat', pogibat': turk bodun olti  alqinti joq bolti  tyurkskiy narod umer, pogib, isçez (Ton ₃).

   Köne türk tilindegi osı mısaldardan «juuşı», joyuşı», «joq qıluşı» sözderiniñ tübiri bir ekendigin köremiz.  «Joşı» esiminiñ mağınası osı (Yoçı – (joyşı, joyuşı) sözderi sıñaylı.

Büginde asa män bermeytin sözderimiz, ötken zamandarda qoğamdıq sanada ayrıqşa bolğanın Sızdıqesiminen de  (19-ğasır. Kenesarı hannıñ wlı) köruge boladı. Orta Aziya elderinde «Sadıq töre» degen atpen belgili bolğan Kenesarınıñ  batır wlınıñ şın atı Sızdıq. «Ädette özi batır adam, balalarına da ırım etip qaharlı at qoyuğa tiis edi, Kenesarı nelikten  wlınıñ atın Sızdıq qoydı eken?» degen oy kelgen. Al şındığında,  asa qaharlı bop estilmeytin «sız» degen sözdiñ mağınası joyu, joq etudi bildiredi. Mısalı, kez kelgen zattıñ  atına  «sız»  sözi jalğansa-aq  «bar» zat, «joqqa» aynaladı: qwn+sız, bala+sız, wyat+sız, ar+sız, jwmıs+sız, mal+sız, t.s.s. Osı sebepti Kenesarı: «Dwşpandarın joysın, sızıp, öşirip tastasın» dep, wlınıñ esimin «Sızdıq»  qoyğan bolar.

   10. ŞAĞATAY han.   Şıñğız hannıñ wlı. Şağa – «wl» (bala) söziniñ sinonimi. Qazaq türkterinde «bala-şağa» dep aytıladı. TurRS 163: c`aga  dial. mladenec, rebenok;  AzRS: ÇAĞA – ditya, grudnoy rebenok.         

   11. ÜGETAY han.    Şıñğız hannıñ  wlı. «Ja-T» İİ t. 8- bet: «Snaçala imya Ugedey-hana bılo …, i ono emu ne nravilos'. Zatem ego nazvali Ugedey, a znaçenie etogo slova «voznesenie». DTS: ÖG razum, mısl': ne edgu tutur bu kisika og-a  kak horoş dlya etogo çeloveka razum (JB 7621);  Ög bilig   razum i znanie (JB 151₈);  UQ   ponimat', razumet' (MQ İİİ 20); ÖGUT  sovet, nastavlenie (LOK 37₆).

   Sonday-aq SST-MYA: pis'm. mong. «ögede» – vverh, kverhu, vverhu; drevn. tyurk. «yuugarw» – vverh; – degen mısaldar beripti. DTS 284: JUGARU (JOQARU)   vverh, naverhu, vozvısit'sya (TT H_285, Suv 151₁₁);  jugaru kötur - : qanim eltaris` qaüaniü ögum el bilga qatunu tanri töpasinta  tutup jugaru köturmis` erinc`  tengri  poçtilo moego otca El-teriş-kagana  i moyu mat' El-Bilgya – katun i vozvısilo ih (KT b₁₁).

Bwl söz QQaz.  Joğarı – verh, verhniy. Endeşe Ügetay esimi «YUga (üge) +tay» – «joğarı» jäne kisi atına qosılatın «tay» (Tarğıtay, Şağatay, Äketay, Köketay, t.s.s.) sözderinen twradı eken. Bwl jerde ÖG, YG (oy, oylı, ügit, t.b.) sözi men YUG, YUUĞ (joğ, joğarı) sözderiniñ mağınalarınıñ  jaqındığı  bayqaladı.

   12. TULI, TULUY.   Şıñğız hannıñ kenje wlınıñ esimi. QMoñğ. Tol' – «ayna» degen söz. Sondıqtan Tuluy qaytıs bolğanda  onıñ esimin atauğa tıyım salınıp, «ayna» söziniñ sinonimi retinde özge türk dialektilerindegi «közñü», «közüñü» (MQ İ 379, 132: – «ayna») sözderin qoldanğan eken. (DTS : KÖZGU (közgü)   zerkalo: axiliq erur bil buxul közgusi  şedrost', znay, yavlyaetsya zerkalom (t.e. obratnım otrajeniem) jadnosti (YUg S250).  Mwnıñ özi keybir zertteuşilerdiñ «Tuluy» – küzde tuğandıqtan qoyılğan esim (közgü – «küzgi» sözine wqsağandıqtan) degen pikir aytuına sebep boldı. Orıs zertteuşileri  mwnı «osen'»  dep audarıp jür!

Bizdiñ  zertteuşiler Tuluy sözin «Töle» dep qazaqşalaptı. Biraq bwl qıtay tilinde «kişi basşı» degen mağınadağı söz eken. «Jami` at-Taurihtı» audaruşılar da barlıq jerde «Tuluy» dep jaza twra, tüsindirmede: «mong. pis'm. toli» depti. Şığıs Türk qağanatında 604 jılı taqqa otırğan Janğar hannıñ jas kezindegi märtebesi «Tuli han» bolıptı. Osı qağnattıñ soñğı qağandarınıñ  (630-jıldar) biriniñ esimi de Tuli bolğanı turalı Q.Salğarawlı. «Wlı qağanat» kitabında jazadı. (239-b.). Qazaqtıñ  XVIII ğasırdağı ataqtı biine «Töle» esimi Şıñğız han wlına wqsas qoyılsa kerek. Alayda, «Töle» sözi qazaq (türk) tilinde etistik bolğandıqtan, kisige esim retinde qoyılmauğa tiis ( DTS: TÖLA  platit', uplaçivat': turiqa tölap bersar men   esli ya uplaçu Turı (Usp 32₁₆).  Sondıqtan Töle bi esimi de «kiş bastıq» – Tuli degen mağınada  bolsa kerek. «Ayna» (tol') sözine tabu salğandar, onı wqsas qıtay sözi «Tuli» men şatastırğanın  bayqaymız;

 13. ORDA EJEN.  Joşı hannıñ birinşi wlı, Sartaq esimdi qoñırat äyelinen tuğan. «Orda»  sözi belgili, al «ejen» – ie, ege  söziniñ köne türkşe aytıluı. Qazirgi  qazaq tilinde qoldanısqa  qayta  engen  «egemen» – osı sözden. DTS203:  IDI   hozyain, vladelec: otukan jisda jeg idi joq ermis` v Otyukenskoy çerni ne bılo horoşego hozyaina (KT m₄);  DTS 204: IGA (ija)  «hozyain», duh, bojestvo: jer  suv  igasi (jer su egesi (iesi) (TT VII 29₂₁); IDISIZ (iesiz,egesiz)  bez hozyaina: kögman jer sub idisiz qalmazun  pust' ne ostanetsya bez hozyaina strana Kögmenskaya (KT b₂₀).

 14. BATU han.  Joşınıñ ekinşi wlı, qoñırat Elşi noyannıñ qızı Üki qatwnnan tuğan. Resey tarihşıları «Batıy», Türkiyada «Batur» dep jazıp jür. Qazaq  zertteuşilerinde: «Imperiyanıñ batısın bilegendikten, esimin Batıs atağan» degen pikir estimiz. Alayda  Batu tuğanda onıñ batıstı bileytinin eşkim bilgen joq qoy!  Äri Joşınıñ zañdı mwrageri Orda Ejen boluğa tiis edi.

DTS: BATAR  zapad: toüardin  batarqa  jorip  tezginur   ot vostoka do zapada obhodyat stranı (JB 262₁₅);  DTS: BATU  dragocennıy kamen': sisir  batu   dragocennocti (Suv 515₁₇); BATUQ   imya sobstvennoe (Usp 38₁₈);  BAT (bata)   bıstro, skoro:  idi skoree (MQ 161₃);  CCT-MYA: BADU- evenk. ehat';  BAJTU-  evenk.skala, utes;  BOĞATU nanay. ohotit'sya»  delingen. Bizdiñşe, bwl at  türk tilindegi «Batu – «asıl tas» sözi.

15. MEÑGU qağan (Möñke).  Tulidiñ ülken wlı (Kereyit hanı Toğrıldıñ inisi Jaqambudıñ qızı Sorkaqtana-begimnen tuğan).  DTS: BENGU  1.veçnıy: beñgu el tuta olurtac`i sen (KTm₈); DTS: MENGU- 1. veçnost', beskoneçnost' (MQ İİİ 378);    Bwl söz Orta Aziyada da «mäñgi» bolıp  (Jälelad-din Mäñgiberdi),  al şığısta «möñh», «möngö» delinip özgeriske tüskenin köremiz.

 16. HULAGU, (Qwlağu, Halaku).  Tulidiñ wlı. Wlısınıñ astanasın Oñtüstik Äzirbayjandağı Tebriz qalası etip Iran, Siriya jerlerin bilegen. «Hulağu» delinip jürgen esimi türktiñ «Wla» tübirli  wlasu, wlğayu, jalğasu sözinen jäne bwğan köne türk tilinde bolğan «gü, ğu» sın esimdik küşeytpeli şıray (usilitel'naya çastica?) jalğanuınan payda bolğanın bayqaymız.  DTS 608:  ULA   1. cvyazıvat', prisoedinyat': ol jip uladi  on svyazal nit' (MK III 255); 2. prodlevat': ulaüali  (Suv 611₅);  ULAY 1. soedinenie, svyaz':  sonuklar ulaüi uza tutuzmis`  (eto telo) derjitsya soedineniem kostey (Suv 614₁₂);  2. poçtovıy transport na peregonah mejdu stanciyami (MK I 122); ULAN om  ula-: ulandi neñ   neçto prisoedinilos' (MK I 204); ULAJU   vsled, za: ulaju tort tegin kelip   sledom prişli çetıre princa (KÇ24); ULAMAQLIY svyazannıy s ustanovleniem preemstvennosti, s prodoljeniem (Huen1904).

DTS 195:  GU  usilitel'naya çastica:  döbka körugma beglar-gu janiltaci siz  vı, beki, vzirayuşie na prestol, sklonnı vpadat' v oşibki (KT m₁₁);  DTS196: YU  usilitel'naya çastica:  azu bu sabimda igid bar-üu  razve est' loj' v etih moih slovah?! (KT m₁₀).

 17. WRIS han.  Badıq oğlannıñ wlı. Şejireşilerdiñ biri Joşı hannıñ wlı Orda Ejennen, köbisi on üşinşi wlı Toqay Temirden taratadı.  Keyingi tarihşılarımız «Orıs han», «Öris han» dep jazıp jür. «Wrıs» esimdi kisiler şığısta, jwrt äli «orıs» degen halıqtı estimegen kezderi de bolğan. Mısalı, «Wrıs-Inal» – qırğızdardıñ bileuşisi; «Wrıs» – Qaydu hannıñ wlı,t.b. Şın mäninde , bwl türktiñ «Wr», Wrıs» sözinen şıqqan esim. DTS 614: UR  bit', udaryat':  ol ani urdi  on ego udaril (MQ İ 333);  DTS 616: URUS   draka, srajenie: urus qilip  srajayas' (O a2); aliplar birda urusma  s bogatıryami ne srajaysya (MK İ 182).

Qazaq tilinde: Wr – bit', udaryat'. Wrıs – srajenie, bitva, draka. Sondıqtan Wrıs handı «Orıs han» dep atau qate!

 

Tarau  qorıtındısı:

  

Sonımen, 1310 jılı Tebrizde jazılıp bitken «Jami`at-Tauarihtıñ» üş tomındağı «moñğol sözi» delingenderdi teksergenimizde, olardıñ barlığı derlik Şıñğız han ömirge kelmesten, («meñ gu» sözi qıtay tarihnamalarına ilinbesten) äldeqayda ertede – Vİİİ ğasırdağı «mäñgi tastarda», 1074 jılı jazılğan Mahmwt Qaşqaridiñ «Diuan Lwğat at-Türk» sözdiginde,1069 jılı jazılğan Jüsipbek Balasağwnnıñ «Qwtadğu biliginde», t.b. jazba eskertkişterde bar türk sözderi bolıp şıqtı. Tek az mölşerde «Altay tildik tobına» jatatın halıqtardıñ sözderi jäne şığıs türkteriniñ özindik til dialektisine jatatın (oyrat taypasınıñ) sanaulı ğana sözder bolmasa,  älgi «moñğol sözi» delingender barlıq türk tekti halıqtarğa ortaq sözder ekenin kördik. Endeşe Şıñğız han basşılığımen Mäñgiel memleketin qwrğan halıqtıñ sol zamanda tolıqtay tek türk tilinde söylegenine bwdan äri kümändanu – tarih aqiqatın şın bilmek adamnıñ isi emes.

Qanşama ğasırlar boyına tarihşılardıñ «Köne moñğol tili» dep jürgenderi türk tili  bolıp şığuı – «moñğol» etnos atauı emes, «Mäñgi el» degen şığıs türkteriniñ memleketiniñ, ideologiyasınıñ atauı» degen pikirimizge qosımşa dälel. Al «köne moñğol tili» degen bolmağandıqtan, «protomoñğol, moñğol» degen etnostıq wğımdar da qatelik ekenin moyındau kerek. Öytkeni wlttıq tilsiz – wlt ta bolmaydı. Al  «köne moñğol tili boldı» deuşiler, Hİİİ-HİV ğasırda türk sözderinen twrğan sol tildiñ (jäne azdağan twñğıs, qıtay sözderi engen) ortasınan neşe «moñğol sözin» tauıp bere alar eken? Öz aldına jeke etnos sanalu üşin onıñ mıñdağan sözderden twratın tili boluı qajet. Al köne türk tili eskertkişterinen tabıla qoymağan birneşe anıqtalmağan (äzirge)  söz bir etnostıñ tildik qorın qwra, jasay alması tüsinikti. Eger «moñğol tili» ol zamanda bolğan desek,  «Jami` at-Tauarih» avtorları  sol tildiñ işinen kileñ türk sözderin ğana ädeyi terip alıp paydalanbağan şığar?!

«Jami`at-Tauarih» avtorları «moñğol sözderi» degende, şığıs türkterin özge türktermen (oğız, qıpşaq,t.b.) şatastırmas üşin aytıp otırmız dep eseptegeni anıq. Öytkeni osı eñbekte de, «Oğız-namada» da Raşid ad-din  «moñğol» atalğan halıq – Oğız hanğa bağınbay Türkstannan şığısqa auğan Or han, Kör han, Köz han (Oğızdıñ äkesiniñ bauırları) bastağan türkter» ekendigin özi jazdı emes pe?! Qıtaydıñ soltüstigine barğan bwl türkter tarihta siuñnu, hunnu, ğwn ataularımen, odan keyin, İİ ğasırdan, bir bölegi «tatar» atımen, Vİ ğasırdan Türk qağanattarın qwruşı türkter retinde belgili bolğanın bilemiz. Endeşe, osı türkterdiñ wrpaqtarı – Soltüstik-Şığıs Türkstanda Mäñgiel attı memleket qwruşılar da türk tilinde söylegeni eşkimge tañ bolmasa kerek.

Hİİİ ğasırdağı Mäñgiel qağanatın qwrğan türk taypalarınıñ barlığı derlik qazaq halqınıñ qwramında boluınan  Şıñğız han zamanındağı şığıs türk dialektisi äsirese qazaq tilinde köp özgermesten saqtalğanın köremiz.

«Jami` at-Tauarihtı» parsı tilinde jaza twra, avtorlar bwl eñbekte köptegen türk sözderin, keyde twtas söylemder de qoldanıptı. Bwl eñbekti parsıdan orıs tiline audaruşılar osı türk sözderine tüsinikteme berip otıradı. Alayda olar: «Bwl bälen degen türk sözi» dep toqtay salmay, izinşe: «Osı söz moñğol tilinde mınaday» dep, ünemi älgi türk sözderiniñ osı zamanğı moñğol tilindegi bwrmalanğan (transliteraciya) türin wsınıp otırğan. (Mısalı: «Tyurkskoe ğurwq ili  qurwq, mongol'skoe horiğ ilihoriğul – «zapretnoe mesto» degeni  siyaqtı).

Eger türk sözi tek dıbıstaluı jağınan ğana moñğol tilindegi sözge wqsas kelip, al mağınası mülde bölek söz bolsa bir säri,  onı «moñğol sözi» deuge bolar edi. Al türk söziniñ däl sol mağınada özge tilde jüruinen ol türk sözi boluın joğaltpaq emes. Mwndayda «moñğol tiline engen türk sözi», delinbeuşi me edi!?

Sonday-aq, köptegen türk sözderiniñ (mısalı «altın» sözi) külli türk tekti halıqtarda bola twra, orıs audarmaşıları onı mindetti türde «moñğol sözi» dep tüsindirgen. «Jami`at-Tauarihtağı» türk sözderin, kisi esimi, jer atauların orısşalağanda qazirgi moñğol tiline wqsatpaq bolıp, türk tiline tän emes (jäne osı eñbekti jazuda qoldanılğan arab älipbiinde de keybiri joq) c, ç, h, e äripterin meylinşe tıqpalay bergen. Bwl «Jami`at-Tauarih» orısşalanğan 1930 jıldardağı Resey sayasatınıñ wstanımın körsetse kerek. Reseyge bwl şığarma arqılı öz otarındağı türkterdiñ (qazaq, tatar, qırğız, özbek, t.b.) tarihınıñ aqiqatın körsetu emes, qıtay basqınşılarına qarsı köterilip, Resey ıqpalına «ötuge tiis» moñğol halqınıñ ruhın köteru qajet bolğanı bayqaladı.

Sonımen, Şıñğız han memleket qwrğan Hİİİ ğasırdıñ basında da, «Jami` at-Tauarih» jazılğan HİV ğasır basında da ol ölkedegi el türk tilinde söylegeni anıqtaldı. Alayda, qazirgi kezdegi Moñğoliya memleketindegi halıqtıñ türk tildi emesi körinip twr. Q.Salğarawlı «Wlı qağanat» kitabında şığıs türkterin «ejelgi mwñğwldar (siuñnu) dep atap: «Ejelgi mwñğwldar (siuñnular) birıñğay türk tekti halıqtardan qwralsa, keyingi moñğoldar: mwñğwl (Ergene-köñnen şıqqandardıñ wrpağı), tatar jäne tungus-mänjur taypalarınan qwraladı. Osığan say bwlardıñ ejelgi mwñğwldardan (siuñnulardan) til erekşelikteri de aytarlıqtay bölek» deydi (361-b.).  Biraq  «Jami` at-Tauarih» tomdarın zertteuimiz bwl Hİİİ-HİV ğasırdağı «keyingi moñğoldardıñ» da türk tilinde söylegenin körsetti. Al Q.Salğarawlı aytqan jağday qazirgi moñğoldarğa qatıstı desek – şındıqqa keledi.

Keybirde: «Eger moñğol tilin budda dininiñ ıqpalımen engen tibet sözderinen arıltsa, al qazaq tilin islam ıqpalımen engen arab, parsı sözderinen arıltsa – eki halıq birin-biri oñay tüsiner edi» degen pikir estimiz. Qaydam. Qanşama ögey sözder engenimen qazaq tili – türk tili bolıp qalıp otır. Al halqı Hİİİ-HV ğasırlarda türk tilinde söylegen ölkedegi til nelikten ögey sözder engendikten türktigin joğaltıp, mülde basqa tilge aynalğan? Qazaq tiliniñ mısalı – tildiñ böten sözder enuinen osınşama bwzılmaytının körsetedi. Endeşe Mäñgiel qaraşañırağındağı türk tili böten sözderdiñ birte-birte enuinen emes, osı ölkege basqa tildi jwrttıñ jappay qonıstanuınan özgerip ketken bolar? Bwl qwbılıstı tüsinu üşin Mäñgiel qaraşañırağında  türk tili joyılarday qanday tarihi oqiğalar bolğanın biluimiz kerek.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Toğızınşı tarau

 

Mäñgieldikter  qayda?

 

Mäñgi el imperiyasınıñ halqınıñ tağdırı turalı orıs jazuşısı V. YAn: «Bezumnıe ordı mongolov yavilis' slovno neizvestno otkuda, smerçem proneslis' po Kitayu i Evrazii, doşli do Budapeşta – i vnezapno povernuli obratno, çtobı nekotoroe vremya spustya vnov' kanut' v bezvestnost'»,– dese, al köptegen şeteldik zertteuşiler «Şıñğız han fenomeniniñ» qwpiyasın anıqtap, aşpaqqa tek qazir Moñğoliya atalatın eldegi onıñ tuğan ölkesine şapqılap jür. Tarihşılardıñ özderi Mäñgiel memleketin jeke bir etnostıñ emes, sol ölkedegi köptegen türk taypalarınıñ birlesuinen qwrılğanın ayta twra, 1206 jılğı qwrıltayğa qatısqan Jalayır, Kereyit, Qoñırat, Nayman, t.b. taypalardıñ büginde qayda ekenin zertteudi oylamaytın sıñaylı. Tipti: «1348 jılı Jetisu (qazirgi Qazaqstanda) men Şığıs Türkstanda qwrılğan Moğolstan, 1526 jılı Indiyada qwrılğan Wlı Moğoldar imperiyası nelikten Şıñğız han memleketimen attas?» dep te mäsele kötermesten, köbinese belgili jaylardı qaytalap, jüzdegen kitaptar şığarıp, bwl tarihtı qısır äñgime deñgeyine tüsirmegi bayqaladı. Alıp Mäñgiel imperiyasınıñ keyingi tarihın zertteude älem ğalımdarınıñ tek Onon, Keröleñ özenderi, Bwrhan Qaldın tauı töñireginen aspauı – «apat bolğan wşaqtıñ şaşılğan bölşekterine eş män bermey, apat sebebin tek wşaqtı qwrastırğan zavodtan ğana izdeu äreketine wqsaydı.Tarihta qanşama halıqtardıñ assimilyaciyalanıp ketetindigi nemese qatelikpen özge bir etnostıñ atımen ataluı (mısalı francuzdar, tatarlar, t.b.) nemese özge ölkelerge köşip ketetin oqiğalar bolatındıqtan, zertteuşiler Şıñğız hannıñ ata qonısındağı jağdaydı bwl twrğıdan da zerdeleuge tiis edi. Ne izdegenin bilgenimen, qaydan izdeudi dwrıs tüysiktemeuden jüzdegen zertteuşiler jwmıstarı nätije bermey, Mäñgiel tarihına üstirt, dolbarmen «twjırımdar» jasau mäseleni tım şatastırıp, aqiqattı alıstatuda.

Ras, zertteuşilerge Börte qatwnnan tuğan wldarına Şıñğız hannıñ ülester berip, 4 mıñnan äsker (otbasılarımen) bölgeni tarihşılarğa ayan.  Alayda sol wlıstardıñ aumağında bügin twrıp jatqan halıqtardıñ tili qazirgi Moñğoliyadağı halıqtıñ tilinen bölek bolğandıqtan, zertteuşiler bir auızdan: «Şıñğız hannıñ wldarına bergen äskerleri köp wzamay jergilikti halıqtarğa siñip, assimilyaciyalanıp ketti» degen pikir aytuda. Joşı wlısı qwrılğan küninen bastap qwjattarı türk-qıpşaq tilinde jürgizilgenin eskersek, bwl wlısqa bölingen tört mıñ äsker (otbası) kelgen küni-aq «jergilikti  halıqtarğa siñip ketken» bolmaq!..

Özim bwrınğı Joşı wlısında HH ğasırdıñ ortasında tuıp, Şağatay wlısında ömir keşip jürgen, 1206 jılı Mäñgiel memleketin qwrısqan şığıs türk taypalarınıñ biriniñ wrpağı bolğandıqtan, sol zamanğı atauların äli de joğaltpağan (eş assimilyaciyalanıp «bezvestnost'»-qa ketpegen) Jalayır, Qoñırat, Nayman, Kerey taypalarınıñ bügingi wrpaqtarımen kündelikti kezdesip jürgen adam retinde, wlıstarğa bölingen mäñgieldikterdiñ büginde qayda ekendigi turalı mälimet aytayın.

Joşı wlısı

Şıñğız hannıñ ülken wlı (tirilerinen) Joşınıñ wlısına (ülesi) Ertis özeni (Altay tauınıñ batısı degen jön bolar) men Jayıq özeni aralığı, oñtüstigi Horezmniñ eski astanası – Ürgenş (Gürkenş – bas qala, astana) pen Balqaş köliniñ batısı, soltüstigi Batıs Sibir ormandarına deyingi jerler endi. Ordası Ertis boyında bolıptı. Bwdan Joşı wlısı bastapqıda, negizinen, qazirgi Qazaqstan  (Jetisudan özge) jeri bolğanın köremiz. «Altın tobşıda»: «Danışpan Boğda Şıñğıs qağan wlı Jüçige Qıpşaqtardıñ jerin biletuge enşi böldi»,– delingen (249-b.). Joşı 1227 jılı aqpanda qaytıs bolğan kezde onıñ wlısı  üşke: ülken wlı – Ordanıñ, ekinşi wlı – Batudıñ, besinşi wlı – Şaybannıñ ieligine bölinip berildi.1236-1241 jıldarı Joşınıñ ekinşi wlı Batudıñ basqaruımen Evropağa jorıqtan soñ wlıs şekarası batısta Dunay özenine, soltüstigi Bwlğar (orıstar «volgar'» degen) türkteri men Rus'tiñ Novgorod qalasına deyin keñeytildi. Söytip, bir ğana Joşı wlısınıñ özi «mıñjıldıq» Rim imperiyasınıñ däuirlep twrğan kezindegidey jer kölemin qamtıdı. Wlıs astanası Batu han Edil özeni boyında  saldırğan Saray qalası boldı. Osı qaladağı han ordasınıñ atımen Joşı wlısı «Altın Orda» dep atalındı.

Joşı wlısınıñ halqı kimder boldı desek, Altay tauınıñ batısınan Dneprge deyingi jerler bwrınnan Deşt-i Qıpşaq atalğanı, Ertis öñirinde H ğasırda türktik Wyımaq (Qimaq) handığı, Edil öñirinde İH-Hİİİ ğasırlarda Hazar qağanatı, Bwlğar handığı, soltüstik Kavkazda är türli türk tekti halıqtar twrğanı, oğan deyin Edil qağan (Attila), Batıs Türk qağanatı ielik etken öñir bolğanı belgili. Al Gerodot Qara teñiz soltüstigine skifterdiñ ıqılım zamandarda Orta Aziyadan köşip kelgenin jazğan. Endeşe, Altay tauı men Dnepr özeni aralığındağı Joşı wlısınıñ halqı ejelden-aq türk tekti, türk tildi bolğan.

«Wlıs soltüstigindegi Rus' halqı şe?» degen swraq tuarı belgili. Iä, orıs tilin türk tiline jatqızu eşkimniñ oyına kelmeydi. Alayda, Rus' eli Joşı wlısına qosılmastan köp bwrın qos tildi bolğanın Hİ ğasırda jazılğan orıstıñ «Igor' polkı turalı söz» şığarmasında türk sözderi barın anıqtau arqılı orıs ğalımı P.M.Melioranskiy (1868-1906) «Tureckie elementı v yazıke «Slova o polku Igoreve»  atalatın 1902 jäne 1905 jılı jazğan eki maqalasında, 1976 jılı qazaq zertteuşisi, aqın O. Süleymenov «AZiYA» kitabında däleldegen. Tipti sonau 1131-1153 jıldarı Rus'tiñ bas qalası Kievte birneşe ret bolğan arab ğalımı Abu Hamid ibn Ar-Rahim al-Garnati al-Andaluzi Kiev halqı turalı: «I pribıl ya v gorod stranı slavyan, kotorıy nazıvaetsya Kiev. A v nem tısyaçi magribincev, po vidu tyurkov, govoryaşih na tyurkskom yazıke. A izvestnı oni v toy strane pod imenem peçenegi», –dep jazğan eken. Al «Beşene» (peçeneg nemese qaraqalpaq) – Oğız-türkteriniñ 24 taypasınıñ biri ekeni belgili. Endeşe H ğasırdağı arab tarihşısı äl-Masudidiñ: «Kiev qalasın saluşı Kiy, – Qwya esimdi Horezmdik  bolğan» degeni ras şığar?

Oñtüstiktegi Kiev halqı tügil, Moskvanıñ soltüstigindegi Tver' qalasınıñ saudageri Afanasiy Nikitinniñ de türk tilin jaqsı bilgenin onıñ 1468-74 jıldarı Indiyağa saparı turalı jazğan «Hojdenie za tri morya» şığarmasındağı tolıp jatqan türkşe söz, söylemderden köruge boladı. Al, jazuşı kitabın oqırmandarı tüsinetin tilde ğana jazarı zañdı desek, bwdan soltüstik Rus' orıstarı da türk tilin bilgenin bayqaymız. Rus' jeri bağındırılğan sätten bastap Joşı wlısı (Altın Orda) handarınıñ orıs knyazdarına joldağan bir de bir qwjatı orıs tilinde jazılmağanı, üş ğasır boyına tek türktiñ qıpşaq dialektinde (moñğolşa emes) jazılğanı däleldengen närse. Eger Rus'tiñ Joşı wlısına engenge deyin neşe ğasır boyına Hazar, Bwlğar, Qıpşaq, Beşenek handıqtarımen körşi bolğanın eskersek, orıs halqınıñ türk tilin jaqsı bilip söylegenine tañdanuğa bolmaydı. Sondıqtan Joşı wlısınıñ barşa halqı türk tekti jäne türk tildi boldı, al wlıstağı slavyandar, armyandar, grekter (Qırımdağı) qos tildi bolğan desek qatelespeymiz.

Orıs aqını A.Blok «Skifı» öleñinde: «Mı – Skifı!»… dep, «Orıs halqı skiften şıqtı» deuşi  ğalımdardıñ pikirin öleñmen qaytalaydı. Al «Skifter Orta Aziyadan kelgen» degen Gerodottıñ skifter soltüstigindegi ormandardağı budin atalatın taypa turalı deregi orıs halqınıñ twrmısına wqsas tirlikterdi añğartadı. İlgeride skifterdiñ «er opat» (türkşe) sözimen orıstıñ «pal, past', upal, padat'» (past' v boyu) sözderiniñ bir ekenin ayttıq.

A. Buşkov «Çingishan: Neizvestnaya Aziya» kitabında: «Gunnı, naskol'ko izvestno – nesomnennıe tyurki, prişedşie iz Central'noy Azii. A sledovatel'no, mojno slagaemıe prespokoyneyşim obrazom pomenyat': esli imeyutsya veskie osnovaniya sçitat', çto gunnı-tyurki – eto slavyane, to ostaetsya vsego odin şag do logiçeskogo zaverşeniya: slavyane – eto tyurki»,– deydi (144-b.).

Bügingi orıs adamdarı: «hozyaystvennıe tovarı», «tuman rasseyalsya», «utrennyaya zarya», t.b. dep, «orıs tilinde söylep jürmiz!» dep sanaydı.  Al, şın mäninde, «qojayındıq tabar» (tabıs, tabu sözinen), «twman seyildi», «tañ säri» dep türkşe söylep jürgenderin añğarmaydı…

M. Qaşqari «Sözdiginde» qıpşaqtardıñ, oğız türkteriniñ «men» sözin «ben» deytinin jazğan. Qazirde qıpşaqtardıñ da «men» deytinin eskersek, kersinşe, Joşı ülesine berilgen tört mıñ «moñğoldıñ» äserimen  jergilikti halıqtıñ öziniñ tili «assimilyaciyalanıp», şığıs türktik (mäñgieldik) dialektige köşkenin köremiz. Mäñgieldik Qiyat, Jalayır, Qoñırat, Nayman, Kereyit, Arğın,Tama,t.b.taypalar Deşti Qıpşaqtağı  özderimen tegi de, tili de bir türk taypalarımen aralasıp, Altay men Qırım arasında neşeme ğasır boyı ömir sürip keledi.

Şıñğız han wrpaqtarınıñ özara bilikke talasınan ıdırağan Joşı wlısı HV-HVİ ğasırlarda birneşe jekelegen handıqtarğa bölindi. Olardıñ işinen iri etnostarğa aynalğandarı  HV ğasır ortasında qwrılğan Qazaq handığı, qazirgi Qazaqstandağı qazaq etnosı. Qazaq halqı twtastay derlik (Qañlı jäne Qıpşaq taypasınıñ keybir rularınan özgesi) 1206 jılğı qwrıltayda Temirşiñge «Şıñğız han» atağın berip, Mäñgiel memleketin qwrğan şığıs türk (mäñgieldik) taypalardan twradı.

Mäñgieldik taypalar Edil boyındağı bwlğarlarmen (volgar') aralasa qwrğan Qazan handığı büginde Tatarstan, halqı «tatar» ataladı. Bwl İİ ğasırdağı sänbilik Tañşığaydıñ küşimen şığıs türkteri Tatar birlestigine biriktirilgen kezinen qalğan atau. Birlestik ıdırağannan keyin, tipti şığıs türkteri  Hİİİ ğasırda jaña, Mäñgiel birlestigi bolğanda da, olardı qıtay, parsı, arab elderinde «tatar» dep atau jalğasa berdi. Grek mifologiyasındağı jer astındağı öliler äleminiñ «tartarar» atauına wqsas osı söz, äsirese, evropalıqtar jadında jaqsı saqtaldı. Mısalı,  Çjao Hun «Men-da bey-lu» jazbalarında jalayır Mwqali (oyrat tilinde «domalaq deneli kisi» degen söz) turalı: «Muhali na audiencii [u imperatora] bıl pojalovan [doljnostyami] glavnokomanduyuşego voyskami v Podnebesnoy i upravlyayuşego i [titulami] tay-şi i go-vana. On  çernıy tatarin. Za poslednie desyat' let [on] soverşaet karatel'nıe pohodı na vostok i na zapad i ustraşaet i potryasaet varvarov i kitaycev»,– dep jazğan.

Şürşitterge Qambaqay, Ükin Barqaq, t.b. tuıstarın wstap berip, äkesi Esukege u bergen Tatar taypasınıñ «arbanıñ biliginen boyı asatındarın» Şıñğız han jappay qırğızğanı şejirelerde jazılğan. Mwnı qazirgi tatar zertteuşileri «özge mäñgieldik türkterdi tatarlarğa öş etu üşin qıtay, parsı tarihşılarınıñ oylap tapqan ötirigi» deydi. Alayda tatar taypasına özge mäñgieldikterdiñ közqarası teris bolğanın ol elge Hİİİ ğasırdıñ ortasında, ayağında Evropadan barğan sayahatşılar şığarmalarında (qıtay, parsı tarihşılarınan bwrın) da jazılğan. Sondıqtan, 15 jılday bwrın ğana jappay qırğınğa wşıratılğan Tatar taypası kisileriniñ «Sübetay men Jebeniñ 1223 jılğı jorığında äskerdiñ aldıñğı şebinde jürgendiginen «tatar» atauın evropalıqtar jattap alğanı» turalı pikirler qisınğa kelmeydi. Tipti 1219 jılı Horezmge jorıq kezinde Şıñğız han äskerinde Tatar taypası ökilderi «ayıptılar» (ştrafbat) retinde aldıñğı sapqa qoyılğan bolsa da, olar 1223 jılğa deyin qalmağan bolar edi. Mäñgiel wlıstarı  ıdırağannan keyin mäñgieldikter qwrğan etnostardıñ da bir emes, birneşe taypalardıñ birlesuinen payda bolğanın eskersek (mısalı, qazaq etnosı – qırıqtan astam türk taypa, rularınıñ birlestigi),  «köne Tatar taypası Joşı wlısına kelip, bir özi ğana Edil boyında Qazan handığın – Tatarstan memleketin qwrıptı»  deu,  ömir şındığımen qabıspaydı. Qazirgi tatar halqı – Altın Ordadağı (Joşı wlısı) birqatar taypa, rulardıñ jergilikti bwlğar-türkterimen aralas ömir süruinen, al olardıñ «tatar» atauı – orıstardıñ jalpı şığıs türkterin «tatar» deu ädetinen payda bolğan «etnostıq atau» dep oylaymın. Eki-üş ğasır boyına osı «tatarlardıñ» Resey biliginen özderin «bwlğar halqı» dep ataudı talap etui de mäseleniñ düdamaldığın añğartadı. Orıs patşası «Qaharlı» Ivan 1552 jılı  Qazan handığın jaulap alğan soñ öz märtebesine «knyaz' Bolgarskiy» degen söz qosıptı («tatar» demegen!). Bwl – sol aymaqtağı halıqtıñ (Qazan handığı) sol jıldarı äli de «bwlğar» atalğanın añdatadı.

Arab tekti orıs aqını A.S.Puşkinniñ: «Poskrebi  russkogo – i naydeş' tatarina» degen sözi qazirgi tatar atalatın halıqqa emes, külli Altın Ordalıq türkterge qarata aytılğan. Şınımen de, orıs dvoryandarınıñ teñ jartısınıñ tegi Altın Ordadan şıqqan türkterden ekendigin orıs zertteuşileri köpten beri däleldep jazıp  keledi. Mısalı, Qutuzov M.Qaşqari «Sözdiginde» №1932: «Qwtwz» – jabayı ögiz (dikiy buyvol) delingen (Q.Qaz. qodas); Wlağudıñ qolbasısı nayman Ket-Bwqanı jeñgen Mısır mamlükteriniñ bileuşisiniñ de esimi Qwtwz bolğan; Turgenev (Türgen) – ağısı qattı özen; Baskakov (Basqaq) – jaulanğan elde salıq jinaytın Orda qızmetkeri;  Bulgakov (bwlğaq) – köterilisşi, bülikşil, bwlğau sözinen, t.b.  Al, 1330 jılı Altın Ordadan Mäskeuge qızmetke jiberilgen Şota (Çete)  mırzanıñ Köten (Qotan, Qadan?) laqabtı wrpağınan tarağan Boris Godunov 1598-1605 jıldarı Resey patşası bolsa, HH ğasırdıñ basında Resey imperiyasınıñ tağdırı eki türktiñ qolına qarap qalğan edi. Olar kim desek, biri – 1739 jılı Qara teñizdegi Stavuçan şayqasında orıs twtqınına tüsken Osman imperiyasınıñ admiralı İlyas-paşa Qolşaqtıñ (qolqap) ülken wlı Mahmet-beydiñ wrpağı, orıs admiralı A.Kolçak. (DTS454: QOLIC`AQ  ruçka: eki qolicaqin atasinin bojununi qucup  obnyav obeimi rukami şeyu otca (Uig III 64₁₃).

Ekinşisi, – tegi şığıs-türktik Oyrat taypasınıñ torğautınan (qalmaq) şıqqan V.I.Ul'yanov (Lenin) bolatın.  M.S.Şaginyan «Predki Lenina» oçerkinde Leninniñ äkesi turalı: «Potomok stepnıh kalmıkov», «drevnyaya aziatskaya krov' mongola», dese, M.G.Şteyn de: «Il'ya Nikolaeviç Ul'yanov ne tol'ko so storonı materi – A.A.Smirnovoy – uhodit kornyami v kalmıckiy narod. So storonı otca ego N.V.Ul'yanova – takje mogla bıt' i kalmıckaya krov'»,– dep jazğan.  Endeşe, A. Puşkin söziniñ  janı bar.

Ärine, tatar mäselesi äli de zertteudi qajet etedi. Mısalı, şığıstan batısqa kelgen özge türk taypalarımen salıstırğanda, qazirgi tatar halqınıñ muzıkası nelikten pentatonikalıq qwrılımda? Jalpı, men, etnostar mäselesin zertteude olardıñ wlttıq muzıkasına da nazar audarudı wsınar edim.

Köne Tatar taypası hunnudıñ Qiyat taypasımen jaña jılsanauğa deyin de, H-Hİİİ ğasırlarda da (sonday-aq özge de şığıs türkterimen) ünemi qaqtığısuı Qıtay soltüstigine tatarlar özge mäñgieldikterden bölek, erterek keldi me degen oy tudıradı. Amerika ündisteriniñ tilinde köptegen türk sözderiniñ boluı – olardıñ ondağan mıñ jıl bwrın Çukotka-Alyaska tübekteri arqılı ketken türk tekti halıqtar degen pikir barın eskersek, solardıñ jolay qalğan bir twyağı tatar-dunhu-sänbiler boluı da mümkin.

Joşı wlısında etnosqa tüzilgen halıqtardıñ tağı biri  başqwrttar. Ras, «Oğız-namada» Oğız han Başqwrttardı bağındıruğa attanğanı turalı jazılğanına qarasaq, başqwrttar köneden jergilikti el bolğan sıñaylı.   «Başkwrt» atauındağı «Qwrt» (kurd) – oğız türkteri dialektinde «qasqır» sözi, şığıs türkteri dialektinde joq. Bwl da Başqwrt halqınıñ Joşımen şığıstan kelmegenin, jergilikti ekenin bayqatsa kerek.

Dağıstandağı türk halıqtarı bwrınğı Deşti Qıpşaq kezinen bar halıqtar ekendigi ataularınan bayqaladı. Al noğaylar öz atauın Joşınıñ  jetinşi wlı Bualdıñ Tatar esimdi wlınan tuğan Noğay ämirdiñ esimine qatıstı alğanı şejirelerde  jazılğan.

Hİİİ-HV ğasırlarda sırtqı eş memleket küş sınasuğa batpağan şığıs türkteriniñ jartı älemdi qamtığan Mäñgiel imperiyasınıñ ıdırauına  Şıñğız han wrpaqtarınıñ birneşe ğasır boyına özdi-özimen qaqtığısuları negizgi sebep  boladı. Berke han Qaraqorımdağı Wlı hannan 1256 jıldan-aq özin täuelsiz sanasa, Aq Ordadağı Mübärak qoja da 1328 jıldarı Sığanaq qalasında öz esimi jazılğan aqşa şığaradı. Alğaşqı özara iri soğıs 1263 jılı Joşınıñ wlı Berke hannıñ Kavkaz arqılı Iranğa, Tuliwlı Wlağudıñ wlısına jorığınan bastaldı. Bwdan soñ Toqtay han men Noğaydıñ arasında,t.b., öz işinde, eki jaqtan million äskerge deyin qatısqan ülken qırğındar boladı. 1359 jılı Batu wrpağınan soñğı han Berdibek öltirilgen soñ, Joşı wlısında 20 jılğa sozılğan bey-bereketsizdik bastaladı.

Osığan bastı kinäli, Şıñğız han twqımına tizesin köp batırğan qiyat Mamay ämirdiñ kim ekendigin tarihşılar anıqtap  aytpaydı. Şın mäninde, Joşı wlısındağı qiyattar Qabıl hannıñ Meñdi (Meñdiqiyat) degen wlınan  taraydı. (Al osı Qabıl hannıñ Bartan bahadwr degen wlınan Şıñğız hannıñ äkesi Esuke tuğan).  Şıñğız han twqımınan bolmağandıqtan özin «han» dep jariyalay almasa da, Mamay 20 jıl boyı «quırşaq» handar tağayındau arqılı birde Altın Ordanı bilep, birde tauı şağılıp,Qırımğa ketip otırğanı tarihta belgili. Berekesizdikti paydalanğan Bwlğar qalasındağı ämir Bolat Temir degen Edil özeniniñ şığısında täuelsiz handıq qwruğa tırısadı. Al, Tağay attı ämir Edildiñ oñ jağalauındağı Naruşat qalasın astana etip, jeke handıq qwra bastaydı. Qırım men Don aymaqtarı Mamaydıñ menşigine aynalsa, Qajı Şerkeş ämir de Hajı-Tarhandı astana etip, tağı bir handıq qwrmaq boladı.  Jänibek hannıñ twsında-aq Saraydan irgesin aulaqtatqan wlıs şığısındağı Aq Ordadan, endi Horezm aymağı  bölinedi. Onı Özbek hannıñ küyeu balası Nanğwday ämirdiñ wlı Aq Sopı bileydi. Jayıqtağı Sarayşıqta ämir Älibek Aybek degen özin bileuşi dep jariyalaydı. Mwnımen qoymay, osılardıñ ärqaysısı astana Saraydı basıp almaqqa, wlısqa biligin jürgizbekke küş saladı.

Osınday soğıstar üşin Mäskeuden qarjı talap etken Mamayğa, ol Joşı wlısınıñ zañdı hanı bolmağandıqtan, knyaz' Dmitriy Altın Ordağa tiesili salıqtı töleuden bas tartadı. Mamaydıñ kelisimimen 1362 jılı Litva knyazi Ol'gerd Rus'tiñ birneşe qalasın basıp aladı. Qırımdağı genuyalıqtardan, grekterden, soltüstik Kavkazdağı halıqtardan jaldamalı äsker jasaqtağan Mamay qiyat 1380 jılı qırküyekte Mäskeuge attanadı. Orıs knyazdarınıñ äskerimen Külik dalasındağı qaqtığısta bar-joğı eki-üş sağat işinde Mamaydıñ jaldamalı jasaqtarı maydandı tastap ketedi. Mamaydıñ odaqtastarı Ryazan' knyazi Oleg pen Litva-polyak bileuşisi Kazimir YAgomon wrıs dalasına kelmey qaladı. Jılnamaşılar Mamay qiyattıñ: «Ätteñ, äskerim özimizdiñ tatarlardan bolğanda ğoy jeñilmes edim!»,– degen ökinişin hatqa tüsiripti. Osığan qarağanda Mamay äskerinde Altın Ordalıq şığıs türkteri tım az bolğan.

Köp wzamay Mäurennahrdan oralğan Toqtamıs  äskerimen Qalqa özeni mañında betpe-bet kelgende, Mamaydıñ äskeriniñ barşası attan tüsip, Joşı wlısınıñ zañdı hanı retinde Toqtamısqa tize bügip qwrmet körsetip, soğıspay bağınadı. Qırımğa qaşqan Mamay ämir belgisiz jağdayda öledi.

Osınday almağayıp kezeñdi paydalanğan Litva-polyak bileuşileri (knyaz' Ostey) Mäskeude bülik wyımdastıradı. D.Donskoy knyaz' otbasın tastay Tver' qalasına qaşadı. Öz wlısınıñ jerin Litva bölip äketpeui üşin 1382 jılı Toqtamıs han Mäskeuge attanıp, bülikşilerdi talqandap, D.Donskoydı Mäskeu biligine qayta otırğızadı. Bwl kezeñge toqtalğan sebebim – Resey tarihşıları orıstardıñ 1380 jılğı qiyat Mamaydıñ jaldamalı äskerimen qaqtığısın  «Orıs halqınıñ Altın Orda ezgisinen täuelsizdik alu üşin soğıstağı jeñisi» retinde nasihattap keledi. Al şındıq – älgindey.

Orıs eliniñ Altın Orda bodandığınan azat bolğan kezeñin Resey tarihşıları  Ahmet hannıñ Ugra özeninen ötuge «orıs äskerinen seskenip, keri qaytqan» 1480 jıldıñ küzinen esepteydi. Al şındığı – ol kezde Joşı wlısı Şıñğızhan wrpaqtarınıñ «küşimen» äldeqaşan segiz handıqqa bölşektenip, 1420-1460 jıldar aralığında Sibir handığı, Qırım handığı, Noğay ordası, Hajı-Tarhan handığı, t.b. bolıp atalıp jeke otaular tigip, al Orda Ejen  men Şiban ordalarınıñ özi odan äri bölşektenip Äbilqayır özbekteri bolıp, odan 1459 jılı Qazaq handığı bolıp bölinip ketken edi. Sondıqtan 1480 jılı Altın Orda degen joq bolıp, orıstar Ugra özeninde tek Ahmet han ieliginde  Ülken Orda atalıp qalğan, Joşı wlısınıñ segizden bir böliginiñ  äskerimen ğana kezdesken. Al Ahmet hannıñ 1480 jılı Ugrada bir apta twrıp, soğıspay ketui orıs äskerinen seskengendikten emes, Mäskeu knyazimen odaqtastıq şartqa otırğan Noğay ordası men Qırım handığınıñ tıldan astana Sarayğa şabuıl jasaytındığı turalı habar alğandığınan bolsa kerek. Äskerin keri bwrğan Ahmet han Don özeni aymağında Noğay ordasınıñ saylanğan äskerine kezdesip, sol soğısta qaza tabuı jağdaydıñ osılay bolğanın rastaydı. Ülken Ordanıñ ğana astanası bolıp qalğan Saray qalasın 1503 jılı Qırım hanı talqandap jermen-jeksen etedi. Şındığında, Joşı wlısındağı türk tekti emes birden-bir el Rus'tiñ täuelsizdik aluı eñ soñında – Şıñğız han wrpaqtarı men olardıñ ämirleri Altın Orda memleketin ıdıratqannan keyin ğana bolğan eken.

«Bölingendi böri jeydi» degendey, bälen handıqqa bölşektengen Joşı wlısındağı türk  tekti halıqtardı, keşeleri öz otarı bolğan Rus' eli birneşe ğasır işinde jaulap otarlaumen boldı. Bwl turalı Şäkerim: «Şıñğıs han näsilderi birin-biri kündep, öltirip, şabısıp, handıqqa talasıp, aqırında bölek-bölek kişkene han bolıp, sonıñ bärin de ayağında orıs aldı. Jerdiñ jüzin silkintken handardıñ artı solay boldı. Osıdan ğibrat alu tiis»,– depti (Türk, Qırğız-Qazaq häm handar şejiresi. 57-b.).

Äbilğazı Sibir handığı turalı: «Bwl jamağattıñ näsili Köşim hanmen bitedi. Köşim han Twran uälayatında qırıq jıl patşalıq qıldı, köp jasadı, eki közi körmey qaldı. Twrandı mıñ üşinşi jılı Köşim hannıñ qolınan orıs aldı. Köşim han qaşıp, mañğıt halqınıñ işine bardı, sonda opat taptı»,– dep jazğan (Türk şejiresi.  118-b.). Äbilğazıdan söz keltiruim – Resey kinolarında ğoy Ermak qaraqşıdan elin qorğağan Köşimdi jas etip körsetedi. Orıs halqınıñ wlttıq batırına aynalğan Ermaktıñ  eki közi soqır şal Köşimmen soğısıp «batırlıq jasağanın» jariya etuge ıñğaysızdanğannan bolar?

HVİİİ ğasırdañ basında Resey otarşıldarı Qazaq elinde de handıq basqarudı joyğanımen, täuelsizdik üşin küresken halıq 1837-1847 jıldardağı köterilistiñ basşısı bolğan Şıñğız han wrpağı Kenesarını han kötergen. Qazaq tarihında Kenesarı soñğı han sanaladı. Alayda Qazaq elinde 1917 jılı jeltoqsanda Alaş Orda ükimeti qwrılğanda, basşılığına Şıñğız han twqımı Älihan Bökeyhanov saylanğan. (Älihan – Qazaq handığın qwrğan Jänibek han bwtağınan. Kişi jüz hanı Äbilqayırdı öltirgen Baraq swltannıñ wlı Bökeydiñ (1815-1819 jj. Orta jüz hanı bolğan) törtinşi wrpağı).

Kezinde Joşı wlısında bolğan aymaqtardan Orda Ejen enşisi Aq Orda ornında qwrılğan Qazaqstan ğana 1991 jılı Reseyden täuelsizdigin jariyaladı.  Wlısta bolğan özge – Sibir, Qazan, Qajı-Tarhan (Astrahan') handıqtarı, Noğay ordası men Dağıstandağı halıqtar äli de Resey imperiyası bodanında. Qırım 1990 jıldarı Ukrainağa sıylandı. Alayda ol ölkelerdegi halıq büginge şeyin öziniñ türk tilin saqtap, ru, taypasınıñ atauın wmıtpağan. Sondıqtan, «mäñgieldikterdi izdeymin, zertteymin» degen ğalımdar olardıñ qazirgi wrpaqtarın osınau zor wlıs ornındağı elderden taba aladı.

Şağatay wlısı    

Şıñğız hannıñ ekinşi wlı Şağataydıñ ülesine Şığıs Türkstandağı Qaşqariya, qazirgi Qazaqstandağı Jetisu ölkesi jäne arabşa Mäurennahr (Transoksaniya) atalğan Sırdariya men Amudariya özenderiniñ aralığı tidi. Bwl ölkeler Twrannıñ atı  añızğa aynalğan qağanı Afrasiyab wrpaqtarı qwrğan Qarahandıqtar ieligi edi. Hİİ ğasır ortasında şığıstan kelgen qidandar (qaraqıtay) men Horezm imperiyası bölip alğan bolatın. Keybir derekterde Şağatay wlısına Amudariyadan oñtüstiktegi Badahşan, Balh, Ğazna aymaqtarı da berildi delinedi.

Amudariya özeni ertede Kaspiy teñizine qwyğan degen añız bar. Bwl turalı I.Magidoviç «Oçerki po istorii geografiçeskih otkrıtiy» attı kitabında: «Proslışav o tom, çto Amu-Dar'ya budto bı vpadaet v Kaspiyskoe more, çto na ney  est' zolotıe rossıpi i çto po ney mojno  doyti do Indii, Petr İ poslal v 1715 g. na Kaspiy ekspediciyu, vo glave kotoroy postavil Aleksandra Bekoviça-Çerkasskogo, kabardinskogo knyazya…U «Krasnıh vod» on i ego sputniki oprosili primorskih turkmen i, ne sovsem pravil'no ponyav ih, sdelali vıvod, çto Amu-Dar'ya vpadala sravnitel'no nedavno v Kaspiyskoe more. Çerkasskiy daje «otıskal» prejnee ust'e etoy reki, a ego razvedçiki sobrali svedeniya, budto hivincı zaprudili ust'e, iz-za çego reka potekla v Aral'skoe more»,– dep jazadı (M. 1957. 429-b.). Osı añızda şındıq bar-joğı belgisiz. Mäurennahr 1227 jılı Şağatay ülesine berilgen kezde Amudariyanıñ qay teñizge qwyğandığı jayında derek kezdestirmedik. Sondıqtan onıñ wlısınıñ şekarasın naqtı atau qiın.

«Altın tobşınıñ» 249-betinde: «Şağataydı Sartağçinniñ jerin bileuge jiberdi»,  266-betinde: « Şağatay ağanıñ wldarı soltüstik şeti Kemilge, oñtüstiktegi şeti Bwrğari (Bwhara), Şemisigin, Samarqan osılarğa deyingi tümen qalalarğa ielik qwradı»,– delinse, al 324- bette: «Şağataydıñ wrpağı wrwstıñ Çağan qağanı (orıstıñ Aq patşası. H.Q-A.), — dep, Joşımen şatastırılıp, qate bayandalğan.

Key derekterde Samarqand pen Bwhara qalaları tikeley Wlı hanğa qarastı bolğanı aytıladı. Bwl ras ta bolar. 1248 jılı Küyik han Batu hanmen soğıspaq äreketin jasırıp: «Öz ieligimdegi jerlerdi köruge baramın» dep, köp äskermen Samarqandqa qaray attanğanı, al Batu hannıñ da oğan qarsı Qaraqorımğa emes, İle özenine qaray äskerin jürgizgeni  belgili.

Şağatay öz wlısınıñ ordasın Qayalıq qalası etui de (qazirgi Qazaqstandağı Taldıqorğan qalasınıñ mañı) Horezmşah astanası bolğan Samarqandtıñ Wlı han ieliginde bolğanın bildiredi. Ejelden Er Türk ordasın tikken, köptegen türk memleketteri qwrılğan Twran-Türkstannıñ ortalığında ornalasqan Şağatay wlısı da sırttan eşqanday jau timey-aq, tek Şıñğız han wrpaqtarınıñ özara soğıstarınan älsiregenin köremiz.

1348 jılı wlıstıñ şığısın Şağatay twqımı Tulı Temir bölip äketip, «Moğolstan» memleketin jariyaladı. Bwl şığıs aymaqtağı halıqtıñ özderin «sart bolıp ketken Mäurennahrdan» erekşelep, «nağız mäñgieldikter» ekendigin bildiru maqsatımen qoyğan atau bolsa kerek. Bölingennen keyin, endi eki jaqtıñ bileuşileriniñ ärqaysısı wlıstı  biriktirip bileu üşin soğıstar jürgizedi.

Şağatay wrpaqtarınıñ birimen-biriniñ qırqısı nätijesinde 1364-1370 jıldarı wlıs biligin şığıs türkteriniñ Barlas taypasınan şıqqan Temir aladı. Temir Şıñğız han twqımı bolmağandıqtan tek «sayıp-qıran ämir», «Wlı ämir»  atalıp, Şağatay, Ügetay wrpaqtarınan «quırşaq handar» tağayındau arqılı öz biligin jürgizdi. Biligi meylinşe nığayğan kezinde de,  Temir özin «han» dep atamağanın onıñ 1391 jılı  säuirde Altın Ordağa attanğan jolında Wlıtauda tasqa öz lauazımın: «Twrannıñ swltanı Temir bek»… dep jazdırğanı dälel. Al qazaqtıñ onı «Temir Köregen» dep atauı, Şıñğız han twqımınan Qazan hannıñ qızına üylengendikten, Temir esimine «Gürgen» ( küyeu jigit)  sözi qosıluınan şıqqan.

Köptegen zertteuşilerde «Şıñğız han moñğol bolğan, al Temir – türk» degen pikir qalıptasqan. Osı jañsaq pikirdi Lin fon Pal' «Istoriya Imperii mongolov» kitabında qaytalap, Edige jayındağı tarauında: «Idigu ne bıl mongolom. On bıl stepnyakom. Tyurkom. Mangıtom. V etom plane s Timurom u nego bılo gorazdo bol'şe obşego, çem s Tohtamışom», – depti (SPb. Astrel'. 2010. 381-b.). Al, şın mäninde, köne şejireler osı üşeuiniñ de  Alan goanıñ  kenje wlı Bodanjardan tarağan Nirundar ekenin jazğan. «Jami` at-Tauarihta» barlas ruın Tümbene hannıñ üşinşi wlı Qajulıdan taratıp: «Tretiy sın  – Kaçuli, ot potomstva kotorogo proishodit plemya barulas, ego starşiy sın Urdamçi-Barlas» dep, al mañğıt ruın Tümbeneniñ twñğış wlınan taratıp: «Pervıy sın – Djaksu, ego eşe nazıvali YAhşi, ot roda kotorogo proishodyat plemya nuyakin i plemena urut i mangut» degen. (İ t.1 k. 29-b.). Al osı Tümbeneniñ altınşı wlı  Qabıl hanğa  Şıñğız han şöbere.

İ t. 2-kitaptıñ 275-betinde Şağatay ülesine berilgen äskerdiñ işinde ruı barlas mıñbası Qaraldjar esimi atalıp: «Tısyaça Barulatay Karaldjara, bıvşego iz plemeni barulas; iz ego potomkov odin bıl starşim emirom pri Abaga-hane; tot im dorojil. On koçeval s Takudar-Ogulom, imya ego…»,– delingen. Bwl joldardan Barlas mıñdığınıñ şınımen de Türkstanğa jiberilgenin jäne Wlağu wlısına da barğanın köremiz. Temir ämirdiñ ataları osılar bolsa kerek. «Jami` at-Tauarih» 1310 jılı, Temir bilikke kelerden 60 jıl erte jazılğandıqtan, bwl derekter «bileuşini madaqtaudan tuğan» dep ayta almaymız. «Temirdiñ bedelin arttıru üşin, onıñ ataların Şıñğız hanğa jaqın etip körsetken» degendey  pikirdi Temir wrpaqtarı bilikte otırğan jıldarı jazılğan Hondemirdiñ (1475-1535) «Istoriya mogolov. Ot drevneyşih vremen do Tamerlana» kitabı jayında aytsaq boladı. Mwnda Tümbeneniñ ekinşi äyelinen Şıñğız hannıñ üşinşi atası Qabıl han men barlas ruı bastau alatın Qajulı egiz tuğan delinedi. Qajulınıñ wlı Järdemşiden tuğan nemeresi Sugudjinniñ Esukemen dos bolğanı, odan Qarajar noyan tuğanı aytılğan.

«MQŞ»  men «Altın tobşıda» barlas pen mañğıt ruın Bodanjardan, berisi Şıñğız hannıñ  jetinşi atası Menen Twdwnnıñ (Dotumenen) wldarı Qaşula men Naşınnan taratqan. «Qaçwlanıñ wlı tamaqtı tauısıp işetin qomağay bolatın. Yeke Barwla, Üşügen Barula atalıp Barulas etip, Erdemtü Barwla, Tödögen  Barwla bastağan Barulas solar boldı… Naçın batırdıñ wldarı Wrwğwday, Mañqwtay attı bolatın. Wrwğwt, Mañqwt ru atası solar boldı» (MQŞ.70-71-b.), dese, «Altın tobşıda» da osı qaytalanğan (39-40-b.).

Men «jañsaq pikir»  dep Şıñğız han, Ämir Temir, Edige bi üşeuiniñ birin  «moñğol», birin «türk» delinuin aytıp otırmın. Şındığında – üşeui de şığıs türkteri (mäñgieldikter), äri Bodanjardan tarağan nirundar.

Ärine, wlısın iritip alğan Şağatay wrpaqtarınan bilikti alğan Temir ämirdiñ osı wlıstı jandandırıp, küşeytude jasağan eñbekteri zor boldı. Ol wlıs jerimen şektelmey, memleketine oñtüstik-batısındağı Tuli-Wlağu wrpaqtarı ülesindegi Iran, Äzirbayjandı qosıp, al  oñtüstik-şığıs şekarasın Gang  özenine jetkizdi. ( Horezm şahtarı kezindegi şekara Ind özenine deyin edi). Alayda, Temirdiñ Joşı wlısına jasağan eki jorığı Altın Ordanıñ odan arı bölşektenuine, osı sebepten küşeygen Rustiñ otarına aynaluına ıqpal etti. Sonday-aq, Evropağa jorıqqa dayındalğan Osman türkterine şabuıldap, Bayazit swltandı twtqındauı, keyingi ğasırlarda bükil älemge Evropa elderiniñ üstemdiginiñ ornauına sebep boladı.             

Köptegen tarihşılar Toqtamıstı «özin Joşı wlısı tağına otırğızğan Aqsaq Temirge  qarsı şıqtı, söytip soğıstıñ bastaluına sebep tudırdı», dep sögedi. Meniñşe  Toqtamıs ärdayım  Aqsaq Temirge Şıñğız han äuletine  qarsı, Şağatay wlısınıñ biligin zañsız  basıp alğan, Joşı wlısınıñ Horezmdegi ieligine de qol swqqan adam dep qarağan.

Toqtamıs handı jeñgennen soñ Temirdiñ  Orıs elin şappağanı jöninde  de ärtürli pikirler aytıladı. Temir Dondağı Elek qonısında demalıp jatqanda tüsine  äskerine aspannan qılış kezengen periştelerdi körip, sol sebepten keri qaytqan delinedi. Temirdiñ qorqınıştı tüs köruin orıs şirkeui «Sol kezde moskvalıqtardıñ Qwday Anası ikonın Vladimir qalasınan aldıruınan»,– dep tüsindirip, ğasırlar boyı 20 tamız künin atap ötude.

Meniñşe, mwnıñ sebebi, Orıs eline barğanda oljağa, salıqqa alınar zattardıñ (añ terileri, t.b.) Aqsaq Temirdiñ tabiğatı jılı memleketindegi halıq  üşin eş qajeti bolmauınan. Al Altın Orda äskerin eki ret qiratqan Temirdi «Orıs eline enuge seskenipti!», deu: «Gitler Mäskeudi alğannan soñ, Mordvağa, Komige barudan qorqıptı», degendey, külkili pikir.

Temir qaytqan sätten-aq onıñ  wrpaqtarınıñ el biligine talasqan soğısı bastaladı. Joşı wlısınıñ şığısında 1459 jıldan bastap qwrılğan Qazaq handığınan jeñilgen Joşınıñ besinşi wlı Şaybannıñ wrpağı Mwhammet Şaybani 1500-1505 jıldar aralığında  öz qaramağındağı «özbekterimen»  auıp kelip, Şağatay wlısınıñ biligin Temir wrpaqtarınan aladı. Sol kezden bastap Joşı wrpağı Şaybanidter Mäurennahrdağı Bwqara, Hiua handarı boldı. Samarqandı astana etip belgilegen Şaybani 1508 jılı oñtüstikke attanıp Horasandı aladı. Bwl ölkeniñ bileuşisi, Temir twqımınan Orta Aziyadağı soñğı twyaq,  Badiuzzaman qaşıp oğız türkteriniñ Osman imperiyasın panalaydı. Bwl da bir tarih tälkegi-au. Kezinde osı imperiyanıñ swltanı Bayazit Aqsaq Temirdiñ twtqınında jan tapsırsa, al Temirdiñ memleketindegi bileuşilerdiñ soñı Badiuzzaman  öz ömirin Stambulda ayaqtaydı.

Şaybanidterden jeñilgen Temir twqımı Babır «öziniñ şağataylıqtarımen» Auğanstan, Indiyanı jaulap, 1526 jılı «Wlı Moğoldar» imperiyasın qwradı. Bwl memlekettiñ soñğı bileuşisin ağılşın otarşıları 1803 jılı bilikten ketirgen. 1857 jılı Indiyada sipaylar köterilisi bolğanda, Wlı Moğoldar memleketin qayta qwramız degen  köterilisşiler, Temir twqımı Babırdan tarağan İİ Bahadwrdı taqqa otırğızğan eken. Köterilis jeñiliske wşırağan soñ, ağılşındar twtqındağan Bahadwr 1862 jılı qaytıptı.

1920 jılı bilikten bol'şevikter ketirgen, 1944 jılı Auğanstanda Qabul qalasında qaytıs bolğan Bwqar ämiri Said Älim han osı Şaybani wrpaqtarınan eken.

Al Taşkent aymağına 1598 jıldan bastap, 1870 jıldarı Resey otarlağanğa şeyin üş ğasırday Joşınıñ on üşinşi wlı Toqay Temirden tarağan (ülken wlı Orda Ejennen dep te aytıladı) Qazaq eliniñ handarı bilik etti.

Şağatay wlısı ejelgi Twran-Türkstan jerinde bolğandıqtan, halqı türkter boldı. Horezmşahtıñ wlı Jälel ad-dinniñ  laqabı «Mäñgiberdi» bolıp aytıluı – Ortalıq Türkstanda da oğızdıq «bengu»  «m» dıbısınan bastalınatın bolıp, şığıs türktik dialekt mwnda 1219 jılğa deyin-aq kelgeni bayqaladı. Islam dinin qabıldau saldarınan jäne HİH ğasırdıñ ekinşi jartısında Resey otarına tüskendikten jergilikti halıqtıñ tiline arab, parsı, orıs sözderi engenimen, öziniñ türktik negizin  saqtap qaldı. Qazirde Şağatay wlısı jerindegi türk tekti  halıqtar Mäurennahrda, Jetisuda, Kaspiy teñizi aymağında Qazaqstan, Özbekstan, Qırğızstan, Türkmenstan memleketterin, Qaraqalpaq avtonomiyasın qwrıp otır. Al Qaşqariya böligi HVİİİ ğasır ortasınan Qıtay imperiyasınıñ bodanında. Soğan qaramastan ondağı wyğır, qazaq, qırğız türkteri öziniñ  wlttıq qasietterin saqtap ömir sürude. Otırıqşıl twrmısqa auısqandıqtan ruın swrasañ – twratın mekeniniñ (qalasınıñ) atauın aytatındığı bolmasa, bwl elderdegi halıqtıñ basım-köpşiligi  1206 jılı  Temirşiñdi kiizge köterip, Şıñğız han atağan mäñgieldik Qiyat, Jalayır, Nayman, Kereyitterdiñ wrpaqtarı. 

 

Ügetay wlısı                       

Zertteuşiler eñbekterinde Şıñğız hannıñ üşinşi wlı Ügetay wlısınıñ  şekarası turalı da derek  är türli. Bwl turalı  MQŞ men «Altın tobşıda» eşteme aytılmağan. Lin fon Pal': «Ugedey poluçil zemli vokrug Amu-Dar'i na vostok do Mongolii i Kitaya (isklyuçaya tol'ko basseyn reki Ili) – to est' Semireç'e i Vostoçnıy Turkestan»,– dep jazğan («Istoriya Imperii mongolov». 19-b.). Alayda bwl jerlerdiñ (Moñğoliyadan özgesi) Şağatay wlısına jatqanı belgili. Stenli Len-Pul' «Mongolı Hİİİ-HVİİİ vv.»maqalasında Ügetay wlısı Joñğariya boldı dese, tüsiniktemede Ügetaydıñ negizgi wlısı Tarbağatay aymağında, Emil men Köbik özenderiniñ alqaptarında bolğan delinedi. Endi bir derekter onıñ wlısın «Tañğwt jerinen Baykal köline deyingi jerler»,– deydi. Nemeresi Qaydudıñ ordası Şığıs Türkstandağı Almalıq qalasında bolğanı aytıladı. D.Uezerford kitabında: «Poskol'ku rodina mongolov na rekah Onon i Kerulen teper' prinadlejal, soglasno mongol'skomu obıçayu, Tuluyu, mladşemu sınu Çingishana, Ugedey reşil postroit' stolicu na sobstvennoy zemle na zapade stranı. On vıbral mestnost'  v doline reki Orhon na territorii, kotoraya ran'şe prinadlejala On-hanu iz plemeni keraitov, a ran'şe bıla stolicey neskol'kih tyurkskih carstv. On vıbral mesto dlya stolicı, kak budto vıbiral mesto pod koçevuyu stoyanku. Po vsem etim stat'yam Karakorum (tak nazıvalos' eto mesto) bıl prevoshoden. Voznikala tol'ko odna problema… Raspolojennıy v otkrıtoy stepi gorod ne daval nikakoy zaşitı ot ledyanıh zimnih vetrov. On vıstroil krepkuyu stenu, çtobı okrujit' dvorcı, i po etim stenam stolica poluçila  imya Karakorum, to est' «çernıe kamni» ili «çernıe stenı». Raşid ad-din opisal dvorcı Ugedeya, kak «udivitel'no vısokoe stroenie s dlinnımi kolonnami»,–  deydi.

«MQŞ»:«Kerlenniñ Ködege aralında küllisi jinalıp Şıñğıs qağannıñ atağan jarlığı boyınşa Ögedey qağandı han köterdi»,– dep jazğan (340-b.). Ügetay qağan bolğan soñ Şıñğız han ösieti boyınşa şürşit Czin' imperiyasın joyudı ayağına şeyin jetkizbekke attanbaq bolıp, Şağataymen aqıldasqanda, ol maqwldap: «Ağwrwqta jaqsı kisini tağayındap attan!»,– depti. Bwğan qarağanda, Ügetay 1231 jılğı Soltüstik Qıtay jorığına attanğanda äli Qaraqorım salınbağan. Ağwrwq – Şıñğız hannıñ jorıqtardan äkelingen qazınaların saqtau üşin salınğan qalaşıq. Türktiñ «auır, jük» mağınasındağı söz. Evropalıq zertteuşiler «Avarga» deydi.

Al Qaraqorımnıñ salınğan jeri Költegin mäñgitasında aytılğan, kezinde Türk qağanattarı bas ordaların tigetin qasietti Ötüken wyısı. «Qara», «qorım» –  türk sözderi ekendigine kitaptıñ 8-tarauında  köne türk sözdikterinen mısaldar keltirgenbiz. Qaraqorım qalasınıñ salınğan ornına qarasaq, Ügetay ülesinde qazirgi Moñğoliya jeriniñ de jartısı bolğan sıñaylı. Şamalauımşa, Ügetay wlısına Tañğwt pen Tarbağatay, Altay tauınıñ şığısı, Orhondağı Ötüken jeri, soltüstigindegi Bayqal köline deyingi de jerler kirgen siyaqtı.

Wlıstıñ halqı kimder, qanday tilde söylegen? Şejirelerde, 1206 jılı Mäñgiel memleketi jariyalanudan ertede, Ötüken wyısı Kereyit handığınıñ, Altaydıñ batısı (Tarbağatay-Joñğariya da solay bolar)  Nayman handığınıñ mekenderi ekeni aytılğan. Al M. Qaşqari öz «Sözdiginde» tañğwttardı da türk tekti halıqqa jatqızğan. Osığan qarağanda, Hİ ğasırda tañğwttar äli tibettikterdiñ tiline köşe qoymağan siyaqtı. Endeşe, bükil Ügetay wlısındağı halıq türk tildi bolğan.

«Jami`at-Tauarih» Ügetaydıñ Qaraqorımnan bir kündik jerde saldırtqan demalıs jayı turalı: «On povelel, çtobı mastera-musul'mane postroili kuşk v odnom dne puti ot Karakoruma, v tom meste, gde v drevnie vremena nahodilis' sokol'niçie Afrasiyaba i kotoroe nazıvayut Karçagan. Vesnoy on prebıval tam dlya zapuska sokolov»,–  dep jazğan (İİ-tom, 41-b.).  Sonday-aq, osı tomnıñ 52-betinde: «Ügetayğa bir kisiler kelip: «Afrasiyabtıñ qazınası kömilgen jer turalı jazba derek taptıq dedi»,– deydi. Bwl – Ötüken aymağınıñ da ejelden Twran jeri sanalğanın, atı añız türk qağanı Alıp Er Toñğa – Afrasiyabtıñ ol ölkede  de bolğanın añğartadı.

Tulidiñ wlı  Meñgu (Mäñgi) Wlı han bolğan kezderi  Ügetaydıñ  nemeresi Qaydu oğan qarsı töñkeris wyımdastırmaq bolğanı üşin Ügetay wrpaqtarınan  wlısınıñ jerleri alınıp qoyılğanı jaylı derekter bar. Qaydudıñ  1269 jılı Şağatay wlısındağı Talas özeni boyında qwrıltay ötkizip, sol qwrıltayda Wlı han saylanğanı, Han-balıqtağı (Pekin) Qwbılayğa bağınbaytının mälimdegeni aytıladı. Qaydu Qwbılay ordasına şabuıl jasamağanımen, ömir boyı qorğanıs soğıstarın jürgizip, Qwbılay äskerlerimen 41 ret, al Qwbılaydı jaqtauşı Joşı wlısı äskerlerimen 15 ret soğısıptı. Tek Qaydu qaytıs bolğannan soñ ğana onıñ wrpaqtarı Han-balıqtağı bilikpen tatulasqan. Alayda, Ügetay wlısındağı el Şağatay men Joşı wlıstarına köşirilip jiberilgen. Derekterden Ügetay wrpaqtarınıñ  Şağatay wlısına ketkenin bayqaymız. Qaydudıñ wlı Şapar 1304 jılı şağataylıq Dua hanmen kelisip «Birikken Mäñgiel memleketin» qwrmaq, onı Wlagu wrpağı Oljaytu basqarmaq boladı. Alayda, aralarındağı kelispeuşilikten oyları iske aspay, 1306 jıldan Ügetay wrpaqtarı  şağataylıq Duağa bağınadı. Aqsaq Temir Şağatay wlısın bilegen kezderi «quırşaq han» retinde birde Şağatay, birde Ügetay wrpaqtarın paydalanğanın köremiz.

Ügetay ülesine berilgen Tarbağatayda oyrattar küşeyip üş handıq qwrıp, sonıñ biri Joñğariya atalğan neşe ğasır boyında, olardı wlıs iesi, Ügetay wrpaqtarınan eşkim basqarğanı jayında derek joq. Büginde Qıtay biligindegi Tarbağatay-Joñğariya jerinde, Moñğoliyağa qarastı Altay batısında negizinen nayman, kerey ruları qonıstanıp otır. Olar qazir özderin «mäñgieldik» dep atamaydı, qazaq etnosı bolıp sanaladı.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                                             

 

 

                                                              Onınşı tarau

Qaraşañıraqtağı  qaqırau

İ. Qıtaydı 157 jıl bileu

Stenli Len-Pul' «Mongolı Hİİİ-HVİİİ vv.» maqalasında Şıñğız hannıñ Börteden tuğan kenje wlı Tulidiñ ülesine Moñğoliya berildi deydi. Al ertede qazirgi Moñğoliya memleketiniñ kölemine bara-bar Ordos, t.b., 1912 jıldan Qıtay ieligindegi jerler de Moñğoliya bolıp sanalğan. Keybir derekter Ügetay 1229 jılı Wlı han saylanğan soñ Ordası retinde Qaraqorım qalasın saldırğanın aytadı. Al bwl qala qazirgi Moñğoliyanıñ orta twsında. Lin fon Pal' kitabında: «Deti Tuluya poluçili vo vladenie ne glavnıy yurt, a Kitay»,– deui qate bolar. Tuliwlı Qwbılay Wlı han bolğanda astananıñ Qıtayğa köşirilip, ol elge qosa ielik etkenin aytqan siyaqtı. Äytse de, otşıkenje retinde Tulidiñ negizgi wlısı äkesi Şıñğız han tuğan ölke Onon, Keröleñ özenderi men Bwrhan Qaldın tauı aymağı  bolsa kerek. Ayta keter mäsele – «Altın tobşıda» Tulidi «Şıñğız hannan bwrın qaytıs bolğan»,–dep, qate jazğan. Şındığında, Tuli 1232 jılı, äkesinen bes jıl keyin qaytıs boladı.

Şıñğız han ösietine säykes, ol qaytqan soñ Wlı handıq Ügetayğa (1229-1241) tapsırıldı. Odan soñ Ügetaywlı Küyik Wlı han boladı. Ol 1248 jılı qaytqannan keyin 1251 jılı Tuliwlı Mengu (Mäñgi) Wlı han bolıp saylanadı. Ügetay wrpaqtarı talaspas üşin, Tulidiñ jesiri Sorqwqtana qwrıltaydı astana Qaraqorımda emes, Şıñğız hannıñ tuğan jeri – Tuli wlısında ötkizuge küş saladı, al Batu han «tärtipti saqtau üşin» ülken äsker qatıstıradı. Osıdan keyin Wlı handar tek Tuli wrpaqtarınan boladı.

Mäñgi han 1257 jılı qaytıs bolğanda Qaraqorımdağı halıq zañdı mwrager retinde Wlı han etip Tulidiñ wlı Arıq Bwqanı saylasa, al Oñtüstik Qıtayda soğısıp jürgen qolbasılar Qwbılaydı saylaydı. Bwl wlısta keñ kölemde azamat soğısınıñ bastaluına sebep boldı. Arıq Bwqa jeñilip aldına äkelingende Qwbılay han: «Şındıq kim jağında?»,– dep swraptı. Arıq Bwqa: «Bwrın men jaqta edi, sen jeñgennen keyin – sen jaqta»,– degen eken.

Tuli wldarınıñ özara soğısı  basılğan soñ, Ügetay nemeresi Qaydu Orta Aziyadağı Şıñğız han wrpaqtarın jinap, 1269 jılı Talas özeni boyında qwrıltay ötkizip, özi  «Wlı han» saylanadı. Söytip Şığıs Türkstan, Jetisu, Mäurennahr jerleri Qaraqorımdağı Qwbılay hanğa bağınbaytının jariyalaydı.

Ärine, mäñgieldikterdiñ  wlıstardağı mwnday özara qaqtığıstarı ol kezderi olardıñ wlttıq qasietine, memlekettigine ziyan keltire almadı. Mwnday mäsele Qwbılay hannıñ Wlı wlıstıñ astanasın 1264 jılı Soltüstik Qıtayğa, bwrın Czin' imperiyasınıñ Ortañğı astanası bolğan  Çjun-du qalasına köşiruinen bastaldı. (Osı qala janınan jañadan Day-du qalasın salğızıp, 1271 jılı soğan köşedi. Bwl qalalar qazirgi Qıtay astanası Pekin). Qwbılay kezinde ata-babanıñ täñirilik dini tärk etilip, tibettik budda dinin qabıldau (bwdqa tabınu) bastaldı. Költegin «mäñgi tasındağı»: «Altındı, kümisti, daqıldı, jibekti sonşama şeksiz berip jatqan tabğaş halqınıñ sözi tätti, bwyımı asıl edi. Jaqın qonıp, sodan ädepsiz qılıqtı üyrenuşi edi» (5-jol), «Ol jerge barsañ, Türk halqı, ölesiñ. Ötüken  wyısta otırıp, qazınağa keruen jiberseñ, eş mwñıñ joq. Ötüken wyısta otırsañ, mäñgi eldigiñdi saqtaysıñ sen, türk halqı toq!» (8-jol), – delingen ata-baba ösietin saqtamau – wlttı zor qasiretke duşar eterin Qwbılay han esten şığardı.

Ügetay öz alğaşqı esimin özgertkenindey, «Qwbılay» esimi de ol bwdda dinin qabıldağannan soñ alğan jaña at sıñaylı. (Hubilgan oznaçaet «perevoploşenie» ili «pererojdenie», ibo v kajdoy svoey jizni duşi lyudey zanimayut tela s inım obliç'em» («Slovar' i pereçen' zaklinaniy»). «Altın tobşıda» onı «dinniñ äuelgi qwbılğanı Seçen qağan» deui de osığan sayadı. Mwnda Qwbılay özin Bwddanıñ «qwbılğanı» etip körsetpek bolğan siyaqtı. Qazaq tilinde ejelden bar «qwbılğan» – türk sözi ekeni anıq.

Qwbılay qıtay ortasına barğan soñ «Mäñgi el» sözi qıtayşağa audarılıp, handıq äuletin «YUan'», al  imperiya astanasın «Han-balıq» dep ataydı. Büginge şeyin yuan' atalatın qıtay aqşasın qazirgi moñğoldar men körşiles twñğıs, manjwrlardıñ da «möñge» deui, al aqşa kümis bolğandıqtan   bwl metaldı da «möñke» deui «mäñgi-yuan'» sinonim (audarma) sözderinen tuğan.

Şıñğız hannıñ kenje wlı Tulidiñ  wrpaqtarı Qıtaydağı biligin 105 jıl jürgizdi delinedi. Bilikte onınşı wrpağı Toğan Temir han otırğan kezeñde,  1365 jılı Oñtüstik Qıtayda Çju YUan'çjannıñ basşılığımen köterilisşiler jeñiske jetip U memleketin qwradı. Lin fon Pal'  «Istoriya Imperii mongolov» kitabında: «Çju YUan'çjan vıbral oçen' udobnıy moment: na severe mongolı bıli zanyatı voynoy za prestol. V etoy usobice pobedil Ayusidahra, a Togan-Temur, ojidaya, çto voysko U podoydet k ego stolice, reşilsya na begstvo… snaçala v Şan-du, potom v Djehol, a voysko kitaycev voşlo v ostavlennuyu stolicu praktiçeski bez boya. Şel 1368 god. Çju YUan'çjan sel na prestol, ob'yavil sebya imperatorom, osnoval novuyu dinastiyu, kotoruyu mı znaem kak Min. Eto bıla çisto kitayskaya dinastiya. A posledniy imperator mongol'skogo Kitaya skonçalsya çerez dva goda v Djehole. Dinastiya YUan' ugasla. Tak, jelaya vladet' bezrazdel'no zavoevannoy zemley, mongolı splotili narod etoy zemli i pomogli emu sozdat' sil'noe nacional'noe gosudarstvo»,– deydi (297-b.). Däl osı sözdi, qırıq pışaq bolıp qırqısqan orıs knyazderin bir basşılıqqa biriktirip, Rus'ti wlttıq memleket därejesine jetkizgen Joşı wlısınıñ bileuşilerine qarata da aytsa boladı.

Toğan Temir 1370 jılı Inçanlu (Inçanfu) qalasında qaytıs bolıp, wlısqa onıñ «Bilikti» atanğan wlı Ayuşridar han boladı. Şıñğız han wrpaqtarın Qıtaydan quğanımen qoymay, Min imperiyası 1372 jılı Tuli wlısınıñ Keröleñ, Onon özenderi öñirine jüz mıñdıq äsker attandıradı.  Bwyır köli mañındağı soğısta qıtaylar jeñiske jetip, 80 mıñ adamdı twtqındaydı, 150 mıñ iri maldı, t.b. oljalaydı, Qaraqorımdı talqandaydı. 1380 jılı da däl  osınday ekinşi qırğın wyımdastıradı. Qıtayda da, Tuli wlısında da «Qaba saqal moñğoldardı qırıñdar! Tatar tilinde jazılğan kitaptardı örteñder!» degen wranmen genocid  jürgiziledi. Köpşilik halqı qırılıp, qañırap qalğan wlısqa şığıs pen batıstan twñğıs-manjwr taypaları osı kezden bastap tağı da ağılıp kelip qonıstanadı. Olardıñ birneşe ğasırlarğa jalğasqan köşi-qonı turalı francuz şığıstanuşısı Rene Grusse öz zertteulerinde naqtı däleldermen jazğan.

Şıñğız han Czin' şürşit-qıtay otarşıl imperiyasınıñ qalaların aludı bastağan 1211 jıldan, Toğan Temir bilikten ketirilgen 1368 jılğa deyin eseptegende, bwl eldi Mäñgieldik türkter 157 jıl bilep-töstegen eken. Ärine, bir jarım ğasırlıq şığıs türkteriniñ biligi qıtay elinde iz qaldırmay qoymadı. «Dinastiya Min posle svoey çistki vsego mongol'skogo potratila mnojestvo usiliy na poiski mongol'skoy gosudarstvennoy peçati i sohranila mongol'skiy yazık v diplomatii, çtobı ne rvat' s proşlım. Daje kogda turki pokorili Konstantinopol' v 1453 godu, kitayskiy dvor posılal pis'ma na mongol'skom yazıke»,– deydi  D.Uezerford (Çingishan i rojdenie sovremennogo mira. 447-b.).

1372 jıldan keyingi Tuli wlısındağı Şıñğız han wrpaqtarı jayında Stenli Len-Pul' maqalasında: «Faktiçeski oni sdelalis' vassalami Minskih imperatorov, kotorıe naznaçali naçal'nikov otdel'nıh plemen i posılali im diplomı, izgotovlennıe v Pekine»,– deydi.  Şığıstağı  tuıstarına kömek Şıñğız hannıñ özge wldarınıñ wlıstarınan kelmedi. Öytkeni däl osı kezderi Joşı wlısında Mamay qiyattıñ arandatuımen  «Altın  wrıqtardıñ» birimen-biri 20 jıl alısatın almağayıp kezeñi bastalıp, al osı 1364-70 jıldarda Şağatay wlısındağı bilikti Temirlan tartıp alıp jatqan edi.

 

Oyrattar oyranı

 

«Jau jağadan alğanda, it etekten qabadı» degendey, Mäñgieldikterdiñ qaraşañırağın Mindik qıtaylar osınday küyge wşıratkan kezde  wlıstıñ öz işindegi Oyrat taypası Şıñğız han twqımımen bilikke talastı bastaydı. 1401 jılı Oyrat taypasınıñ qolbasşısı Ügeşi wlıs hanı Elbekti öltirip, «Tatar» memleketin qwratının jariyalaydı.  «Tatar» – şığıs türkteriniñ İİ-İİİ ğasırlardağı birlestiginiñ atauı bolğanı belgili. Oyrattardı Şıñğız han wrpaqtarına qarsı qoyudı maqsat etken Min imperiyası bwl memleketti moyındaytının mälimdep, Ügeşini «bükil moñğoldıñ imperatorı» dep ataydı.  Alayda, Ügeşi Şıñğız twqımı emestiginen  Wlı han tügil kişi han da bola almaytındıqtan, halıq onı moyındamaydı.  «Altın tobşıda» osı kezeñ «oyrattar men moñğoldardıñ» soğısı retinde täptiştey bayandalğan.  Onda Elbege qağan  äyel jalasımen oyrat Tayudı jazıqsız öltirip, kinäsin juu üşin Tayudıñ wldarı Batula men Ügeşige  tört tümendi biletkeni, osı tümenderdi bastağan ekeui Elbege handı 1401 jılı öltirip, taqqa talasqanın jazıp: «Moñğoldıñ bir tör-wlısın oyrattar aldı» dep aytudıñ mänisi sol eken»,– deydi (283-b.). (Keybir derekter Ügeşini oyratpen odaqtasqan qırğızdardıñ bileuşisi deydi).

Lin fon Pal' kitabında şığıs moñğoldarınıñ osı kezderi Joşı wlısınan Arıqtay esimdi «taza Şıñğızhan twqımın» aldırtqanı, biraq  onıñ tegi osetin degen söz barın jazadı. Ügeşini Arıqtay jeñgennen bastap  wlıs ekige bölinip, Oyrat handığın Batula, al Qalqa-Moñğoldı El Temir han biledi deydi (Stenli Len-Pul' maqalasında «Olja Temir» delingen).  1425 jılı  wlıs tağına otırğan Aday qağan oyrattardı qayta bağındıradı. Alayda, Batulawlı Toğwn 1438 jılı  Aday handı qapıda öltiredi. Osılayşa, Şıñğız twqımınıñ «moñğoldarı» men Oyrattar arasında soğıs it jığıspen jalğasa beredi. Eki jaqtan da tuıstarımen renjisken qolbasılar qarsılastarı jağına şıqqan oqiğalar da barşılıq. Mäñgieldikterdiñ birin-biri qüyretuine müddeli  Min imperiyası eki jaqqa kezek kömektesken.

Oyrattar Toğwnwlı Esen tayşı basqarğan 1440-1455 jıldarda tım küşeyedi.  «Altın tobşı»: «Sodan keyin Esen täyji han tağına otırıp Oyrat pen Moñğol ekeuin alıp, wswnnıñ üş tümen jürşitterin jaulap özine bağındırdı»,– deydi.  «Şüşitterdiñ tör biligin qolğa alıp, qaytıp kele jatqan jolda, Moñğolmen soğısuğa attanıp kele jatqan Qıtaydıñ qağanın jolıqtırğanın, älgi Min imperatorın Esen tayşınıñ twtqındağanı» aytıladı. Tarihi derekterde Esen tayşınıñ Pekin qalasın da şabuıldağanı jazılğan. Oyrattar osı kezderi  Şığıs Türkstandağı Moğwlstan jerlerine, Toqmaq handığına şabuıldaydı. Üz Temir tayşı Şu özeni añğarın basıp alıp, 1451 jılı Äbilqayır hannıñ astanası Sığanaq mañına kelip soğısıp, jeñiske jetedi. Äbilqayır hannıñ osı soğısta jeñilui, odan Kerey men Jänibek swltandardıñ bölinuine, söytip, Qazaq handığınıñ qwrıluına sebep boldı.

Osılayşa, Oyrattar tası örge domalap twrğan şaqta  öz arasında janjal bastalğan. «Altın tobşı» bwl turalı: «Oyrattıñ oñ qolınıñ Alağa Temir çinsanı men sol qolınıñ Qatan Temir ekeui: «Esen, sen qağan boldıñ. Täyji şeniñdi bizge ber!»,– deydi. Söytkende täyji: «Şenimdi öz balama beremin!», dep olarğa bermey qoyadı. Olar büy deydi: «Alağa Temirdiñ bahadürleri men  Qatan Temirdiñ qaytpas jüreginiñ, Abadwrğan Seçenniñ aylasımen oyrat, moñğol ekeuiniñ törin qatar alıp, qağan tağına otırdıñ sen! Jalğız seniñ küşiñ be edi?!»,– dep, şerik qwrıp kelip, şabuıldaydı. Esen qaşıp qwtıladı. Äyel, bala, malın oljalap aladı… Sodan keyin Esen täyji japadan-jalğız arıp jürgen kezinde Sorswnnıñ üyine kelip, ayran işip, şığıp bara jatqanın Sorswnnıñ kempiri körip, Esendi tanıp, Sorswnnıñ wlı Bwğwn onı öltiredi»,– deydi (297-b.). Söytip, Tuli wlısı men Ügetay wlısın bilep, şürşittiñ birazın jaulap, Qıtay imperatorın twtqındap, Pekindi şapqan Esen, özin «qağan» jariyalaymın dep, öz taypalastarınıñ qolınan qaza boladı.

Şejire, tarihi zertteulerdiñ barşasında osı 1400 jıldardan bastap Şıñğız han wrpaqtarı basqaratın halıq «moñğoldar» delinip,  oyrattar tek öz taypası atauımen ataladı. Osılayşa bölip atau 1912 jılğa deyin jalğasıp, tek 1912 jılğı qwrıltaydan keyin ğana oyrattar «moñğoldar qwramında» atala bastağanın köremiz.

Ärine, oyrattardıñ küşeyui 1400 jılı Elbek qağannıñ Ügeşi men Batulağa oyrattıñ tört tümenin basqartuı sebebinen ğana bolmasa kerek. Mısalı qazirgi Moñğoliya tarihşısı B.Baabar 2006 jılı jazğan «Moñğoldar tarihı» eñbeginde «Şıñğız han kezinde Moñğoliya jerinde 40 taypa (tümen) el jäne tört oyrat ruı bolğanın, al Şıñğız hannıñ batısqa jorığınan keyin  altı tümen «moñğol» men oyrattıñ tört tümeni qalğanın»  jazadı. «Qırıq tümen moñğol, tört tümen Oyrat» degen derekter «Altın tobşıda» da  bar (268-b.). «Jami`at-Tauarihta» Oyrat taypası jayında: «YUrtom i mesto prebıvaniem etih oyratskih plemen bılo Vos'mireç'e (Sekiz-muren).  Nesmotrya na  to, çto ih yazık mongol'skiy («tyurkskiy»  dep tüsiniñizder. H.Q-A.), on imeet nebol'şuyu raznicu ot yazıka drugih mongol'skih plemen, naprimer takuyu: noj drugie tyurki nazıvayut kituga, a oni govoryat mudaga. Podobnıh etim slovam suşestvuet mnojestvo drugih» degen (İ t.1k.118-b.). Batudıñ batısqa jorığına, Qwbılaydıñ oñtüstik Qıtay men Birma, YAva jorıqtarına da negizinen älgi altı «moñğol» tümenderi qatısıp, al şet aymaqta jatqan tört tümen oyrattar köp qatıspay, küşteri saqtalğan sıñaylı. Meñgu qağan Ordasında Şıñğız twqımımen qatar «goriottardıñ» ğana aq bieler sütinen jasalğan qımız işui» sırı osıda bolsa kerek. Bwrınğı ädetpen «tört tümen» delingenimen, şığıstağı Tuli men Ügetay wlıstarın alıp, şürşit pen  Qıtayğa, Joşı men Şağatay wlıstarına da şabuıldauı oyrattar sanınıñ  keyingi eki ğasırda tım öskenin körsetedi.

 

Dayan qağannan Legden hanğa şeyin   

 

Mandağwl qağan 1463 jılı qaytıs bolıp,  Qalqa moñğoldarında  jesiri Mandwqay 9 jıl tör isin qolğa aladı. Tuli wrpağınan qalğanı tek Aday qağannıñ şöpşegi jeti jasar Batu Mäñgi (Möñke) bolğandıqtan, oğan «tabanı üş qabat etik kigizip», ämeñgerlik jol-josınımen  balağa twrmısqa şığıp, 1470 jılı taqqa otırğızadı. 1543 jılğa deyin bilik qwrıp, 44 jasında qaytqan Batu Mäñgi tarihta Dayan (Tayan) atımen belgili. Bwl   – bwdda dini äserimen sanskrit tilinde berilgen laqab esimi eken. Dayan han  Tuli men Ügetay wlıstarınıñ şaşırap ketken Ordos,Tañğwt, Altay, t.b. aymaqtarın qayta biriktiru üşin türli mäñgieldik rulardıñ basşılarımen köp jıldar boyına soğıstar jürgizdi. Mwnımen qatar, Oyrattardıñ köbin Joñğariyağa, İle özeni aymağına quıp, bir böligin öz qaramağına qosıp aladı. Oyrattardan ığısqan İledegi qırğızdar 1470-1480 jıldarda Tyan'-Şan' tauındağı Istıq köl öñirine qonıs audaradı. Dayan biligi kezinde Qıtaymen sauda jasasu jandanadı, taypa basşılarınıñ bölşektenui birşama tıyıladı. Alayda, 1504 jılı oñtüstiktegi taypalar köterilis şığarıp, Dayan han olarmen bes jıl boyına soğısadı. Osı sebepten ol han ordasın Qalqadan Ordos jerine köşiredi.

Sol zamanğı memleket  basqarudıñ  dästürine say  Dayan qağan biligindegi memleketti on bir wlına bölip beredi. Oñtüstiktegi Ordostı ülken wldarı, eldiñ soltüstigindegi audandardı kişi wldarı iemdenedi. Mäñgiel memleketi tarihında Dayan qağannan soñğı handar (1544 jıldan bastap) bükilhalıqtıq emes, belgili bir taypa, rulardıñ ğana bileuşileri boladı. 1634 jılı Manjwrlar jaulap alğanşa, bwl wsaq handar (Dayan wrpaqtarı) birimen-biri qırqısıp, kömekke keyde Qıtay äskerin de şaqırumen boldı. Sonımen qatar Tibettegi dini ağımdardıñ janjalına şaqırılıp, ekinşi jaqtan barğan oyrattarmen de qaqtığısadı.

Dayannıñ Barısbolat wlınan tuğan nemeresi, tümet taypasınıñ basşısı  Altın han (1507-1583)  twsında wlıs birşama qalpına keltiriledi. Qıtay men Oyrattarğa qarsı jorıqtar jasalınadı, Tibet mañındağı Amdo, Tañğwt, Sarı wyğır jerleri wlısqa qayta qosıp alınadı. Qıtay qalaların jii şapqandıqtan, Min imperiyası Altın hanğa salıq töleuge mäjbür bolıp, oğan «Süy-uañ» (kişpeyil jäne ädil) degen atağın beredi. Tibettegi din mäselesine de ıqpal etkendikten, Altın hannıñ nemeresi Jondan Jamson 1588 jılı qaytıs bolğan 3-şi Dalay-lamanıñ qayta tuğan «qwbılğanı» dep tanılıp, 1603 jılı Tibetke aldırılıp, 4-şi Dalay-lama etip otırğızıladı. Altın hanmen Qazaq handarı da Oyrattarğa qarsı soğıs odağın jasasıp, qwdandaldıq qatınastar ornatqan eken.

Alayda, bwdan keyingi kezeñde bir ortalıqtan basqaru qaytadan älsireydi. Al soltüstik-şığıstağı, bayağıda Qambaqay qağandı, Ükin Barqaqtı «ağaş esekke» şegelep öltirgen Altan han – Czin' imperiyasınıñ halqı şürşitter qayta küşeyip, «manjwr» atalınıp tarih sahnasına qayta şıqqan edi.

«Altın tobşı» avtorı öz zamanındağı bayırğı taypalardı ayta kele: «Özge wlıstan kirgen moñğol, qıtaydı qarğwd qaraçin dep ataydı. Äuelden saqar men qaraçin ekeui wlıs bolıp birikpegen» dep, Qaraçinderdiñ Manjwr bileuşisine: «Manju, Qaraçin biz eki wlısımız tatulıqta bolıp, tör biligin biriktirip wstayıq!», – dep elşi jibergenin jazğan.Mwnı estigen Saqarlar: «Qaraşın Manjwrğa birikse, eriksiz ülken qatelikke wrınadı!», dep, aqır ayağında Saqar men Qaraşın arasında dau bolıp, ajırasqan eken. Alayda Qaraşın noyandarı ekinşi ret elşi jiberip, öz wlıstarımen Manjwr (Daycin) wlısına qosıladı. «Ant berisken hatta: «Manju, Qaraçin bizdiñ eki wlıs bir baylammen jüru üşin, täñirge aq jılqı, jerge qara siır şalıp, bir ayaqqa araq qwyıp siınıp, tör biligin biriktirip, bitim ettik!»,– dep jazğan», – deydi «Altın tobşı» (329-b). Osılayşa kirme halıq Qaraşındardıñ 1628 jılı Manjwrlarğa bir el boluğa anttasuınan keyin manjwrlar 1634 jılı el astanası ornalasqan jäne biriguge kelispegen Legden han ieligi Ordos ölkesin şabadı. Şaqar hanı Legden Şıñğız han wrpaqtarın täuelsizdikti qorğauğa şaqırıp, otarşıldarğa qarsılıq körsetuge tırısqanmen, manjwrlar men qaraşındardan jeñilip, Tibetke ketip, 1634 jılı sol jaqta qaytıs boladı.  Legden ölimimen  YUan' imperiyasın qwrğan Qwbılay wrpağınıñ biligi tamamdaladı.

Tuli wlısınıñ bir pwşpağına bilik etip, tuıstarınıñ da basın qosuğa şaması kelmegen Legden öz esimine «Qwtwqtı» (qwttı) degen sözdi qosqanın mise twtpay tağı: «Danışpan Şıñğız Taymin şeşen, şartaraptıñ soğıs janjalın jeñuşi – Tayswn täñirdiñ täñiri, dünie jüziniñ Hurmuzdası, Altın küpşekti audaruşı nomwñ qağan» degen de ataqtar alıp, kezindegi Horezm şahı Mwhammedti basıp ozıptı. Negizinen, tarihtan bayqaları – bileuşi äljuaz bolğan sayın, özine ne türli ataqtardı japsıru arqılı el aldında mıqtı körinbekke tırısadı eken. Äsirese: «Altın küpşekti audaruşı», «nomwñ qağan» degen eki ataq Tibettik dinniñ tüsiniginde tım joğarı märtebeler…

Tuli wlısındağı  Şıñğız han wrpaqtarı 1636 jılı  manjwrdıñ Abaqay hanın  «Wlı han» dep moyındaytındarın aytıp, oğan Legdennen qalğan YUan' imperiyasınıñ mörin tapsıruğa elşi jiberedi. Abaqay mör men lauazımdı qabıl alıp, mäñgieldik taypalar basşılarınıñ mwragerligine, jerlerine, ömir saltına timeuge uädesin beredi. Söytip, Mäñgiel qaraşañırağınıñ oñtüstik böligi Ordos manjwr-qıtaylıq jaña Cin imperiyasınıñ qol astına alınıp, al soltüstigi uaqıtşa derbestigin saqtap qaladı.

Osı aytılğandardan mınaday qorıtındı şığadı: 1. HVİİ ğasırda Tuli wlısınıñ şığısında «özge wlıstan kirgen «qarğwd qaraçin» dep atalatın» halıq bolğan; 2. Osı kirme halıqtıñ 1628 jılı şaqıruın sıltau etip, 1634 jılı manjwrlar Tuli wlısın jaulağan, olarğa Legden han qarsı twrmaq bolğan; 3. Tuli wlısımen birigip küş alğannan soñ ğana manjwrlar Qıtaydı jaulauğa bel buğan; 4. Manjwrlarmen «eki wlısımız tatulıqta bolıp, tör biligin biriktirip wstayıq!»,  degen kelisim bolğandıqtan, jaulanğan Qıtay elin mäñgieldikter de birlesip basqarğan boluğa tiis. Ärine, uaqıt öte kele manjwrlar qıtaylanıp, manjwrmen odaqtıñ Qıtayğa otar boluğa auısarın mäñgieldikter bilmegen.

Alayda Joñğar Oyrattarınıñ «Mäñgiel memleketin qalpına keltiru» wranımen jasağan äreketterinen seskengen Qalqa bileuşileri de Reseydiñ nemese Cin imperiyasınıñ qol astına kirmekke keñesedi. Ündir-gegen Zanabazar  qalqalıq bileuşilerdi ügittep, dini men saltı jaqın manjwrlardıñ qol astına kiruge köndiredi. 1691 jılı Dolon  kölinde bolğan jiın şeşimi boyınşa Mäñgiel  jeri Cin imperiyasınıñ ieligine ötip, taypa kösemderi manjwr-qıtaylıq ataq-şender aladı. Qalqalıqtar öz mäñgieldik Oyrat taypasınıñ  «Qamağ Mäñgiel wlısın qwramız» deuinen şoşıp, manjwr biligin qalauına qarağanda, sol kezderi wlıstıñ  äsirese şığıs aymaqtarına twñğıs-manjwrlıq halıqtardıñ tım mol ornalasqanı  bayqaladı.

 

Oyrattıñ üş handığı

Dayan qağan kezinen batıstağı Tarbağatay, İle añğarına, Joñğariya ölkelerine ığıstırılğan Oyrattar HVİİ ğasır basında tağı küşeyedi. Bwl olardıñ öz ortasında jayılımğa, bilikke talasın tudıradı. Sondıqtan, oyrat torğauıttarınıñ tört ruın Ho Örlik tayşı  Resey qaramağındağı Edil özeni boyına 1628 jılı qonıstandırıp, jeke handıq qwradı. Alğaşqıda orıs qala, bekinisterin şapqan oyrattar keyinnen Reseydiñ Kavkaz, Qırım jerlerin jaulauına kömektesedi.

Joñğariyada Oyrattıñ şoros ruınan şıqqan Batır qontayşı küşeyip, 1638 jılı özin bükiloyrat hanı dep jariyalaydı. Bwğan kelispegen hoşut noyanı Törebek (Turebehu)  100 mıñ  rulastarın bastap, Tibetke qonıs audaradı. (Hoşuttardıñ Baybağıs batır men onıñ wldarı Şeşen han men Ablay tayşı basqarğan ülken böligi Joñğariyada qalğan). Hoşut Törebek noyan Tibettegi «qızılqalpaqtı» jäne «sarıqalpaqtılar» dini ağımdarınıñ janjaldarın retteuge köp eñbek jasaydı. Aqırı 1642 jılı Dalay-lamanı din basşılığımen qatar Tibettegi ükimetti de basqaruğa köndiredi. (Bwrındarı bolmağan mwnday basqaru 2012 jılğa deyin jalğasqanı belgili). Özi «Memlekettik nwsqauşı» (guşi) lauazımın alğan Törebek qartayğan şağında eki wlınıñ birin Ortalıq Tibettiñ, ekinşisin Köknwr aymağınıñ hanı qıladı.  Al 1643 jılı Tibet ükimetiniñ ökilderi oyrat äskeriniñ qorğauımen, äli de Pekindi almay, Mukden qalasın uaqıtşa ortalıq etken manjwr imperatorına elşiler jiberip, sıylıqtar tapsıradı.

Oyrattardıñ şoros ruınıñ tayşıları biligin jürgizgen Altay aymağınıñ Joñğar (sol qol) ataluı osı Törebek Guşi hannıñ Tibetke ketip, Baroñ ğar (oñ qol)  ataluına baylanıstı siyaqtı. Bwl HVİİİ ğasırdağı Köknwrlıq oqımıstı Eşey Balşoranıñ «Pagsam-çjonsan» şığarmasındağı: «mongolı v predelah rek Ili i Erçed (Ertis) obrazovali poddannıh knyajeskogo roda çoros levoy storonı – Jongara; mongolı v predelah Kuku-nora i Hatun-gola (Huanhe özeni) – poddannıh knyajeskogo roda galgas (plemeni) hoşutov pravoy storonı – Barongara; knyajeskiy rod torgotov – v doline reki Ejil (Edil) na severnoy storone i v oblasti Jal Tarbagaçi (Tarbağatay) vmeste s poddannımi»,– degen sözderden bayqaladı. Alayda, Tarbağatay aymağınıñ «Joñğar» ataluı osı ölkeniñ Ügetay wlısınan alınıp, Tuli wlısına qosılınğan kezde («sol qanat») boluı da mümkin.

Osılayşa, HVİİ ğasır ortasında däl irgesinde  üş handıq qwrıp däurendegen Oyrattarmen Qazaq handığınıñ neşe ğasır boyğı soğıstarda qazaq halqınıñ joyılıp ketpey, aman qaluı  – «älemdik  tarihtağı fenomen» dep bağalanuğa tiis edi. Alayda  Reseyge jaltaqtağan tarihşılarımız bwl mäseleni älemdik sayasatpen, tarihpen baylanıstırmay, tek «eki köşpendi el arasında bolğan ädettegi soğıs» retinde ğana tüsindirip keledi.

1451 jılı Deşti Qıpşaq hanı Äbilqayırdı Sığanaq qalası mañındağı Kök Kümbez janında (bwl – Wrıs han öltirgen Isataywlı Jır Qwtlw qiyattıñ  kesenesi degen pikirler bar) jeñgen oyrattar 1630 jıldarda da Sırdariya, Aral teñizi mañayında bolğanın Äbilğazı bahadwrdıñ: «Är närse sebep bolıp bir jılı qalmaqtıñ arasında boldım. Sonda monğoldıñ ädet-ğwrpın, tilin jaqsı üyrendim» deuinen bayqaymız («Türk şejiresi», 30-b.). Ärine, ol oyrattardı bwrınğı, şığıs türkterin jalpılay  «mäñgieldikter» deytin ädetpen atağan. Sonday-aq, Äbilğazı şejiresinde, ol keyinirek, Hiua hanı bolğan kezde de «qalmaqtardıñ»  Qyat, Ürgenş,t.b. qalalardı şauıp, tonap ketkeni, Äbilğazınıñ olarmen eki ret soğısıp jeñgeni aytılğan. Bwl arada oyrattardıñ «qalmaq» delinui, «Şejireniñ» soñğı tarauların Äbilğazınıñ özi emes, balası jazğannan bolsa kerek. Qazaqtıñ hanı Salqam Jäñirdiñ  joñğarlarmen soğısta qaza tabatını da osı kezeñ.

Elderine şabuıldağan oyrattardı qazaq pen qırğız halqı «qalmaqtar» dep atağan. Qazaq pen Qırğız epostarında olar eşqaşan «moñğol» delinbeydi. Şäkerim «Şejiresinde»: «Qalmaq» degender Şıñğız han «tamam mağoldı tügeldep alğanda otırıqşı bolıp qalğan türkter köşip qaşuğa jerin qimay birtalay el mağolğa qarap qaldı.1300 jıldar şamasında ol qalğandar, Oniyut, Jalayır, Nayman, Kerey degender är türli rulardan edi. Sol sebepten olar qalmaq dep ataldı. Qalmaq degen «qalğandar»  degen söz. Olardıñ «oyrat qalmaq» atanğan sebebi, mağoldar künbatısqa qoyğan äskerlerin oyrat dep atauşı edi. Soğan aralasqannan oyrat atandı. Qalmaqtıñ tübi oyrat degen söz sonan şıqqan»,– dese (18-b.), al «Qalmaq häm Teleuit» tarauında: «Telet kölindegi Altay türkterin orıstar qalmaq deydi. Bizdiñ qazaq Bileuit qalmaq deydi. Olar özerin Oyrat deydi. Keyde «Altay kişi» (kisi) deydi. Şolsmandağılar özderin Teles deydi. Sol qalmaqtar – bizdiñ qazaqpen jaqın twqımdas el. Qalmaq degen «qalğan» degen sözden dep joğarıda aytıldı. Onıñ ruları arğın, nayman, qıpşaq, kereyt, merkit, qan, mondus, ara, totoş, şaptı, tonşon, almat, kebek, qodu, paylağas, ayttas, qwrttı, saqal, teles, aydaq, qırğız, soyuo, moñğol, sart. Tilderi eski türkşe, biraq moñğolğa köp qarağandıqtan mağol tili qosılğan. Jäne sonda Teleuit degeni bar, olar özderin teleuit, yaki qara qalmaq desedi. Qalmaqtar olardı töleñgit deydi»,– dep jazğan. Alayda, üş handıq qwrğan oyrat taypası rularınıñ işinde Şäkerim jazğan rular atalmağan.

Keyingi kezdegi zertteuşilerdiñ keybiriniñ pikirinşe «qalmaq» degen atau 1771 jılı qısta Reseydiñ öktem sayasatına şıdamay, Joñğariyağa qayta auğan torğauıt-oyrattardıñ Edil boyınan köşpey (ayazdan jarılğan mwzdan özendi «qızıl su» basqandıqtan)  «qalğan» böligine berilgen atau körinedi… Anığı, «qalmaq» – taza türk sözi.

XVII ğasırdıñ ekinşi jartısında oyrattardıñ Joñğar böliginiñ qontayşısı şoros Ğaldan Boşıqtı  Şıñğız hannıñ Mäñgiel memleketin (Barşa Mäñgiel wlısın) qayta qalpına keltiru wranın köteredi. Batır qontayşınıñ wlı, 1645 jılı tuğan Ğaldan jiırma bes jasına deyin Tibette dini qızmet atqarıp, ağası Señge 1670 jılı qaza bolğan soñ, qazaqtardıñ kömegimen Joñğar oyrattarınıñ biligine kelgen edi.  Kezinde Şıñğız han öziniñ Şeşek (gül) esimdi qızın Oyrat taypasınıñ kösemi Qwtwqa bektiñ wlı Törelşige bergeni ras. Sol sebepten oyrat kösemderi Şıñğız hanğa jien de bolar. Alayda Şıñğız han wrpaqtarı «Wlı han» mansabın birinen-biri qızğanıp jürgende, «qızdan tuğan» oyrat rubasılarına beruge qaydan köne qoysın! Sondıqtan Ğaldan öz ideyasın iske asırudı Tibetke ketken hoşut oyrattarın biriktiruden bastamaq boladı. Söytip, özi Törebek (Guşa han) wldarınıñ biriniñ qızına üylenip, al öz qızın Törebek nemereleriniñ birine qosadı. Alayda Ğaldan qwrmaq «Qamağ Mäñgiel wlısında» özderine  «birinşilik» timesin bilgen hoşut Törebek wrpaqtarı «Ortaq ögizden, oñaşa bwzau artıq» degen sayasat wstanadı. Lhasadağı dinbasılardıñ ügitine qaramastan, olar Ğaldanğa bas ie qoymay, tek onıñ Qalqanı alu äreketterine, Cin imperiyasımen soğısına aralaspauğa uäde berumen şekteledi. Kök nwr oyrattarın 1678 jılı  küşpen bağındırmaq josparın tuıstarı qoldamağandıqtan, Ğaldan 30 mıñ äskerimen 1679 jılı Şığıs Türkstan qalaların aluğa attanadı. 1644 jılı äkesi Batır qontayşınıñ qazaq hanı Salqam Jäñgirdiñ mıltıqpen qarulanğan şağın äskerinen jeñilis tapqanın eskergen Ğaldan öz äskerin ottı qarumen qamtamasız etuge qattı köñil böledi. Şığıs Türkstandı alğan soñ Twrfan men Jarkent qalalarındağı  kenderden selitra, kükirt alıp oq-däri jasatadı, orıs zauıttarımen baylanısıp mıltıqtar satıp aladı, solardıñ ülgisin paydalanıp özderi mıltıq jasaydı.

Şığıs Türkstandı alğan soñ, Ğaldan esimine qosılğan «Boşıqtı» sözin keybir zertteuşiler moñğolşa «qasietti» degen söz eken deydi. Qazirgi moñğol tilinde «qasietti» sözi – ariun, nandin delinedi. Ädette, eldi  jaulauşılar  özin «qwtqaruşı» dep jariyalaydı ğoy! Meniñşe, «Boşıqtı» – «bosatuşı, elge bostandıq alıp beruşi» (orısşa «osvoboditel'») degen mağınadağı  türk sözi. DTS 114: BOS`(boş) – svobodnıy; BOS`U (boşu) – osvobojdat'sya, poluçat' svobodu: at  bos`udi   loşad' osvobodilas' (ot privyazi) (MQ İİİ 266);  VOS`AT  ot bos`a  osvobojdat': ol bulunuü bosatti on osvobodil plennika (MQ İİ 307); VOS`UÜ (boşwğ) – razreşenie, davaemoe sultanom poslu pri ego ot'ezde  (MQ İ 372).

O.Sühbaatar «Sözdiginde» «Galdan – tibettiñ dga` ldan sözi» degenine de kümän bar. Qazirgi moñğol tilinde «gal» – ot degen söz. «Ğalın» dep te aytıladı. Qazaqşa «jalın» sözimen bir. M.Qaşqari «Sözdiginde» bar köne türk sözi. DTS 227: JAL  objigat', prijigat': kun juzug jaldi solnce obojglo lico (MQ İİİ 63); JAL vspıhivat', vosplamenyat'sya: ot jaldi  ogon' vspıhnul (MQ İİİ 63); JALIN plamya: ot jalini  plamya ognya (MQ İİİ 23); Endeşe, Galdan – ottı, jalındı degen söz.

1680 jıldarı  Cin imperiyası  Qalqa handarınıñ da birqatarın öz qol astına qarauğa köndirip ülgergen edi.  Batısınan qauiptengen bolsa kerek, Galdan Boşıqtı 1682-1684 jıldarı qazaq jerine şabul jasap, Sayram bekinisin aladı. Maqsatı Qalqanı alu bolğandıqtan, qazaq jerine odan äri enbeydi. Bayqar bolsaq, Oyrattar men Qazaq eli arasındağı 1451 jıldan  bastalğan eki jüz jıldıq soğıstıñ alğaşqı 150 jılında oyrattar Şıñğız han qaraşañırağındağı bilikti alu jolında materialdıq küş-quat alar tabıs közi retinde qazaq jerin oqtın-oqtın şauıp otırğan.

Ğaldan Qalqadağı  Jasaqtı men Tüşetu handarınıñ öz ara janjaldarına aralasıp, 1688 jılı Qalqağa kiredi. Jasaqtı hanımen birigip Tuşetu hanı Şimet Dorjını jeñedi. Ğaldan biligin moyındaudan bas tartqan Tuşetu hanı Cin imperiyasınıñ şekarasına barıp, külli halqımen qol astına aluğa ötiniş jasaydı. Kelesi bir-eki jılda özge mäñgieldik wsaq bileuşiler de manjwr-qıtay qaramağına ötedi. Qalqalıqtardıñ tağı bir böligi Köknwrdağı Törebek wldarı biligindegi oyrattarğa, tağı  bir böligi Resey jerine ketedi.

1689 jılı Nerçinsk qalasında Resey men Cin imperiyaları arasında kelisim şart jasalıp, özderiniñ Aziyanıñ osı öñirindegi otarlau, ıqpal etu aymaqtarın bölisedi. Şartta  Qazaq Ordası Reseyge tiesili,  Joñğar Oyrattarı Cin imperiyasına tiesili dep belgilenedi. Osı 1689 jılı Cin imperatorı Tibettegi din ieleri arqılı Ğaldan Boşıqtığa Cin bodandığın qabıldauğa wsınıs jasaydı.

Ärine, Ğaldan bwl wsınıstı qabıl almaydı. Äskeri kömek swrap Ğaldannıñ Mäskeuge de elşilik jibergeninen eş nätije bolmaydı. Alayda Ğaldan äskeriniñ jartısı mıltıqpen qarulanğanına qarağanda, onıñ Resey zauıttarımen sauda-sattığı bolğanı bayqaladı. Qalqadağı bilikti Ğaldannıñ basıp aluınan qauiptengen manjwr-qıtay ükimeti oğan qarsı qalıñ äsker attandıradı. Pekindegi Resey elşisine Cin ükimeti Ğaldanğa kömektesu – 1689 jılğı şarttı bwzu bolıp sanalatının eskertedi. Ğaldan äskeri Qalqanıñ soltüstik-şığısındağı  Olja özeninde twrğandıqtan,  manjwrlardıñ ata-jwrtına da qauip töngen edi.  Cin imperatorı  1690 jılı jazda qwramında Qalqa men Ordos mäñgieldikteri bar manjwr-qıtay qolınıñ birin  Manjwriyadan Keröleñ, ekinşisin oñtüstikten (Qıtaydan) Tolı özeni bağıtına attandıradı. 26 şildede şabuılın bastağan bwl äskerdi sanı birneşe ese az Ğaldannıñ äskeri joyıp jiberedi. Cin imperatorınıñ özi bastap kelgen bes ese köp äskermen tamız ayında Wlan Bwtwndağı tört kündik soğısta da joñğar äskeri berile qoymaydı. 1691 jılı Qobdağa kelgen Ğaldan äskeriniñ qolında  äli  de Qalqanıñ bir   böligi qalıp, basqa audandarın da alu mümkindigi bar edi. Osı sebepti manjwr-qıtay imperatorı 1991 jılğı mamır ayında Dolon norda Qalqa handarı men noyandarınıñ jiının şaqırtıp, Qalqanıñ Cin imperiyası qwramına enuin zañdastıradı. Sondıqtan, Ğaldannıñ 1692 jılı Qalqa bileuşilerin öz jağına tartu äreketterinen nätije şıqpadı. Onıñ orıs qalaları Irkutsk, Tobıl, Nerçinskige, tipti Mäskeuge de elşilik jiberui  eş nätije bermedi. Bwl kezde Joñğariyadağı bilikti Ğaldannıñ ağası  Señgeniñ wlı Sıban Rabdan alıp qoyğandıqtan, ol jaqtan da eşqanday kömek kelmeydi. 1693-94 jıldarı Ğaldannıñ keybir qolbasıları qaramağındağı äskerimen Cin imperiyasına, Joñğariyadağı jaña bileuşi Sıban Rabdanğa qaşa bastaydı. Äskeri azıqsız qalğan Ğaldan 1995 jılı Tibet pen Kök nwrdağı hoşut oyrattarına qaray bet tüzemek boladı. Mwnı añdağan Cin ükimeti onıñ oñtüstikke jolın kesu üşin Gan'su audanına äsker jiberedi. Mwnımen qatar manjwr-qıtay ükimeti mäñgieldikter men özge de bwdda dinine senetin halıqtar ortasında «Ğaldan mwsılman dinin qabıldaptı», «Orıstardan 60 mıñ mıltıq alıptı» degen siyaqtı jalğan aqparattar taratadı.

Cin imperatorınıñ 1995  jılı qazan ayında eki bağıtta attandırğan äskerleri qalıñ qar jauğandıqtan, jorıqtarın toqtatuğa mäjbür boladı. 1696 jılı aqpanda äskeri äreketterin qayta bastap, mamır ayında Ğaldannıñ Keröleñdegi twrağına taqaladı. Batısqa şegingen Ğaldan qolı imperiyanıñ batısqa attandırğan äskerimen kezdesip, 13 mamırda Terelj özenindegi şayqasta  qattı jeñiliske wşırap, äskeriniñ ülken böliginen, azıq-tüligi, jükterinen ayırıladı. Äskerleri üysiz-küysiz qalğan Ğaldanğa Cin imperatorı 1696 jıldıñ qaraşa ayında bodan boludı wsınıp tağı hat joldaydı. Biraq Ğaldan Boşwqtı kelispeydi. Şığısı men oñtüstigin Cin äskeri qorşağan, batısındağı öz eline joldı tuısı Sıban Rabdan äskerleri  japqandıqtan, amalı tausılğan Ğaldan 1697 jılı mamır ayında u işip öledi. Dwşpandarı denesin qorlamau üşin öligi sol jerde örtelinedi. Osıdan soñ-aq Cin ükimeti Köknwr ölkesine äskerin kirgizip, hoşut oyrattarınıñ bileuşilerinen «imperiyağa adal boluğa» ant aladı.

Ğaldan Boşwqtınıñ «Mäñgiel memleketin qayta qwru» ideyasın  onıñ biligin basıp alğan Sıban Rabdan da iske asırmaq boladı. Manjwr-qıtay imperiyası iemdengen Mäñgiel qaraşañırağı (Qalqa, Ordos) men Köknwr oyrattarınan da, orıs bodanı bolıp «qalmaq» atanğan  Ho Örliktiñ  torğaut-oyrattarınan da  küder üzgen ol, birinşiden Qazaq handığındağı Şıñğız han wrpaqtarımen tatulaspaqqa tırısqan sıñaylı. Bwl onıñ Täuke hanğa Tibette twtqında jatqan wlın qaytarudı wyımdastırğanınan bayqaladı. Alayda, wlın alıp barğan Sıban Rabdannıñ bes jüz nökerin Täuke han  ölimşi etip sabap jiberedi. Bwdan keyin Täuke han Sıban Rabdannıñ qalıñdığı, Edil qalmaqtarınıñ hanı Ayukeniñ qızın Joñğariyağa bara jatqan jolında wstap qaladı.

Äytse de, Sıban Rabdan biliginiñ alğaşqı on bes jılında eşkimmen asa soğıspaydı. Ol Tibettegi   hoşut-oyrattıñ Labsan hanına Cin imperiyasına qarsı soğısu üşin odaqtasuğa wsınıs jasaydı. Öz qızın onıñ wlına bermek boladı. Alayda Tibet hanı odaqtastıqqa keliskende, Sıban Rabdan odan Tibet biligin tolıqtay berudi talap etedi. Ärine, Labsan han bwğan kelispeydi. Sıban Rabdan qızın wzatu sıltauımen 1717 jılı tamızda Tibetke 6000 äsker attandıradı. Lhasağa kirgen joñğar äskeri qalanı üş kün boyı tonağanımen, köp qan tögilmepti.  Öytkeni tibettikter  özderin qıtay bilegennen göri, oyrat ieliginde bolğandı jön sanağan. Qolbasşı Ceren-Dondwb Labsan handı öltirip, onıñ tağayındağan Dalay-lamasın Pekinge jiberedi, Tibetti Sıban Rabdan ieligi dep jariyalaydı. Budda dininiñ ortalığı Tibettiñ oyrattar (joñğarlar)  qolında boluın qalamağan Cin ükimeti 1719 jılı Tibetke köp äsker attandıradı. Bwl soğısta Tibettiñ äskeri soğısuşı eki jaqtıñ da qwramında bolıptı. Manjwr-qıtay ükimetiniñ äskerinen jeñilis tapqan oyrattar 1720 jıldıñ kökteminde Tibetten ketip, jıl soñında İle alqabına oraladı. Cin äskeri Tibettegi Ğaldan men Sıban Rabdandı jaqtağandardı jappay jazalaydı.

1723 jılı Kök nwrda Cin imperiyasınıñ bilep-tösteuine qarsı hoşut bileuşileri, Törebek (Guşi) hannıñ nemeresi Lubsan Danczinniñ basşılığımen  (Laczan Danczen, t.b.) köterilis wyımdastıradı.  Alayda, bir jıldan keyin köterilisşiler jeñilip,  Lubsan Dan'czin Joñğariyadağı Sıban Rabdandı  panalaydı. Qaşqındı  wstap beru turalı Pekindegi ükimettiñ talabın Sıban Rabdan orındaudan bas tartadı. (Biçurin, 1834, 56 b; Zlatkin, 1946. 356-b.)

Mıñdağan jıldar boyına täuelsiz memlekettigin saqtap, qıtaylıqtarmen jüzdegen soğıstardı basınan ötkergen Tibet eli sol kezden  bastap tolıqtay Qıtay bodandığına tüsip, küni büginge şeyin şaması kelgenşe qarsılığın körsetip keledi.

Tuli men Ügetay wlıstarındağı ata-babasınıñ ejelgi mekenderinen quılğan, onı qaytarudan küderin üzgen şoros-oyrattar (joñğarlar) endi barlıq küşterin eşkimge bodan bolmay Joşı wlısında otırğan Qazaq eline bağıttaydı. 1723 jılğı köktemdegi joñğar-oyrattarınıñ joyqın şabuılı qazaq tarihında «Aqtaban-şwbırındı, Alqaköl-swlama» degen atpen qaldı.

Oyrattar mäselesine toqtalğan sebebim – Qazaq halqınıñ eki jüz jıl boyına soğısqanı «jay bir köşpendiler» emes, Qıtay, Tibet, Resey jäne öz mäñgieldikterimen jüzdegen şayqastarda şınığıp-şıñdalğan, soğıs täjiribesi mol halıq bolğanın bayqatu edi. Öytkeni elimizdegi tarih oqulıqtarında bwl asa aşıp aytılmağan taqırıp.

Mäñgieldik şığıs türkteriniñ keyingi wrpaqtarı öz tuıstarımen birleskennen göri, jatqa bodan boluğa ikem ekenin Joşı wlısındağı Şıñğız han wrpaqtarınıñ mısalınan da, Tuli wlısındağı qalqalıqtar minezinen de bayqağan Resey imperiyası, Nerçinsk şartındağı maqsatına jetu üşin, Qazaq handığımen soğısqan Sıban Rabdanğa zeñbirek, mıltıq siyaqtı ottı qaru berip, kömekteskeni sözsiz. Oylağanday-aq, qazaqtıñ Kişi Ordasınıñ hanı Äbilqayır 1731 jılı Resey bodandığın qabıldau turalı  şartqa qol qoyadı. «Äbilqayır orıs qaruınıñ küşimen özgemizge biligin jürgizer» degen ürey biledi me,  qazaqtıñ özge de han, swltan, ru basıları, tipti joñğar qaupi seyilgen mezgilde de, birimen-biri bäsekeleskendey, jarısa Resey bodandığın qabıldauğa asıqtı.

Qazaq halqımen soğıstan jäne öz arasındağı bilikke talastan älsiregen joñğarlıq oyrattardı 1755 jılı Cin imperiyasınıñ äskeri birneşe ret şabuıldap, memleket retinde joyıp jiberdi. Sol kezden bastap Şığıs Türkstan jeri wyğır, qazaq, qırğız siyaqtı türk halıqtarımen qosa Qıtay otarına aynalıp otır.

Reseydiñ otarşıldıq öktemdigine şıday almağan Edildegi torğauıt-oyrattardıñ 30 909 şañırağı (180 mıñğa juıq adam) 1771 jılı kañtar ayında Joñğariyağa qaray köterile köşedi. Qazaq jeri arqılı jürgen olarğa qazaqtardıñ şabuıldağanı tarihımızda «Şañdı jorıq» degen atpen qalıptı. Biraq Qıtay men Qazaq eliniñ  ortasında özge bir küştiñ boluın közdegen Abılay han, olardı tolıq qırğınğa wşıratpay, Joñğariyağa 20 mıñdayı jetedi. Reseyde qalğan 60 mıñğa juıq qalmaq 1773-74 jıldardağı E.Pugaçev basqarğan köteriliske belsene qatısıp, ükimet tarapınan köp quğın köredi. Äytse de, büginde sanı 140 mıñğa jetip, Edil mañın qonıstap otır.

Joñğariya memleketin talqandağannan soñ manjwr-qıtay ükimeti 1760-jıldarı Qobda aymağın qwradı. Bwl aymaq qwramında 3 qosın derbed, 2 qosın hoyt, 1 qosın hoşut, 1 qosın torğauıt (Edilden  oralğandarı), 1 qosın elet, 7 qosın altaylıq wrañqay, 2 qosın Altın köl wrañqayları, 1 qosın mañğıt, 11 qosın bayat, 2 qosın zaqşın – barlığı 32 qosın boladı.

Söytip, kezinde Qalqa, Qıtay, Moğwlstan, Qazaq, Qırğız, Resey, Tibet, Özbek elderiniñ köñilin köp alañdatqan Oyrattardıñ üş handığı biri joyılsa, özgeleri jattıñ bodanına aynalğan: Tibetke jaqın Kök nwr – Baronğar handığı qıtaylansa, Joñğar handığı jer betinen öşirilip, halqınıñ bir sıpırası qazirgi Moñğoliyanıñ batıs aymağında. «Edil qalmaqtarı» atanğan torğauıt-oyrattarınıñ Reseyde qalğandarı talay sayasi genocidterdi bastan keşip, sol orında ömir sürude. Jeke-jeke, araları şalğay ömir sürip jatqandıqtan bwl zamanğı oyrattar bir-biriniñ tilin (dialektilerin) tüsinui neğaybıl.

Qazıbek bek Tauasarwlı «Tüp-twqiyannan özime şeyin» kitabında Añıraqay şayqası kezindegi joñğar-oyrattarı jaylı: «Jılğarı, Mürger degen eki batırı artındağı öz tilin alatın mıñğa juıq qolımen bizge twtqın boldı. Men olardı besten-onnan auıldarğa bölip jiberdim. Olarğa senu de qiın edi. Azırağın Şapıraştığa, köbiregin maydannan alısıraq Dulat arasına jiberdim. Olar qayda baruğa da qayıl, tek qayta wrısqa salmasañızdar boldı degendi aytqan bolatın. Keyin qazaq arasında bwlar mäñgi qalıp, özderiniñ tilin, dinin joğaltıp, Şapıraştı, Dulat bolıp siñip kete bardı»,– deydi (270 b).

Jalpı, qazaq-oyrat ara-qatınastarı jayında birer söz ayta ketelik. Tarihta (1595 j.) Täuekel han Oyrattıñ da bir böligin basqarıp, «qazaq pen qalmaq hanı» atanğan kez de bolıptı. Qazaq ortasında twrğan hoşuıt Kündeleñ Wbaşı tayşı qaramağındağı öz oyrattarın bastap 1646 jılı joñğardıñ Batır qontayşısımen soğısqan eken. Kündelenge qazaqtar kömek körsetken. Qazaqqa Salqam Jäñir han bolğan kezdegi 1644 jılğı qazaq-joñğar soğısında Batır qontayşınıñ Edildegi Ho Örlikten kömek swrağanda ol: «Jäñgir balamday edi»,– degen eken, (Qazıbek bek kitabı, 280-b.).

Şınımen de, Ho Örlik bwl soğısqa biraz äsker jibergenimen, özi qatıspağan. 1652 jılı hoşut oyrattıñ hanzadası Ğaldamamen jekpe-jekte qaza bolğan Salqam Jäñgirdiñ anası oyrat bolsa,  wlı Täuke han da Jäñgirdiñ oyrat äyelinen tuğan. Abılaydıñ otız wlınıñ 29-ı  Resey patşalığınıñ bodandığın moyındağanda, tek oyrat äyelinen tuğan wlı Qasım men onıñ balaları (Kenesarı, Naurızbay, Bopay, t.b.) qazaqtıñ täuelsizdigi üşin aqırına deyin soğısıp şeyit bolğandarı belgili. Bwl turalı Mäşhür Jüsip Köpeywlı: «Otız wldı Abılaydıñ 29-nıñ twqımı Kenesarı, Naurızbayğa qas bolğan… Bir ğana Qasım wrpağınan basqa Abılay wrpağı as işip, ayaq bosatqannan basqa eşnärsege jaramağan», – degen edi.

Sıban Rabdtan 1698 jılı Pekinge jazğan hatında: «Men qazaqtarmen  soğısuğa mäjbür bolıp otırmın»,–deui, Täuke hannıñ onıñ qalıñdığın tartıp alğanı, twtqındağı balasın qaytarğanda ertip jibergen nökerlerin qorlağanı, Ğaldan Boşaqtı  Qalqa, Qıtaymen soğısqan kezde Täuke han onıñ äskerin arttan şabuıldauı, t.b. sebepterdi aytqan bolar. Ärine, eki  ğasırlıq soğıs eki halıqqa da oñay bolmadı. Alayda, ol zaman qazirgidey, halıqtar birin-biri ıñ-şıñsız sülikşe sorıp tozdırmaytın, mäsele aşıq  soğıstarda şeşiletin kez. Bir wlıs, birdey taypa-rulardı  qazaq-özbek etip bölgen alğaşqı jıldardağı Şaybani hannıñ tört jorığında mäñgieldikter birin-biri az qırıp pa? «Aqtaban şwbırındıdan» köp ötpey-aq Wlı jüz halqın Töle bi men Jolbarıs han  Joñğar ükimetiniñ ökili retinde bilegeni, Äbilqayır han, Baraq swltandardıñ Resey ükimetine «özderine Ğaldan Seren qontayşınıñ Türkstan, Taşkent, t.b. qalalardı basqaruğa wsınıs jasağanın, orıs renjitse, joñğarğa qarap ketetinderin»  jazğan qwjat derekter barşılıq.

Eki ğasırdan asqan Resey bodandığı kezindegi qazaq halqına jasalınğan aşıq-astırtın genocidter, milliondağan kelimsekterdi qonıstandıru, zardabı ğasırlarğa keter  yadrolıq jarılıstar, t.b. qasiretter oyrat şapqınşılığınan qanşama ese auır boldı.  Osı sebepten, orıs otarşıldarı, öz istegen zobalañdarınan qazaqtıñ nazarın auıtqıtu üşin, Oyrat soğıstarınıñ mäselesin tereñinen aşıp körsetpey, tek qwbıjıqtandıru (demonizirovat') maqsatın közdegen sıñaylı. Endeşe, bwl tarihımızdı da tereñirek zerttep, oyrat-qazaq qatınastarınıñ aqiqatın bilgenimiz jön.

Joñğariyadağı jerlerge 1760 jıldan bastap Qazaq elinen köşken Kerey  taypasınıñ ruları qonıstanadı. 1916 jılı Qazaq elindegi köterilisten keyin orıs jazalauşılarınan ıqqan jüzdegen mıñ qazaqtar osı ölkege köşti. 1929-32 jıldarda Keñes ükimetiniñ baylar qojalıqtarın tärkileu, halıqtı aştıqqa wşıratuı nauqandarı saldarınan  qazaqtardıñ bosqın köşteri jäne jalğastı.

Kezinde Ügetay-Tuli wlısına qarağan bwl ölkedegi Qıtay  basqınşılığına qarsı mäñgieldikter köterilisiniñ eñ irisi retinde Altaydağı Ospan batır basqarğan Kereyler köterilisin atauğa boladı. Basında Qıtaydıñ gomindan ükimetimen soğısıp, keyinnen gomindanmen odaqtasa kommunistermen soğısqan, ortağa öz sayasi müddelerin közdegen Resey-KSRO men AQŞ memleketteri de aralasqan Ospan batır köterilisiniñ tarihı kürdeli. Ol Qıtay ükimetiniñ qolınan qaza tapqan soñ, bayağıdağı mäñgieldik Kereyit Toğrıl han (On han) halqınıñ wrpaqtarı elin tastap, Tibet arqılı Indiyağa auadı, odan Auğanstan asadı. Bosqan osı mäñgieldikterdi Türkiya memleketin qwrıp otırğan Oğız han wrpaqtarı arnayı wşaqtar jiberip köşirip alıptı.

Qazir Ügetay wlısınıñ Qıtayğa qarastı Altay men Şığıs Türkstan soltüstigi aymaqtarında millionğa juıq «qazaq» atalatın mäñgieldik şığıs türkteriniñ  wrpaqtarı ömir sürip otır.  

 

* * *

Tuli wlısı men Ügetay wlısınıñ Moñğoliya atanğan böligindegi jağdaydı aytsaq, Cin manjwr-qıtay biligi 1755-57 jıldarı talqandalğan oyrattardıñ qalğanın  aymaq-audandarğa ornalastırdı. Bastapqıda Qalqadağı äkimşilik basqarudı Şıñğız han twqımınan alıp, ru basılarına bergen Cin ükimeti, keyinirek qıtay qızmetkerlerine (amban', t.b.) tapsırtadı. Tuli wrpağına  eş sayasi bilik qaldırmağan manjwr-qıtay ükimeti olardıñ eldi meylinşe wsaq ielikterge bölşekteuine qarsı bolmadı, halqın qanauına şek qoymadı. Altın han twsında-aq  lamaizm qattı nasihattalğan bwl  elde Cin biligi kezinde monstırlar sanı tım köbeytildi. Lamalardıñ  sanı jalpı halıqtıñ törtten birine jetken. Mwnday jağdayda qarapayım halıq tım kedeylendi.

Bwl eldegi ahual jöninde «Sibir enciklopediyasında»: «Ne reşayas' srazu kolonizovat' Mongoliyu kitaycami, daycincı vsyaçeski pokrovitel'stvovali vnedreniyu v nee kitayskogo torgovogo kapitala, pokrıvşego svoey pautinoy vsyu stranu i vısasıvavşego iz nee poslednie soki. Tem je putem şli i russkie kupcı, dlya operaciy kotorıh vozmojnost' bıla otkrıta russko-kitayskimi dogovorami 2-oy polovinı XIX veka. Ubedivşis' v okonçatel'nom obessilenii Halhi i boyas' agressivnıh deystviy imperatorskoy Rossii, kitayskoe pravitel'stvo pristupilo k zemledel'çeskoy kolonizacii Mongolii. Eto zastavilo otşatnut'sya ot nego i aristokratiçeskie elementı, çem ne preminulo vospol'zovat'sya carskoe pravitel'stvo Rossii, naçavşee intrigi sredi halhasov»,– delingen

Batıs memleketteriniñ Qıtayğa enui kezinde öz ülesin aluğa  asıqqan Resey de  Mançjuriya arqılı Sarı teñizge şığıp, Port-Artur qamalın, oğan barar temir jol da saladı. 1904-1905 jılğı soğısta Japoniyadan jeñilgenine qaramastan osı sayasatın jalğastıra beredi. Osılayşa «Nerçinsk şartın» bwzğan Resey ükimetiniñ  jansızdarınıñ ügiti men qarjılandıruı arqasında Qalqalıq Moñğoliya knyazderi 1911 jılğı Qıtayda bolğan revolyuciyanı paydalanıp täuelsizdigin jariyalap, elden Qıtay äskerleri men qızmetkerlerin qudı. 1911 jılğı 30 qaraşada qwrılğan «Qalqa küreniniñ  uaqıtşa ükimeti»  barşa moñğoldardıñ täuelsiz ekendigi turalı ündeu jariyalaydı. 1-jeltoqsanda jariyalanğan Moñğoliya memleketine Boğda gegen Vİİİ  basşı bolıp saylandı.

Qobdada manjwr gubernatorı jäne äskeri twrğandıqtan jäne Qalqadağı astanadan şalğayda bolğandıqtan köterilis wyımdastıra almağan oyrattar bwl ündeudi maqwldaydı. 1912 jıldıñ kökteminde Ulaangom küresinde Kobdos aymağınıñ barlıq noyandarı jinalıp,  Moñğol memleketine qosılu mäselesin talqılaydı. Keybir oyrat noyandarı san ğasırlıq soğıstarın eske alıp, qalqalıqtarğa senimsizdik bildirip, olardıñ qwrğan memleketine kiruge qarsı bolğan.  Alayda köpşilik noyandar  qalqalıqtar qwrğan jaña Moñğoliya memleketi qwramına enudi qoldaydı. Söytip, «Mongolın tulgar törd» memleketiniñ basşısı Bogdo-hanğa Qobda aymağınıñ 30 qosını qol qoyğan hat jiberiledi. (1987 jılğı sanaq boyınşa oyrat sanı Qıtayda 139 mıñ, Moñğoliyada 205 mıñ eken).

Soltüstik Moñğoliyadan Qıtaydıñ tıqsırıluına  qol jetkizgen Resey ükimeti endi bwl ölkeni özi almaqqa kirisedi. 1915 jılğı 25 mamırda Kyahta qalasında Orıs, Qıtay, Moñğol-Qalqa ükimeti ökilderininiñ «Sırtqı Moñğoliyanıñ avtonomiyası turalı üştik kelisimi» arqılı Qalqanıñ tört aymağı men Qobdos okrugi «Avtonomiyalıq Moñğoliya»  atalıp Resey ıqpalına köşedi, al Oñtüstik Moñğoliya men Barğa tolıqtay Qıtayğa beriledi.  Alayda 1919 jılı  qıtay äskeri bwl avtonomiyanı joyadı. 1921 jılı el astanası Urganı Reseydegi azamat soğısınan jeñilis tapqan «aq gvardiyaşılar» baron Ungern fon Şternberg basqaruımen basıp  alıp, jeke memleket qwrmaq boladı. Baron Ungern budda dinin qabıldaydı. Alayda, köp ötpey  «qızıl» reseylikter Ungern men Qıtay äskerlerin quadı. Eldi «aqtardan» qwtqarısımen, «qızıldar» eski sayasattı jalğastırdı.  «Moñğoliya – KSRO-nıñ 16-şı respublikası» degen anekdot şındıqtan alıs emes-twğın.

1932 jılı ejelgi Manjwr jerinde Qıtaydan bölek memleket qwrmaq bolğan Japoniya, Mäñgiel qaraşañırağın da öz ıqpalına aluğa tırısadı.  Alayda İİ düniejüzilik soğısta Japoniya jeñilip, 1945 jıldıñ 19 tamızı küni Man'çjou-go basşısı Pu I (Cin imperatorlarınıñ mwrageri) twtqınğa alınğan soñ bwl memleket ömir süruin toqtatadı.  Moñğoliya da qaytadan Resey «ıqpalına» köşedi.

1991 jılı KSRO ıdırağan sätte mäñgieldikterdiñ bügingi wrpaqtarı ömir keşip jatqan memleketter qatarınan Qazaqstan, Qırğızstan, Özbekstan jäne Moñğoliya Reseyden täuelsizdigin jariyaladı. Alayda, Resey men Qıtay  imperiyaları 1689 jılı jasasqan «Nerçinsk şartınan» tolıqtay bas tarta qoyar ma eken?. Mısalı, Qazaqstan 2010 jılı Reseymen «Kedendik odaq» degen şartqa otırıp, büginde qaytadan «ortaq valyutağa köşu»  mäselesi   aytıluda.

Qaraşañıraqtıñ qazirgi jağdayı

  

Zertteuler Şıñğız hannıñ Börteden tuğan tört wlına enşilep bergen wlıstarınıñ halqı twtastay türkter bolğanın körsetedi. Joşı men Şağatay  wlıstarına kelgen mäñgieldik şığıs türkterdiñ tili men saltına bwl elderge islam dini tarauı äserinen birşama özgeris engenimen, öziniñ türktik negizin saqtap otır. Ügetay wlısınıñ batıs böligi – Altay men Joñğariyadağı qazaq halqınıñ da jağdayı osınday. Otşıkenje Tulidiñ wlısı – Mäñgiel qaraşañırağındağı halıqtıñ da Şıñğız han zamanındağı söylegen tili (zerteuşilerdiñ «mongol'skiy pis'mennıy» dep jürgenderi) şığıs türk dialektisi ekenin kitaptıñ 8-tarauındağı köne jazba eskertkişterden mısaldar ayqın körsetti. Alayda, naq osı Mäñgiel qaraşañırağındağı Moñğoliya atalatın eldegi qazirgi halıqtıñ tilin eşkim de türk tili dep ayta almaydı. Sol sebepten: «Qazirgi «moñğolmız» deuşiler kimder, olardıñ tili ne til?» degen mäsele keyingi jıldarda  biraz zertteuşilerdi oylandıruda.

Mısalı qazaq zertteuşisi Q.Salğarawlı «Wlı qağanat» kitabında: «Bwl monğol halqınıñ etnoqwramın ejelgi türk tekti halıqtardıñ wrpaqtarı men tungus-mänjür tobındağı halıqtardıñ wrpaqtarı qwraydı»,–deydi (364-bet).

Q.Zakir'yanov «Şıñğıshannıñ türkilik ğwmırnaması» kitabında qazirgi Moñğoliya ğalımdarınıñ keybiri  şığıstağı moñğoldar oyrattarmen soğıs kezinde manjwr taypaların kömekke özderi şaqırğan dese, endi birqatarı manjwrlar jaulauşı retinde özderi keldi dep eki day pikir aytatının jazıp: «Biraq ayğaqtıñ atı ayğaq. Moñğoliyanıñ keñ baytaq jerine san jetpes man'çjur taypaları basıp kiredi. Öytkeni jer qañırap bos jattı: sonday keñ dalada 6 tümen ğana qalğan edi! Qazirgi kezdegi moñğoldardıñ şığu tegin endi osıdan tüsine beriñiz!», – deydi (101-b).

Qazaqstandıq zertteuşi A.G.Olovincov ta kitabında: «Posle raspada Mongol'skoy imperii (1368 g.) djurdjitı, ili kak teper' ih stali nazıvat', man'çjurı, priznali kitayskiy syuzerenitet dinastii Min i prinyali uçastie v  zaselenii mongol'skoy territorii», – deydi («Tyurki ili mongolı», Almatı. 2012. 234-b.).

Şaqırumen kelse de, jaulap alsa da qazirgi  halıqtıñ ol elge Şıñğız han zamanınan keyin qonıstanğanın ğalımdarı moyınday twra, Şıñğız han kezindegi tarihtı iemdenui qalay? Mısalı, Egipetti keyinnen jaulağan arabtar: «Iqılım zaman piramidaların biz salğanbız, Tutanhamon arab bolğan!»,– demeydi ğoy!

Osınday pikirlerdi eskere kele, bwl ölkeniñ halqı Hunnu imperiyası, Türk qağanattarı jäne Şıñğız han kezindegi – üş mıñ jılğa juıq uaqıttağı türktik twğırınan nelikten, qanday tarihi jağdaylarğa baylanıstı ajırap qalğanı, nelikten böten til ornığıp, türk tiliniñ mölşeri tım tömendegeni oqırmanğa wğınıqtı bolu üşin Tuli wlısı bayanına jeke tarau arnağan edik.

«Sibir enciklopediyası»: «YA z ı k  Mongol prinadlejit k altayskoy sem'e yazıkov, k kotoroy otnosyatsya takje yazıki tureckoy i tungusskoy grupp. Oni ob'edinyayutsya obşimi principami morfologiçeskogo i fonetiçeskogo stroya i leksiçeskim materialom. Podobno dvum drugim gruppam, M. yazık sostoit iz ryada nareçiy, govorov i podgovorov, b. ili m. otliçayuşihsya drug ot druga i v to je vremya svyazannıh mejdu soboy. Glavneyşie nareçiya razdelyayutsya na zapadnuyu i vostoçnuyu gruppı. V pervuyu vhodyat t. naz. oyrotskie (kalmıckie) govorı: 1) torgut, 2) durbet, 3) olyut, 4) hoşut, 5) hoyt; osobo stoyat mogolı (v Afganistane), a takje tibetskie i amdoskie. Vost. gruppa, v svoyu oçered', delitsya na 2 osnovnıe podgruppı: severnuyu i yujnuyu. Pervaya zaklyuçaet v sebe govorı: 1) dobaykal'skih buryat, 2) zabaykal'skih buryat, 3) Bargi, 4) Halhi; vtoraya: 1) yujnıe (Ordos, Çahar, Tumet, Sunit i dr.), 2) yugo-vostoçnıe (Haraçin, Horçin, Onnyut, Barin, Udzumçin i dr.), 3) severo-vostoçnıe (Gorlos, Durbut, Djalayt); osobo stoyat daur i hotohoytu»,– dep jazadı.

B.H.Todoeva «YAzık mongolov Vnutrenney Mongolii» kitabında (M.1985.): «A.D.Rudnev v svoem shematiçeskom obzore mongolov delil ih po nareçiyam na tri gruppı:  vostoçnıe (mongolı), severnıe (buryatı) i zapadnıe (oyratı). K vostoçnım mongolam on otnosil : 1) yujnıh – ordos, çaharı, tumutı, sunitı i dr. i 2) severo-vostoçnıh, kuda vhodyat: a) yugo-vostoçnıe (horçin, haraçin, oniyut, barin, heşikten, udjumçin, i dr.); b) severno-vostoçnıe (gorlos, dürbüt); v) halha – vostoçnıe i zapadnıe. G.I.Ramsted k vostoçnım mongolam takje otnosil vseh sobstvenno mongolov (vneşnih i vnutrennih) i delil vostoçnomongol'skie nareçiya na tri gruppı: 1) yujnomongol'skuyu gruppu (çahar, ordos, tumut i t.p.), 2) severo-vostoçnuyu gruppu, kotoraya ohvatıvaet mnogie melkie plemena u granic Man'çjurii (horçin, onnyut, udjumçin i t.p.., a takje gorlos i durbut-beyse, imeyuşie osobıy govor) i 3) halhaskoe nareçie»,– deydi.

Körip otırğanımızday, bwl til qanşama dialektilerge, al dialektileri tolıp jatqan «govor», tipti «podgovor» bolıp ta bölinedi eken. Keybir zertteuşiler eñbeginde «moñğol tilderi» degen söz qoldanılğan. Al B.YA.Vladimircov «jalpımoñğoldıq ortaq til joq» degen twjırımğa kelip: «Mongolı govoryat na mnogih nareçiyah i govorah.  Obşego je mongol'skogo yazıka ne suşestvuet vovse. Govorit' po mongol'ski znaçit govorit' na odnom iz mnogih mongol'skih  nareçiy,.. v toy ili drugoy stepeni otliçayuşihsya drug ot druga»,–depti («Sravnitel'naya grammatika mongol'skogo pis'mennogo yazıka i halhaskogo nareçiya» M.1929).

Zertteuşilerdiñ bir tobı moñğol, türk, twñğıs tilderindegi wqsastıqtar üşin bwl tilderdiñ negizi bir dep «Altay tilder tobına» jatqızsa, özge ğalımdar bwl wqsastıqtardı türli tarihi kezeñderde osı halıqtardıñ özara qatınastarı barısında sözderdiñ birinen-birine enuinen degen pikirde. Barşa zertteuşilerge tän, ortaq närse – olardıñ öz zertteulerin «moñğol halqı da, moñğol tili de ejelden bolğan» degen nıq senimmen jürgizgendigi ekenin köremiz. Keyingi eki-üş ğasırda «Moñğol tilindegi türk sözderi» (nemese kerisinşe), «Moñğol tilindegi twñğıs-manjwr ıqpalı» (nemese kerisinşe), t.b.attarmen ondağan zertteuler jasalıptı. Alayda mwnday  zertteulerdiñ aqırı-soñı: «V nastoyaşee vremya trudno ustanovit' iskonnuyu prinadlejnost' obşego plasta yazıkovıh edinic, vhodyaşih v  obşealtayskiy fond, tak kak gran' mejdu «svoim» i «çujim» praktiçeski sterlas'» degen sözdermen ayaqtalğanın köremiz (Odemiş Zeynel. «Tyurko-mongol'skie elementı v tureckom i tyurkskih yazıkah YUjnoy Sibiri», Ulan-Ude. 2004.).Konec formı

 Moñğol men manjwr tilderindegi kirme sözderdi zerttegen V.I.Cincius te däl osınday twjırım jasauğa mäjbür bolıp: «Vıdelit' zaimstvovannoe slovo ne vsegda legko. Eto osobenno zatrudnitel'no pri shodstve fonetiçeskogo stroya kontaktiruyuşih yazıkov, çto kak raz otnositsya k man'çjurskomu i mongol'skomu yazıku»,–depti («Mongolizmı-dubletı v man'çjurskom yazıke», M.1974.).

Eger «osınau tilderdiñ negizi bir» degen twjırım jasalınsa, onda osı halıqtardıñ da tüp-tegi bir degenge sayar edi. Bwl tarihi däleldeudi qajet etetin ülken şarua jäne sayasi sebepterden keybir memleketterge tiimsiz dep esepteledi. Sondıqtan til zertteu jwmıstarınıñ basım-köbi kirme sözderdi «izdeu jäne tappau» bağıtında jürgizilude ekenin bayqaymız. Alayda  eki halıqtıñ tilderindegi wqsastıqqa tek «engen, ögey söz» degen twrğıdan ğana qarau – zertteudiñ üstirt, tayaz  jürgiziluine soqtırmaq.

Moñğoliya ğalımı O.Sühbaatar «MTKS»  jinağında 1100 sözge anıqtama jasağan eken. Bwlardıñ köpşiligi tibet, qıtay, sanskrit, manjwr sözderi de, al türk sözderiniñ sanı şamalı-aq. Sebebi, O.Sühbaatar eki tilde (qazirgi moñğol men türk tilderinde) birdey kezdesetin  köptegen sözderdi (temir, qara, jolşı, boljau, t.b,)  tek «moñğol sözi» dep eseptegen sıñaylı. Al salıstırma  zertteuler arqılı tabılar türk sözderine mülde jolamağanın köremiz. Mısalı, onıñ moñğol tilindegi «ger» (üy) sözin türk sözi dep oylamağanı bayqaladı. ( Qalmaqşa – «ger» delinedi). Şındığında, bwl «kir» degen türk sözi. DTS 308: KIR vhodit', pronikat' vnutr' çego-libo:  jana kirip turgas` qaüan bujruqi az tutuquü eligin tutdi  snova voydya (v ryadı vragov), on shvatil svoey rukoy Buyuruka kagana tyurgeşey (KT b<sub>38</sub>); Anıqtay tüseyik – qılış nemese pışaqtı kirgizip (salıp) qoyatın qın da qazirgi moñğol tilinde «ger», qalmaqşa «ger». (DTS 444: QIN  nojnı: qos qilic`  qinqa siümas  dva meça v (odni) nojnı ne vmeşayutsya (MQ İ 359).

Şıñğız han zamanında küyeu jigit «gürgen» dep atalğanın bilemiz. Bwl söz qazirgi moñğol tilinde «hürgen», qalmaq tilinde «kürgn» (orısşa «zyat'»). Meniñşe, mwnıñ da tübirinde «kir»  sözi twr. Şığıs türkteriniñ dästürinşe – üylenbek jigit üş jıl qızdıñ üyinde «kirme» bolıp qızmet qıladı. Mwnı tarihta Temirşiñdi äkesiniñ Börte qızdıñ üyinde qaldırıp ketuinen de köremiz. Qız üyine «kirgen» jigit üş jıldan soñ üylenip (jeke üy bolıp) «qosaqtalatın» bolğandıqtan, evenk tilinde «gurgen» dep qosaqtalıp arbağa, soqağa jegilgen qos at, qos ögizdi  atağan.

Aqsaq Temir özi Şıñğız han twqımınan bolmağandıqtan, biligin zañdı etuge tırısıp, han twqımınan qız alıp «küyeu jigit» bolğan. Onıñ esimindegi «Köregen» sözi şındığında «Kirgen» (küyeu bala) sözi.

Sonımen, moñğoldıñ «Ger» – üy sözi de, «Gürgen» – «küyeu jigit» sözi de  türktiñ «kir» degen sözinen eken. Bayqağanımızday, sözdi zerttegende halıqtıñ salt-dästürimen, tarihındağı mısaldarmen salıstıra zertteu ğana dwrıs nätije bermek.

«Jami` at-Tauarihtağı» Oyrat taypası jayında: «Nesmotrya na  to, çto ih yazık mongol'skiy, on imeet nebol'şuyu raznicu ot yazıka drugih mongol'skih plemen, naprimer takuyu: noj drugie tyurki nazıvayut kituga, a oni govoryat mudaga. Podobnıh etim slovam suşestvuet mnojestvo drugih»,– degen (İt.1k.118-b.)  twsqa toqtalayıq. Üstirt qarasaq, eki söz de türk tilinde joq siyaqtı körinedi. «Köne moñğol» tilinde şınımen de «pışaq» sözi  kituga, qazirgi tilinde  «hutga», al oyrat- kalmaq tilinde  uth  eken. (Twñğıs tili deuge, evenkşe pışaq «hirkan» delinedi). Osınday sebepterden «moñğol degen etnos ta, onıñ öz tili de bolğan jäne bar» degen twjırım jasaladı. Şındığında, bwl sözdiñ negizinde türktiñ «ötu» sözi jatır. Şığıs türk dialektinde köbinese söz zat esim türinde emes, zattıñ sını, äreketi türinde keletinin köremiz: «Üy» sözi  – «kir» etistigimen, «pışaq» sözi – zattı arı-beri qozğap «ötkizu» sözi (osıdan ötkir nemese ötpeytin sözderi tuğan) arqılı berilgen.  Bayqasaq, bwl söz  de «tarih» degendi bildiretin «ötuken»  (QMoñğ: tüüh), «kesu» (QMoñğ: ögtlöh), ömiri ötip  «qartayğan»  kisi  (QMoñğ: ötlöh) sözderimen  barşası tübirles, mağınalas – türktiñ  «öt, ötu» sözinen eken. (Osı eki-üş sözdi taldaudan-aq bwl salada äli jwmıs şaş-etekten ekenin bayqaymız).

Oqırmanda: «Ömirlerin til, tarih zertteuge arnağan, türli ğılımi ataqtarı bar jandar anıqtay almağan «kirme» sözder qwpiyasın, nelikten eşbir ğılımi atağı joq, til ya tarih salası mamandığı boyınşa qızmet istep nan tappağan kisi (men) aşıp otır?» degen swraq tuarı sözsiz. Mäsele – meniñ öz zertteuimdi jüz payız däleldengen faktiden bastauımda. Ol dausız derek – qazirgi Moñğoliya jerinde Vİ-Vİİİ ğasırlarda Türk halqı ömir sürgeni jazılğan «mäñgi tastardağı» tarih. Odan erte ya sol kezderi bwl ölkede «moñğol» degen halıq twrıptı degen eşqanday jazbaşa ayğaq joq. Bwl da dausız, däleldengen mäsele. Osı territoriyada twrğan «mäñgi tastardağı» jazudı 1893 jılı dat ğalımı Vil'gel'm Tomsen oqıp, Türk qağanattarı jayı anıqtalğannan-aq nieti tüzu, şındıqtı bilmek ğalımdar boljam, dolbarğa emes, naqtı tarihi ayğaqqa süyenip jwmıs jasauı kerek edi. Meniñ «köregendigimniñ» sırı – Türk halqı ömir sürgen ölkedegi «moñğol tilin» zerttegende, birinşi kezekte, kez kelgen sözden türktik negiz izdeuimde. Ekinşi fakt – Vİİİ ğasırda twrğılıqtı halqı türk tildi bolğan, Şıñğız han kezinde de özindik dialektidegi türk tilinde söylegen ölkede büginde böten tildiñ ornıqqanı.

Köptegen zertteuşiler ädette: «YAvno tyurkskaya po proishojdeniyu leksika, zaimstvovannaya iz razliçnıh tyurkskih yazıkov, pronikala v mongol'skie yazıki v raznıe istoriçeskie epohi, naçinaya s glubokoy drevnosti» (Rassadin); «Mongol'sko-man'çjurskie yazıkovıe svyazi imeyut davnyuyu istoriyu, mnogoobraznı i osuşestvlyalis' na ogromnoy territorii, priçem bıli periodı povışennoy intensivnosti ih i bıli regionı, gde oni otliçalis' ustoyçivost'yu i dlitel'nost'yu. Nesomnenno i to, çto na protyajenii dlitel'nogo istoriçeskogo perioda mongolı i man'çjurı zanimali smejnıe territorii, neodnokratno okazıvayas' zavisimımi drug ot druga, i çto kontaktı mejdu nimi privodili k şirokomu  leksiçeskomu obmenu»,–  degen siyaqtı  (T. Byambajav. «Glagol'naya leksika mongol'skogo i man'çjurskogo yazıkov»)  izgi nietti bos sözderdi sapıruda ayanbaydı. Al naqtı: «Ol qanday tarihi kezeñder?» degen mäselege jauap  aytpaydı. Körşi halıqtarda til jäne basqa mäselelerde auıs-tüyis bolatını eş jañalıq emes. Ğalımdardıñ birinşi kezekte zertteuge tiisi «Osı ölkede  Vİ-HİV ğasırlarda ömir sürgen türk tildi halıqtıñ tili qayda, özi qayda?» degen mäsele bolsa kerek edi. Şıñğız hannıñ tört wlınıñ wlısındağı halıqtar  jayın bayan ettik. Endi «Türk qağanattarı  däurendegen bwl ölkede türk tili nelikten joyıldı?» degen swraqqa da jauap izdep köreyik.

1) Vİİİ ğasırda jazılğan Költegin, Tonwqwq t.b. jazba eskertkişterdegi mätin tilin türk tekti kisiniñ HHİ ğasırda da tüsine alatındığı fakt. Bwl jazu tiliniñ Ortalıq Türkstan türkteri tilinen  ayırması tım az. M.Qaşqaridiñ aytuınşa, H ğasırdıñ özinde-aq Türkstandağı türkterdiñ tiline köptegen parsı, arab sözderi engen. Endeşe,  «nağız taza türk tili» Vİİİ ğasır «mäñgi tastarındağı» til şığar!?

2) 1310 jılı jazılğan «Jami` at-Tauarihta» keltirilgen mısaldardan Şıñğız han kezeñi tiline birşama qıtay jäne twñğws-manjwr sözderiniñ engeni, söytip, Vİİİ ğasır eskertkişterindegi tilmen salıstırğanda 20%-day türkşesin joğaltqanı bayqaladı. Mwnıñ  sebepteri – ölkedegi Türk qağanattarı ıdırap, odan keyin qwrılğan Yağlaqar qağanatın Enisey qırğızdarı şabuı, Yağlaqar-Wyığır qağanatınıñ birşama halqınıñ oñtüstik-batısqa köşui,  osını paydalanğan  Kidandardıñ  902 jılı Qıtay imperiyasımen qosa bwl ölkeni de jaulauı deuge boldı.

Qazirgi Moñğoliyadağı dağur taypası turalı B.H.Todaeva «Mongol'skie yazıki» maqalasında: «Pryamımi potomkami kidaney sçitayut sebya sovremennıe dagurı. Etniçeskoe proishojdenie dagurov neyasno; odni issledovateli sçitayut ih mongol'skim plemenem, podvergşimsya sil'nomu tunguso-man'çjurskomu vliyaniyu, drugie – tunguso-man'çjurskim plemenem, pereşedşim v 13–14 vv. na mongol'skiy yazık. Vıdelyayutsya çetıre dialekta – buthaskiy, cicikarskiy, haylarskiy (v kotorom usmatrivaetsya stol' sil'noe tunguso-mançjurskoe vliyanie, çto inogda ego daje sçitayut dialektom evenkiyskogo yazıka) i sinczyanskiy»,– deydi. «Jami` at-Tauarih»: «Vosstal odin iz emirov koçevnikov po imeni Djulançi Amaki (Abaki). On pribral k rukam vladeniya Hitaya, Kara-Hitaya i Djurdje»,– dep  qidandardı «köşpeliler» atağan.

Bir ğasır ötkende (1115 j.) qidandardıñ Lyao imperiyasına soltüstigindegi bodanı şürşitter şabuıldap, soltüstik aymağında 1128 jılı Czin' imperiyasın qwradı. Bwl imperiyanıñ «Altın handarı» Kereyit, Qiyat taypalarınıñ basşıların «ağaş esekke» şegelep öltirgeni, imperiyağa türk taypalarınıñ salıq tölep twrğanı belgili. Osılayşa, twñğıs-manjwrlar mekendeytin ölkeden kelgen halıqtardıñ Soltüstik Qıtayda qwrğan eki imperiyanıñ qol astında 200 jıl bolğan kezeñde şığıs türkteriniñ tiline şamamen älgi 20% bögde sözder engen bolar. Qıtay tilinen «van», «çen syan», «go-van», «ay-van», «çauthuri» degen lauazım atauları,  «fudjin», «goa» degendey äyelder atauları da osı kezeñde engen sıñaylı.

Bwl imperiyağa Şıñğız han alğaşqı şabuıldı 1211 jılı jasap, soñğı şayqas 1234 jılmen ayaqtaladı.  Şıñğız han äskerinde jäne äkimşilik qızmetterinde qidandar da, şürşitter de bolıptı. Şıñğız han Mäñgiel qağanatın qwrğan kezde türk ıqpalı küşeyuinen, endi keri qaray – şığıs türkteriniñ tili (dağur, t.b. twñğıstan qabıldağan assimilyaciyalanğan sözderimen qosa) «memlekettik til»  retinde  körşi twnğıs, manjwrlarğa da engeni sözsiz.

3) «Wlı han» ordasın Qwbılay han 1264 jılı qıtay işine (qazirgi Pekinge) köşirgendikten memleket bileuşilerdiñ on wrpağı 105 jıl boyına sanı köp halıqqa arqa süyeymin, sonıñ köñilinen şığayın dep şığıs-türk (mäñgiel) tilin damıtuğa qwlşınbağanı bayqaladı. Sondıqtan, Qıtayda 1368 jılğa deyin bilik qwrğan on wrpaq kezeñin «tilge ya paydası, ya ziyanı bolmağan kezeñ» deuge bolar.

4) Qıtaydıñ Min imperiyası Tuli wlısına 1372 jäne 1380 jıldarı 100 mıñ äsker attandırıp «Qaba saqaldılarlı qıru!», «Tatar tilindegi kitaptardı joyu!»  nauqanın jürgizdi. Bwl ruhani twrğıdan da jasalğan genocid boldı.

«Sibir enciklopediyası» moñğoldıñ köne ädebi eskertkişteri retinde: «K nim otnosyatsya: nadpis' na Çingisovom kamne (1220-30), pis'ma il'-hanov Arguna (1289), i Ul'dzeytu (1305) k francuzskomu korolyu Filippu Krasivomu, nadpis' v YUn-kani (ne izdana), nadpisi v Erdenidzu (1342), paydza Abdulla-hana (1362-68), yarlıki Tohtamışa (1393) i Kutlug-timura (1397) i nekotorıe dr.», – dep, şığıs türk dialektinde jazılğanı äldeqaşan däleldengen derekterdi ataydı. «Soverşenno osobo stoyat Tırskie nadpisi, naydennıe v ust'e Amura i datirovannıe 1413 g. Zatem sleduet dlitel'nıy pererıv, posle kotorogo vse pamyatniki napisanı sovremennım Mong. pis'mom. Syuda otnosyatsya nadpisi Coktu-taydji v 1601 i 1624, a takje v Hesek-bayşine (konec XVI veka)», — deydi.

Osı 1413-1601 jıldar aralığındağı 200 jıl boyına jazılğan bir de bir jazbaşa eskertkiştiñ bolmauı, Min imperiyasınıñ «Tatar tilindegi kitaptardı joyu» sayasatın   wzaq uaqıt jürgizgenin körsetedi. Alayda, 1413 jılğa deyingi jäne 1605 jılğı jazba eskertkişterdi salıstıru arqılı osı eldegi tildiñ özgergen şamasın anıqtauğa bolar edi.

«Eñ köne moñğol jazba eskertkişi» sanalatın «Şıñğız tası» 1832 jılı Baykal şığısındağı Nerçinsk aymağınan tabılğan» eken. Onı Dorji Banzarov audarğanda «Ob'yasnenie mongol'skoy nadpisi na pamyatnike knyazya Isunke, plemyannika Çingis-hana» dep taqırıp qoyğan. Tastağı jazuda Isunke degen kisiniñ 335 jauınger alğanı ğana aytılğan. («Zapiski Imperatorskogo arheologiçeskogo obşestva, t. III, SPb 1851 g.,  268-292 bb.). Şıñğız han ayağı baspağan ölkede onıñ jieni  Isunkege qaytıs bolğannan soñ qoyılğan älgi tas nege «Şıñğız han tası» dep atalğanı, nelikten «1225 jıldarda jazılğan» delinetini tüsiniksiz.  Basqa derekterdiñ de jazılu mezgilderi kümändi ekeni bayqaladı.

Qıtay genocidinen soñ, 1400 jılğa qaray, halqı qırılıp azayğan ölkege soltüstikten twñğıs-manjwr taypaları lek-legimen qonıstanarı belgili. 1211 jıldan bastap Şıñğız han wrpaqtarınıñ qol astında bolğan şürşit, t.b. twñğıs taypaları olardı öz zañdı bileuşileri dep, al Tuli wrpaqtarı bwl halıqtı öz bodanı, qıtay siyaqtı ortaq jauğa qarsı twrar odaqtas dep sanap, qonıs audarğandardı quana qarsı alğanı tarihi ahualğa säykesedi. Şığıs türkteri mekeninde bögde wlttar sanı kürt artuınan HV ğasırdan bastap HVİİ ğasırğa deyingi 200  jıl barısında bwl ölkedegi türk tili keminde 50%  türktigin joğalttı dep şamalauğa boladı. Mwnı biz osı HV ğasır şamasında jazılğan MQŞ tilinen köre alamız.

5) Qıtay genocidterimen qosa, 1400-1455 jıldarda jartı ğasır boyına ölkede «tili özge türkterge onşa wqsamaytın» oyrat taypası üstemdik etti. Bwl da  türk tiliniñ özgeruine «öz ülesin qosqanı» anıq.

6) 1619 jılı Altın han twsında mäñgieldikter Tibettiñ lamalıq «sarı dinin» jappay qabıldaydı. Tibet tilindegi kitaptar jedel türde köşirilip, elde monastrlar köptep salındı. Eki-üş ğasır köleminde lamalar sanı eldegi halıqtıñ törtten birine jetken. Osı din arqılı mäñgieldikter tiline  jüzdegen tibet sözderi endi.

Ädette, halıq qanday dindi qabıldasa, özderine sol dindi nasihattaytın kitaptardağı esimderdi alatını tarihta däleldengen närse. Mısalı, hristian dinin qabıldağan orıstardıñ külli esimderi Bibliya keyipkerlerinen bolsa, islamdı qabıldağan halıqtar öz esimderin Qwrandağı keyipkerlerge säykes qoyadı. Özim şığıs türk wrpağı, islamdı keşteu qabıldağan qazaq wltınıñ kisisi bola twra, atam  Qoja-Ahmet, özim Hasen, äkem Kärimjan  esimderi tek arab sözderinen twradı. («Qoja» – türk sözi ekenin osı kitaptı jazu barısında Raşid ad-dinnen anıqtadım). Azan şaqırıp qoyılğan «Temir joldı» (qısqaşa «Temir») degen atımdı, issapardan oralğan äkem, özi KSRO-lıq ateistik qoğam adamı bola twra: «Ayan aldım!» dep, «Hasen» esimine auıstırıptı. (Hasan, Huseyn – Mwhammet payğambardıñ nemereleri,  Haziret-Älidiñ wldarı). Endeşe «sarı dindi»  qabıldağan soñ mäñgieldik türkterdiñ de, ol elge köşip kelgen twñğıs-manjwr tekti halıqtıñ da tibettik dini kitaptardağı esimderdi jappay qabıldağanına tañdanuğa bolmaydı.

Alayda osı dinniñ joğarğı basşısınıñ «Dalay-lama» lauazımındağı «dalay» – mwhit, teñiz, tereñ, keñ, daliğan, ülken degen mağınadağı (keyinnen «dala» sözine aynalğan)  türk sözi. Bwl – şığıs türkteriniñ Tibet dinbasılarına ıqpalınıñ aytarlıqtay bolğanın körsetse kerek.

7) Tuli-Ügetay wlısındağı halıqtıñ türktigin joyğan kelesi ülken soqqı – 1634-1911 jıldar aralığında qaraşañıraqtıñ  Manjwr-qıtaylıq Cin imperiyasınıñ bodandığına tüsui boldı.  Bwğan qosa, osı kezderi Amur özeniniñ soltüstigin Reseydiñ jaulauı ol aymaqtağı twñğıs halıqtarın özenniñ oñtüstigine, Manjwriya men Mäñgieldiñ Tuli wlısına jappay bosqındauğa duşar etti.  Auıp kelgenderdiñ köpşiligi tili mülde böten dağurlar bolğan.

I.P.Magidoviç kitabında E.P.Habarovtıñ Soltüstik Man'çjuriyağa 1650-1652 jıldardağı jorıqtarı jayında: «Vesnoy 1650 g. dobralsya do reki Urki, vpadayuşiy v Amur. Proslışav o dvijenii  otryada (çerez russkogo perebejçika), daurı ostavili prireçnıe rayonı i uşli v neizvestnom napravlenii. Zavoevateli vstupili v pokinutıy, horoşo ukreplennıy gorod daurskogo «knyaz'ka» Lavkaya (na reke Urke). Tam bıli sotni obşirnıh domov – qajdıy na polsotni i bolee çelovek. V yamah kazaki naşli bol'şie hlebnıe zapası. Otsyuda Habarov dvinulsya vniz po Amuru. Dal'şe ta je kartina: opustevşie seleniya i goroda. Habarovskaya flotiliya dvinulas' dal'şe vniz po teçeniyu reki. Kazaki snova videli broşennıe seleniya, a okolo seleniy – nesjatıe hlebnıe polya…Nanaycı, soedinivşis' s Dyuçerami, neojidanno napali na russkih, no bıli razbitı…Vesnoy 1653 g. on vernulsya v Dauriyu, k ust'yu Zei. V teçenie vsego leta  ego lyudi plavali vverh i vniz po Amuru, sobiraya s mestnıh jiteley yasak. Ves' levıy bereg Amura opustel: po prikazu man'çjurskih vlastey jiteli pereşli na pravıy bereg reki»,– dep jazadı («Oçerki po istorii geografiçeskih otkrıtiy». M. 1957.  330-b.).  Bwl bayandardan biz daurlardıñ  qalalarda, keñ ağaş üylerde twrğanın, egin egip, mal, qws wstap, aytarlıqtay örkeniette ömir sürgenin köremiz.

Lwbsan Danzannıñ «Altın tobşı» kitabın 2005 jılı audarğan J.Qamay: «Osıdan tört ğasır bwrın jazılğan bwl şığarmanıñ tili, söz tirkesteri ejelgi moñğol tili erekşelikterine säykes qwrılğandıqtan, qazirgi moñğol tiliniñ söz bitiminen  bölek, tipti qazaq tiliniñ söz qwrılımına bir taban jaqın deuge äbden boladı»,– deydi. Sonday-aq, osı şığarmadağı sözderdiñ köbi qazirgi moñğol tilinde qoldanılmaytının, al olar qazirgi qazaq tilinde öz mağınasımen saqtalınğanın aytadı. Alayda, «qazirgi moñğol tilinen göri qazaq tiline jaqın» osı şığarmanıñ tilin turasınan, batıl: «türk tili» (köneqazaq) deuine audarmaşını ğılımda qalıptasıp qalğan «ejelgi moñğol tili bolğan» degen pikir  jibermey, qwrsap tastağanı seziledi.  Degenmen, osı kezeñde türk tiliniñ «qaraşañıraqtağı» mölşeri tağı da 30-25% kemi tüsken bolar. Mwnı 1634 jılı manjwr jaulap aluına qarsı twrmaq bolğan Legden handı köpşiliktiñ qoldamauınan, onıñ Köknwr, Tibet ölkesine ketuinen, sonday-aq 1691 jılı da  mäñgieldik rubasılar «oyrattan göri manjwrlardı jaqın körip», Cin bodandığın öz erikterimen qabıldauınan da bayqaymız.

«Altın tobşı» şığarmasınıñ jazılğan kezin zertteuşiler 1628 jıl dep jür. Bayqağanımız, tarihta HVİİ-HVİİİ ğasırlarda Lubsan Danzan (danczin) esimdi tört kisi atalğan. Biri – osı kitaptıñ soñında öz esimin «dinge qwmar sopı Lwbsandanzan degen güşi», dep körsetken kitap avtorınıñ özi; ekinşisi – avtor 323-bette bayandağan Lwbsan tayşı. Ol 1634 jılı qaytıs bolğan  Legden hannıñ nemeresi. Ekinşi wlı Abwnaydıñ äyeli Kürüni hanşadan (manjwr Barıs şeşenniñ qızı) tuğan;  üşinşisi, 1723 jılı Köknwrda Cin imperiyasına qarsı köterilisti basqarğan hoşut-oyratı, Törebek (Guşi) hannıñ nemeresi, Lubsan Danczin. Köterilis janşılğan soñ ol Joñğariyadağı Sıban Rabdandı panalağan. Eger «Altın tobşı» avtorı sol desek, ol  mäñgieldikterdiñ Cin imperiyasına bağınuı jayın  jaybaraqat bayandamasa kerek edi; törtinşisi, Qıtaydıñ «Men-gu-yu-mu-czi» qwjattarındağı (orısşağa audarğan P.S. Popov, SPb, 1895. «Zapiski o mongol'skih koçev'yah»)  Cinhay hoşuttarınıñ basşısı Vanşuk-Rabdannıñ wlı Lubsan dan'czin. Oğan 1771 jılı 1-därejeli tayczı atağı berilgeni jazılğan. Alayda. «Altın tobşı» avtorı soñğı ekeui emes dep oylaymın.

Bileuşilerdiñ tapsırısınsız, öz qalauımen şejire jazatın kisiler, ädette, tarihtı bayanday kele, kitap soñın öz tegi, özi jaylı mälimetpen ayaqtaydı. Mwnı arğısı Q.Jalayır, Äbilğazı bahadwr, Şäkerimderden, bergisi – bügingi şejire jazuşılardan da köremiz. Osı dästürge say «Altın tobşınıñ» avtorı «sopı Lwbsandanzan degen güşi» – Legden hannıñ nemeresi Lubsannıñ özi boluğa tiis.  Solay bolsın ya bolmasın, biraq 1634 jılı Legden hannıñ qaytıs boluın, Legdenniñ balası men nemeresi jayın bayan etken «Altın tobşı»  1628 jılı emes, 1700 jıldarı jazılsa kerek.

8) 1912 jılı Moñğoliya memleketi  qwrılğan soñ  el  astanasınıñ Qalqa  aymağında boluı, äli de türktigin saqtap qalğan sözderge c, e, ç, ee, uu, aa, oo siyaqtı «astana dialektisi» dıbıstarınıñ enuine sebep boldı.  Öytkeni, Qalqa –  türktiginen eñ ajırağan aymaq bolatın. Mısalı, qazaq tilinde de bar «şılbır» sözi Hİİİ-HV ğasırlarda («köne moñğol tili»)  «çulbuğur» delingen edi. Al HH ğasır ortasında är dialektilerde «şulbwr (horçin-qaraşa), «çolbwr (aru qaraşın), «çulvwr» (şaqar, wrat), culvwr» (şilinköl, sunit) delingen osı söz, Qalqa dialektisi arqılı «ortaq til jasau» äserinen «culbuur» delinip, türktik sipatın joğaltuğa şaq qalğan. BRMS jinağındağı key bir moñğol sözderiniñ sinonim-balamaları onğa jetedi jäne sözder tegi ärtürli etnos tilinen ekeni bayqaladı. Osıdan: «Bwl halıq qwrama ma?» degen oy tuadı.

Sonday-aq, qazaq tilindegi «şaq» sözi, ordostıqtar dialektisinde  «çag»  delinip, däl köne türk jazba eskertkişterindegidey  aytıladı:  DTS: S`AQ   pora, vremya: tan erta c`aqda  keldi  v utrennyuyu poru na zare  prişel («Oğız-nama» 44.); S`AQLIY otnosyaşiysya k kakomu-libo vremeni: edguti caqliü c`in bolmista posle togo kak v teçenie dostatoçnogo vremeni ona propitaetsya vlagoy (Rach I 151).  Al Qalqa dialektinde bwl söz «cag» delinedi.  Nazar audartarı – «arab sözi» delinip jürgen «sağ+at» sözi türktiñ osı, «mezgil» degendi bildiretin «çağ», «şaq»  sözinen şıqqan sıñaylı. 

Sonımen, bayqağanımız – osı ölkede birneşe memleket qwrğan şığıs türkteriniñ tili,  zertteuşiler aytqanday, «mıñdağan jıldar boyına» emes, tek HİV ğasır soñına qaray, türli tarihi oqiğalar sebebinen türktigin joğalta bastağan eken.  Osı  tarihi şındıqtı negizge alıp zertter bolsaq, qazirgi moñğol tilinen mıñdağan türk sözderin tabuğa boladı. Ädette, qazaq tiline kirme sözderdi «parsı, arab, orıs, latın, t.b. tilderden engen» deymiz. Bayqağanımızday, qazirgi qazaq (türk) jäne moñğol tilderindegi birdey nemes wqsas sözder turalı «kirme, engen, ögey» deu dwrıs emes eken. Sondıqtan ol sözderdi  «moñğoldardıñ türk bolğan kezinen «saqtalıp qalğan»,  qazir eki halıqqa da «ortaq sözder»  dep atasaq –  bwl tarih şındığına säykes keler edi.

  

***

Moñğol men twñğws-manjwr tilderiniñ bir-birine ıqpalı mäselesi turalı birir söz aytayıq.  Eger  bir halıqtıñ tildik ıqpalı körşilerine jwğıstı boluı, birinşi kezekte, onıñ sayasi küşeyuine baylanıstı desek, türk sözderiniñ twñğws-manjwr halıqtarı tiline enui şığıs türkteriniñ Möde qağan imperiyası (Siuñnu-Hunnu) qwrılğan j. j. s. deyingi İİİ ğasırdan bastalsa kerek. Bwl process  j. j. s. İİ ğasırı ortasında sänbi bileuşisi Tañşıqay irgesin qalağan Tatar birlestigi kezinde jäne Vİ-Vİİİ ğasırlarda Türk qağanattarı däuirlep twrğan üş ğasırda da jalğastı decek boladı. Bögde til sözderin jazbaşa emes, tek estu arqılı qabıldaudan sözder bwrmalanıp jattaları belgili. Sol, türkterden  bwrmalay qabıldağan sözderdi de twñğıs-manjwr taypaları Qidan, Şürşit biligi ornağan H-Hİİ ğasırlarda qaytadan türkterge äkelgen. Hİİİ ğasırda bwl ölkede Türkstandağıdan erekşe – «şığıs-türk dialekti»  payda boluınıñ, zertteuşilerdiñ  key sözderdi kimnen kim qabıldağanın taba almauınıñ bir sebebi osı bolar.

Türk sözderiniñ twñğws-manjwr halıqtarı tiline enuiniñ kelesi kezeñi şığıs türkteriniñ Hİİİ ğasırda Mäñgiel imperiyasın qwrıp, 1370 jılğa deyin däuirlegen zamanı boluğa tiis. Mısalı, 1264 jılı memlekettiñ Mäñgiel atauı qıtayşağa «YUan'» delinip audarılıp, negizgi kümis aqşası da  «yuan'» delingenimen, onı şığıs türkteri (mäñgieldikter) «meñgü» dep öz tilinde atağan. Aqırı, osı aqşa atauı – kümis metalınıñ da atı bolıp ketken. Twñğws-manjwrlar da aqşanı jäne kümis metalın  «meñke», möñkö» deui – türkterdiñ Qıtayda YUan' dinastiyasın ornatqannan soñ bolğan jağday.

Al şığıs türkteriniñ  (mäñgiel) tiline engen twñğws-manjwr tilderiniñ birqatarın tanu nelikten qiın desek, birinşiden, twñğwstar da köptegen taypa, rulardan twratındıqtan, tilderinde de dialektileri, söyleu mäneri asa köp. Twñğıs-manjwr tilderiniñ salıstırma sözdiginde» (SST-MYA) bwl halıqtardıñ onı (10) atalğan: evenk, solon, even, negidal', oroç, udey, ul'ç, orok, nanay, man'çjur).

Al osı 10 halıqtıñ tek bir ğana Evenkiniñ öz işinde qanşama rular, qanşama tildik dialekt, govorlarğa bölinetinin G.M. Vasileviçtiñ «Oçerki dialektov evenkiyskogo (tungusskogo) yazıka» (L.1948.) kitabındağı kesteden köremiz. Onda: «Ayanskiy dialekt, Aldanskie govorı, Angarskiy govor, Bayakitskiy govor, Bauntovskiy govor, t.b. dep, barlığı 7 dialekt, 21 govordı atap körsetken. Eger osınşama dialektili taypa, rular şığıs türkteriniñ jerine birneşe ret – Qidan, Czin'-şürşit, Cin-manjwr bolıp basıp kirse, äri olardıñ tilderi jazbaşa emes, tek estu arqılı ense, onıñ qay rudıñ dialekti ekenin bwl zamanda ajıratu qalayşa mümkin bolsın!? Zertteuşilerdiñ lajsızdan: «Vıdelit' zaimstvovannoe slovo ne vsegda legko», «Gran' mejdu «svoim» i «çujim» praktiçeski sterlas'» deui, osınday sebepterden bolıp otır.

Sonımen, Mäñgiel qaraşañırağındağı qazirgi til şamamen 80-85 payızğa Vİİİ-Hİİİ ğasırlardağı türktigin joğaltqan degen pikirge kelemiz. Al osı ölkedegi halıq tilimen qosa  türktigin de däl osınşa payızğa joğalttı ma?   Qazirgi qazaqta, tatarda, qırğızda da türkşe bilmeytin, tek orısşa ğana söyleytin Jalayır, Nayman, Kerey, Qoñırat, t.b. ru adamdarı jeterlik. Sondıqtan, «böten tilde söyleydi» dep, Moñğoliyadağı halıqtıñ barşasın twñğıs-manjwrğa jatqıza saluğa bolma ma?

Q.Zakir'yanov «Şıñğıshannıñ türkilik ğwmırnaması» kitabında Moñğoliya ğalımdarı T.Öşir men B.Serje zertteuler nätijesinde, bügingi Moñğoliya jerinde barlığı 769 rudıñ ömir süretinin anıqtağanın, onıñ işindegi  35-i qazaq  rularımen attas ekenin jazıp: «Şıñğıshan däuirinde  bwl aymaqtı meken etken rular sanı 60 bolsa, al qazirgi uaqıtta bwl aymaqtı 700 ru meken etedi eken», – deydi (94-96 b.).

Ärine, bwdan «qazaq qwramında kezdespeytin rulardıñ barşası twñğıs-manjwr ruları» degen asığıs twjırım tumasa kerek. Qolımdağı derekter Mäñgiel qaraşañırağında qazir ömir süretin rular arasında 1310 jılı «Jami` at-Tauarih» «türk» degen taypalardıñ birqatarı bar ekenin körsetedi. Ol rulardıñ keybiri qazaqtan basqa da – qazirgi tatar, özbek, noğay, t.b. türk halıqtarınıñ qwramında nemese Moñğoliya jeriniñ özinde ğana saqtalğan türk ruları boluı mümkin. Al 769 rudıñ «jañaları» – sol taypalardan örbigen be, älde sırttan kirgen twñğıs-manjwrlıq taypalardan tarağan rular ma? Şükir, äli de ru atauları wmıtılmağandıqtan, bwl zertteu arqılı anıqtauğa bolatın mäsele.

1206 jılğı qwrıltaydan keyin özderin Mäñgiel atağan Oyrattar, köp ötpey qaytadan «oyrat», «qalmaq» dep, öz taypa atauın nemese jaña atau alğanın kördik. 1206 jılı «mäñgielmiz» degen Qiyat, Jalayır, Qoñırat, Nayman, t.b. taypalar da HV-HVİ ğasırlarda Moğolstan, Wlı Moğol degen atpen memleketter qwrğan halıq ta büginde «qazaq, özbek, noğay, tatar wltımız» dep, basqa ataularmen memleket qwrğan. Oyrattar 1912 jıldan bastap qaytadan «moñğol» ataldı. 1653 jılı Amur oñtüstigine ötken twñğıs Daurlar da qazir «moñğolmız» deydi. Osınıñ özi «mäñgiel-moñğol» sözi wlttıñ emes,  birlestiktiñ atauı ekenin körsetedi. Öytkeni Birlestikke enuge de, şığıp ketuge de boladı. Al tegiñnen, genañnan eşqayda «şığıp kete» almaysıñ. «AQŞ azamatımız» dep jürgender de özderiniñ tüp-tegi çeh, şved, dat, t.b. ekenin aytadı, wmıtpağan. Menen wltımdı swrasa, «qazaqpın» deymin. Biraq, bwl – birlestik atauı ekenin, al tegim, qanım türk ekenin bilemin. Endeşe, bügingi Moñğoliyadağı rulardıñ adamdarı «moñğolmın» dep Birlestik  atauın aytar, al «Tegiñ kim?» degenge ne der eken?  Bwl swraqqa jauaptı büginde Tuli wlısında – Mäñgiel qaraşañırağında twrıp jatqan  halıqtıñ özine  qaldıralıq.

 

 

Soñı.

 

Almatı. 2008-2012 jj.

                                     

                                                 

 

Qısqartılğan  sözder.

 

 

 «Jami` at-Tauarih» nemese  «Ja-T» – Şıñğız hannıñ wlı Tulidiñ nemeresi Ğazan hannıñ tapsıruımen Wlağu wlısınıñ Oñtüstik Äzirbayjandağı astanası Tebrizde (qazir Iranğa qaraydı) 1300-1310 jj. bas uäzir Raşid ad-Dinniñ basşılığımen jazılğan tört tomdıq eñbek. KSRO Ğılım Akademiyasınıñ orıs tiline audarıp «Sbornik letopisey» degen ataumen 1952  jılı şığarğan nwsqanı paydalandıq;

MQ № nemese M. Qaşqari «Sözdiginde» – Mahmwt Qaşqaridiñ «Diuan Lwğat-at Türk» kitabınıñ (1074 j.). Z.-A. M.Äuezova  orıs tiline  audarğan nwsqası. Almatı. «Dayk-Press» 2005.

DTS  –   «Drevnetyurkskiy  slovar'».  Leningrad. «Nauka» 1969.

SST-MYA – «Sravnitel'nıy slovar' tunguso-man'çjurskih yazıkov». Leningrad. «Nauka»   1975.

 «Oğız-nama» – Äzirbayjan. Baku. «Elm»  1987 .  Fazallah Raşid ad-Din. «Oguz-name»

 TurRS – Turecko-russkiy slovar' . M. 1977.

AzRS – Azerbaydjansko-russkiy slovar'. Baku. 1985.

BRMS –  Bol'şoy sovremennıy russko-mongol'skiy – mongol'sko russkiy slovar'. YU.Kruçkin. M. 2006.

 Qalm. – Kalmıcko-russkiy slovar'. M. 1977.

MTKS – Qazirgi Moñğoliya ğalımı O.Sühbaatardıñ «Mongol helniy har' ügiyn tol'» («Moñğol tiline kirme sözder») Ulan-Baatar. 1997.

QTTS – «Qazaq tiliniñ tüsindirme sözdigi». Almatı. «Dayk-Press» 2008.

Tüsin. –   Şığarmalardağı sözderge audarmaşılar nemese baspanıñ tüsiniktemeleri.

MQŞ –   «Moñğoldıñ qwpiya şejiresi» atalatın eñbek.

S.S.p. – 1952 j. KSRO ĞA şığarğan: Raşid ad-Din. «Sbornik letopisey» tomdarındağı  tüsiniktemeler  «MQŞ bölimi» ( «Sokrovenno skazanie», paragraf) degendi bildiredi.

«Altın tobşı» – Lwbsan Danzannıñ 1926 jılı tabılğan kitabı;

Q.Jalayır «Jılnamalarında»   –  Qadırğali Qosımwlı Jalairidiñ 1603 j. jazılğan, Almatı  «Qazaqstan» basp. 1997 j. «Jılnamalar  jinağı» atımen  şıqqan kitap.

«Äbilğazı «Şejiresinde»  nemese «Äbilğazıda»  –  Hiua bileuşisi Äbilğazı bahadwrdıñ 1663 j. jazğan «Türk şejiresi» kitabı.

Şäkerim «Şejiresi» – Şäkerim (Şahkärim) Qwdayberdiwlınıñ  «Türk,  qırğız-qazaq häm handar şejiresi».

Lin fon Pal' kitabında – jazuşınıñ ilgeride atalğan kitabı. (Zertteuşilerdiñ bir ğana kitabı  paydalanılğan jağdayda, osılay,  keyde tek avtor esimin ğana körsettik).

QQaz. – Qazirgi qazaq tilinde;

QMoñğ. – Qazirgi moñğol tilinde;

Qalm. – Qalmaq (oyrat) tilinde;

 

 

«Drevnetyurkskiy  slovar'» jinağındağı  qısqartular:

BK –  Bilge qağan eskertkişi 735 j. Orhon öz.

E – Enisey eskertkişteri.

KT m  Költegin kişi jazuı

KT b – Költegin ülken jazuı 732 j. Orhon öz.

KÇ – Kül-şor eskertkişi 721 j.  Urga q.

LOK – «Oğız-nama»  Hİİİ ğas.

MQ – Mahmwt Qaşqaridiñ «Diuan Lwğat-at Türk» kitabı. 1072-1074 jj.

MO – S.F.Ol'denburg tapqan bes qwjat.  Hİİİ ğasır. bası.

MÇ – Moyın-şor eskertkişi («Selenga tası»).  759 j.

O – Onğın eskertkişi. 731 j.

S – Sudjin-davan töbesi  eskertkişi.

T – Talas öz. eskertkişi.

Ton – Tonwqwq eskertkişi. 712 jäne 716 jj.

YUg – Ahmet Yüginekidiñ «Aqiqat sıyı»  poeması Hİİİ ğas. birinşi jartısı.

Shuast  – «Maniheylerdiñ sıyınuı». V-Vİİ ğasırlar.

Huen –  Budda monahınıñ  ömirbayanı  Vİİ ğas.

KR –  Kaliyamqara men Papamqara hanzadalar turalı wyğır şa nwsqası.

Qas –  Jüsipbek Balasağwnnıñ «Qwtadğu bilik»  şığarmasınıñ Gerat nwsqası.

JB  – Jüsipbek Balasağwnnıñ «Qwtadğu bilik»  şığarması., 1069-1070 jj..

Rach  – Şipagerlik jinaq.

Suv – «Altın jarıq» sutrası.  H ğasır.

ThS –  «1000 budda üñgiri» hramınan  alınğan  qoljazbalar.

TT – YAr-Hotodan tabılğan bal aşar kitapşa.

Usp – Wyğırdıñ zañdıq  qwjattarı. Hİİ-HİV ğasırlar.

 

Eskertu: Qısqartılğan sözden soñ  jazılğan san  jazba eskertkiştiñ betin, odan tömen tüsirilgen san  neşinşi jolı ekenin körsetedi, mısalı: YUg 24₇ – A. Yügineki kitabındağı 24 bettiñ jetinşi jolı» degendi bildiredi.

Qoja-Ahmet Hasen Kärimjanwlı   (Temir joldı  Qoja-Türk)

internettv.kz