مەنIڭ ءتۇرلI تۇستەرIم

كەيiنگi كەزدە بەي-بەرەكەت، سۇرىقسىز تۇستەر كورەم. سۇرىقسىز عانا ەمەس، ءمان-ماعناسىز، كۇلگىن، كۇڭگىرت. الدەبىر بەكەتكە، مەكەنگە جەتە الماي جاتام. پويىزدان، بەلگىلى-بەلگىسىز تاعى ءبىر كولىكتەردەن كەشىگەم. جىلعالى سايدىڭ، كوشەنىڭ، جولدىڭ كوز كورىپ تۇرعان ارعى بەتىنە وتۋگە قانشاما بوگەسىن تابىلادى. كوبىنە-كوپ الدەبىر جالاڭاش قابىرعاعا جاپسارلاس، قيعاش، تار باسپالداقپەن جۇرە الماي، كەيدە ورتان بەلىنەن ۇزىلگەن تۇسىنا تىرەلىپ، ابدىرايمىن. نەمەسە، بارار جولىمدا بىرىنە-ءبىرى جالعاس، كورىكسىز، يەسىز بولمە، دالان، دالىزدەردى اداقتاي كەلە، دەنەم سىيماس تار قۋىسپەن ءوتۋ كەرەك بولادى. داعدارىپ، توقىراپ تۇرام. اقىرى، قينالىپ بارىپ ويانعاندا، وسىنىڭ ءبارى ءتۇس ەكەنىن ءبىلىپ، قۋانباسام دا جەڭىلەيىپ قالام. سودان سوڭ ويلايمىن. بۇل نە پالە. ارينە، جايسىز ۇيقى، سىر بەرە باستاعان دەنساۋلىق. تەك سول عانا ەمەس. جەتە الماعان ماقسات، ورنىنا كەلمەگەن ارمان. ەڭ باستىسى – كورەشەگىڭ ازايىپ، كوكجيەگىڭ شەكتەلگەنى. ولاي دەيتىنىم – بۇرىنعى تۇستەر مۇلدە باسقاشا قيىساتىن. كۇنى كەشەگە دەيىن.

“بالىقشىنىڭ تۇسىنە بالىق كىرەدى” دەگەن. ءبىزدىڭ بالىق – جازۋ عوي. الاشاعىڭ دا، بەرەشەگىڭ دە تاڭبالى قاعاز بەتىندە. مەنىڭ تۇسىمە جازىلعان، ءيا جازىلماق الا قاعاز دا ەمەس، تۇپتەلگەن، جۇقالى، قالىڭدى كىتاپ تا ەمەس، بالىق كىرەتىن. كادىمگى، سۋداعى بالىق. ۇلكەن داريانىڭ قۇراقتى قاباعىندا وتىرام. نەمەسە جار جاعالاپ جۇرەم. تاڭىرقاپ تۇرام. سۋ ءىشى جىپىرلاي جۇزگەن بالىق. ۇلكەندى، كىشىلى ەمەس، تۇگەل ءىرى. ءبىر قار، جارىم قۇلاش. سۇلۋ، سۇيرىك. مەن سول بالىقتىڭ، مۇمكىن بولسا، ەڭ ءتاۋىرىن ۇستاۋ ارەكەتىندە سياقتىمىن. ۇستاپ تا جاتام. ۇستاماسام دا، تاماشالاپ قاراعاننىڭ ءوزى قىزىق. ۇيىقتاپ جاتسام دا بىلەم. ويانعاندا انىق كوزىم جەتەدى. بۇل قاپتاعان بالىق – مەنىڭ جازىلماق جاڭا شىعارمالارىم. قالاۋلى كۇنى شەتىنەن قارماققا ىلەم دە، كادەگە جاراتام. ءسويتىپ، تىم ءونىمدى بولماسا دا، ىركىلىس، توقتاۋسىز كۇن كەشىپ جاتقام. ول كەزدە جاس ەدىم، وتىزعا جاڭا شىققان. اقىرى، قوعام دەيسىز بە، زامان دەيسىز بە – توبەدەن تاپاپ، تۇرمىس تاۋقىمەتى دەيسىز بە، تىرشىلىك قامى دەيسىز بە – ىشتەن پارشالاپ، توڭىرەك تۇگەل تۇيىقتالىپ، توتەنشە، تىڭ جول تابا الماي، قالجاۋراپ تۇرعان الماعايىپ شاقتا، ءونىمدى ءىس، ۇتىمدى ارەكەتسىز سانسىراعان قالىپتا ءبىر، ەكى، ءۇش جىل وتكەندە… تاعى دا تۇسىمە كىردى. بالىق. ءسىرا، ۇلكەن داريانىڭ قوسالقى ارناسى، سورعىعان لاي بالشىق، تايىز شالشىقتا، كەمى جارىم قۇلاش، قانشاما بالىق، قۇيرىقتارى باتقان، باستارى شىققان، اۋىزدارى اشىلىپ، جەلبەزەكتەرى كوتەرىلىپ، قابىرعالاسا، قاتار-قاتارىمەن جاتىر، تۇگەلدەي ولگەن، ءسىرا، بۇزىلا باستاعان، قانداي دا ىسكە جارامسىز. بۇل – مەنىڭ ۋاقىتى وتكەن، وسى وپالاڭ ءۇش جىل ىشىندە، ودان بۇرىنعى، تاعى دا جايسىز كۇندەردە جازىلماي قالعان تالايسىز شىعارمالارىم ەدى. قۇلازىپ ويانسام، ءتۇن ورتاسى، كوزىمدە جاس بار ەكەن. مەن عاپىل، قايىرىلماس ءىس دەپ قانا ەمەس، قاتەرلى بولاشاق ەسكەرتپەسى، بولۋى مۇمكىن، بىراق قايتكەندە دە بولماۋعا ءتيىس تاعدىر تارابى، ءتاڭىرىمنىڭ قامشىسى، ءپىرىمنىڭ ەسكەرتپەسى رەتىندە قابىل الدىم. دارمەنىم ازايسا دا، ارمانىم ولمەگەن. وتكەندەگى بار شارۋانى بۋىپ-ءتۇيىپ، اۋەلگى كەزەك، الماعايىپ ءبىر كەزەڭ جەمىسى رەتىندە بايىپتاپ، كەلەشەكتەگى بار جۇمىستى باسقاشا قۇرۋعا بەكىندىم. ويلاندىق، تولعاندىق، اۋىر ەڭبەك استىندا، تىنىمسىز جازۋ ۇستىندە عانا ناتيجە بەرمەك، زاماننان امالىمىزدى اسىرار، كوكىرەكتەگى مۇڭ مەن زاردى جارىققا جەتكىزەر كۇرە جول سۇلباسى تانىلعان. تۇسىمە قايتادان تازا سۋ، مول بالىقتى شالقار داريا كىردى. بار سالماقتى مويىنعا الىپ، رياسىز نيەتتى عۇمىرلىق مۇراتقا جالعاستىرىپ، قايتادان قالامعا باس قويدىق. جاس ارۋاعىمىزدى جاڭادان تاپقانداي ەدىك. ەلىمنىڭ ەجەلگى رۋحى قايتا ءتىرىلدى. وزگەشە سەرپىن، تىڭ قۋات، سونى سارىندار قۇيىلدى. كوپ ۇزاماي، تاعى ءبىر مامىرلى، باراقات ءتۇس كەزىندە تۇرقى وزىمنەن دە ۇلكەن، تايداي تۋلاعان، ناھان بالىق ۇستادىم. بۇل كەزدە كوپتەن كوكەيدە تۇرعان اڭگىمە، حيكاياتتاردىڭ ءبىرازىنىڭ باسى قايىرىلعان، باۋىرىمىز جازىلعان، شەرىمىز تارقاعان، ەندى، قانشاما جىلداردان بەرگى دايىندىق جۇمىستارىن ءبىرجولا تياناقتاپ، بايگەلى بابىما كەلىپ، الامان شابۋىلعا ءتۇسۋىم قاجەت ەدى. ياعني، ومىرلىك مۇرات – “الاساپىراننىڭ” كۇنى تۋعان.

“الاساپىران” جازىلعان كەڭشىلىك، كەنىشتى جيىرما جەتى اي ىشىندە… وڭىمدە كوز الدىمدا تۇرعان وراز-مۇحاممەد تە، ايشەشەك پەن ءدىلشات تا، بوريس گودۋنوۆ پەن پەتر ۋرۋسوۆ تا تۇسىمە كىرگەن جوق. بۇلعاق پەن بۇلىك، ازاپ پەن قازا دا ەلەس بەرمەدى. شالقار دالا، جاسىل وزەن، سەڭگىر تاۋلار كوردىم. بىردە، جۇمىس دەندەگەن شاقتا عوي دەيمىن، جارتاستى، قۇزار شىڭ باسىندا تۇر ەكەم. جەتكەن بيىگىمە بالاپ، مەرەيىم ءوستى.

الامان-اسىردىڭ ءتۇيىندى تۇسىندا، ودان سوڭ، بار شارۋا مۇرات تاپقان كەزەڭدە تاعى ءبىر عاجايىپ تۇستەر كەلدى. ول زاماندا ەرتەگىلىك مەكەن، قول جەتپەس، اياق باسپاس ۇجماق ۇيىق ەسەپتى ستامبۇلدا جۇرەم. كۇمبەزى كۇڭىرەنگەن، مۇنارالارى كوككە باققان عالامات مەشىتتەر. بىردەن تانىدىم. مىناۋ – قىر باسىندا وقشىرايعان – ايبارلى سۇلەيمەن-ءجامي. اناۋ – مەن ەشبىر كىتاپتان سۋرەتىن كورمەگەن تاعى ءبىر ەڭسەلى عيباداتحانالار. كوبىنە ايا-سوفيانىڭ توڭىرەگىنەن تابىلام. بىردە التى مۇنارالى سۇلتان-احمەت پەن ايا-سوفيا ارالىعىندا تۇر ەكەم. كەيىن تالاي باردىق، مەن ول كەزدە ستامبۇلداعى ەڭ اتاقتى ەكى مەشىت تىم جاقىن، يەكتەس تۇرعانىن، ارالىعىندا بوگدە قۇرىلىس جوعىن بىلمەۋشى ەدىم. بىراق تۇسىمدە ەكى ورتاسىندا تۇرامىن. سول جاعىمدا – تاريحپەن بىرگە جاساسقان، مىڭ جارىم جىلدىق، ايدىندى ايا-سوفيا، وڭ جاعىمدا – الەمدىك ۇلى يمپەريانىڭ بەس عاسىرلىق ۇيتقىسى بولعان سۇلتان-احمەت. ەڭ كەرەمەتى بۇل ەمەس. ايا-سوفيانىڭ سىرتقى قابىرعالارى قىزعىلتىم ەدى. ناعىز جوسا قىزىل. بۇل كەزدە مەن كوپشىلىك جۇرتقا ءتان، ادەپكى ءتۇس-ەلەس – سۇرعىلت، كۇلگىن بولاتىنىن، ءتۇرلى شىراي، ايشىق بوياۋلى ءتۇس – سيرەك كەزدەسەتىنىن وقىماعان، ەستىمەگەن ەدىم. بىراق ايتايىن دەگەنىم – باسقا. ايا-سوفيانىڭ قىزىل جوسالى سۋرەتىن ەش جەردەن كورمەگەم. تۇركيا، ستامبۇل، ەجەلگى رۇمعا قاتىستى ادەبيەتتەن، ارينە، تالاي رەت ۇشىراتتىم، بىراق ول ءراسىمنىڭ ءبارى – ءتۇستى ەمەس، باسپاحانانىڭ كادىمگى، قارىپپەن استاس قارا بوياۋىمەن تاڭبالانعان. البومدىق، نەمەسە جاپسىرما، بوياۋلى سۋرەتتەر جوق، اتىمەن ۇشىراسپاعان. ماڭگىلىككە جالعاس ايا-سوفيانىڭ شىنىندا دا جوسا تۇستەس قىزعىلتىم ەكەنىن جەر اياعى كەڭىگەن تاۋەلسىزدىكتەن سوڭ، تۇركيا، ستامبۇلعا العاش بارعاندا كوردىم. كوردىم دە، وتكەندەگى تۇستەرىمدى ويعا الىپ، مۇنشاما سايكەستىككە قايران قالعان ەدىم. بايىپتاپ قاراسام، باياعى اسقار شىڭ، ودان سوڭعى كۇڭىرەنگەن مەشىتتەر دە مەنىڭ جازۋىما، جان دۇنيەمە تىكەلەي قاتىستى، بۇگىننىڭ سۋرەتى عانا ەمەس، بولاشاقتىڭ سۇلباسى ەكەن.

تاعى دا تۇستەر. ون، جيىرما، وتىز مارتە قايتالانعان، وسى، جاڭا عاسىردا عانا توقتالعان. ازاپ، قاسىرەت تاڭباسى. جۋساندى دالادا جاپىرلاي جىعىلعان ولىكتەر. كەي تۇستا رەتسىز ۇيىلگەن، كەي تۇستا ىركەسە-تىركەسە شاشىلعان سانسىز مۇردە. كەيدە توزعان، مۇجىلگەن ەسكى زيرات، الدەبىر كونە قۇلپىتاستار ارالىعىندا قاتار-قاتار، اشىق-شاشىق قابىرگە سيراعى شىعا، سالبىراي، ءبىرىنىڭ ۇستىنە ءبىرى قۇلاعان، نەمەسە وڭدى-سولدى، رەپەتەيسىز قالانعان جانە قابىر ارالىعىندا باستاسىپ، اياقتاسىپ، قيعاش، قىرىن، كولدەنەڭدەي جاتقان، قايتكەندە دە كومۋسىز، ءجۇز سان ءمايىت. ساۋدىراعان قۋ سۇيەك ەمەس، ءبۇتىن دەنە. جاراقات جوق، مايىپ، كەتىك ەمەس، بارلىق مۇشەسى ورنىندا. تەك ارىعان، توزعان، زورلىق، عازاپ استىندا كوز جۇمعان، دارمەنسىز، شاراسىز مايىتتەر. بۇل – مەنىڭ بار جازۋىمدى تۇنەكتەن جارىققا الىپ شىققان، ۇنەمى كوكەيىمدە تۇراتىن، قاسىرەت-قايعىسى مەنىڭ قايران جۇرتىمنىڭ ءور كەۋدەسىن جەرمەن-جەكسەن قىلعان، قىساس، قازاسى عازيز باسىن ءبىرجولا جالماي جازداعان 1932 جىلعى سۇمدىق اشارشىلىق – قازاقتى ۇلكەن حالىق قاتارىنان شىعارعان، كەلەشەك قۇلدىق زاماننىڭ ىرگە تاسىن عانا ەمەس، ءتورت قابىرعاسى مەن توبەسىن قوسا، بەرىك ورناتقان، ءجۇز ەلۋ، ەكى ءجۇز جىلسىز، بالكىم، ەشقاشان وڭالماس زاعيپ، كەمشىن جاعدايعا جەتكىزگەن سوۆەتتىك گەنوتسيد. ەگەر ۇلى دالانى بايىرعى جۇرتىنان ءبىرجولا تازارتۋ ءۇشىن مۇقيات، ارنايى جوسپارلانعان وسىنداي عالامات اپات بولماسا، قازىرگى قازاقستاننىڭ كەسىمدى شەگىن لىقا تولتىرىپ وتىرار ەدىك، ۇلىسىڭ – ۇلاعاتتى، ەر-ازاماتىڭ – ەڭسەلى بولار ەدى، ءوزىڭ دە مۇلدە باسقاشا كۇن كەشەر ەدىڭ دەگەن وي… وزەكتى ورتەپ قانا قويمايدى، ۇمىتسىزدىككە، ءتۇپسىز قايعىعا جەتەلەيدى. دەسە دە، بولاشاقتان الدەنەندەي ساۋلە كۇتەسىڭ، جەبىرلەر مەن جالماۋىزدار جانىشتاعان، ساتقىندار مەن ساناسىزدار جەتەگىندەگى سورلى جۇرتىڭا وتكەن تاريحىن ۇعىندىرىپ، باعزىداعى كىسىلىگىن تانىتۋعا تالاپ ەتەسىڭ، ەڭ نەگىزگىسى – جازىقسىز عانا ەمەس، پاناسىز، دارمەنسىز كەيىنگى ۇرپاعىڭا كۇش بەرگىڭ كەلەدى. مەنىڭ بار جازۋىم – سول ءبىر، ورنى تولماس اپاتتان باستاۋ الدى دەيتىنىم – انىق اقيقات. ال كەڭ دالادا كومۋسىز جۋساپ قالعان مىڭ سان ولىك – وتكەن كۇننىڭ بەينەلى بولسا دا ناقتى سۋرەتى ەكەن، مەنىڭ كوكىرەگىمە تۇنعان، ارىلماس قايعىنىڭ ايعاقتى ءبىر كورىنىسى ەكەن.

بۇدان بەرىدەگى، ءوز باسىمنان وتكەن ومىرلىك جاعداياتتاردىڭ دا ارقيلى كەپتە قايتالاناتىنى بار. شىڭعىستاۋدىڭ كۇنگەي بەتى، باقاناس وزەنىنىڭ شاتقالعا تۇسەر قىساڭ تۇسىنداعى ەسكى-جۇرت. مەنىڭ بابا مەكەن جەرىم، سوڭعى ەكى عاسىردان استام ۇزاق ۋاقىت بويى ءبىزدىڭ اۋلەتكە ۇيتقى بولعان، كەيىنگى بەس اتام تابان اۋدارماي قونىستانعان قۇت مەكەن. قالىڭ توعايلى ءمولدىر وزەنگە تونە بىتكەن جارتاستى قاباق باسىندا تۇرعان باعزى قىستاۋ. اق قاشقان جىلى مەنىڭ ۇلكەن اكەم ماعاۋيا سالعىزعان، ءوز زامانىندا ەڭسەلى، ادەمى، كەڭ كورىنەتىن، التى بولمە، قوسىمشا توشالا، ۇيشىكتەرى، بەس ءجۇز قويلىق قوراسى بار ىرگەلى قونىستىڭ ورتاڭعى ۇيىندە مەن تۋىپپىن. ەس بىلگەننەن، وقۋ ءبىتىرىپ، الىس قالاعا كەتكەن، كەرەك دەسەڭىز، وتاۋ تىگىپ، دەربەس شاڭىراق تىككەنگە دەيىنگى بار ءومىرىم وسى ەسكى-جۇرت، كونە قىستاۋمەن تىكەلەي بايلانىستى بولدى. سابيلىك، بالالىق شاق، قانشاما قىزىق، قۋانىش جانە سونشاما قاسىرەت، قايعى – مازكۇر ەسكى-جۇرت، كونە قىستاۋعا قاتىستى. قازىر قۇلاعان، توزعان، توپىراق باسقان ىرگەسى عانا جاتىر. وسى، قاڭىراعان، تومپەشىك تۇلدىردى ەمەس، قاز-قالپىندا تۇرعان ءتىرى قىستاۋدى كورەم تۇسىمدە. شۇبالعان ۇزىن ءدالىزدىڭ سىرتقى داربازاسى ەكى تاراپ – وزەن بەتتەن جانە تاۋلى قىرات جاقتان شىعاتىن ەدى. قىسقى دەمالىستا، باسقاداي ءارتۇرلى جاعدايدا وقۋدان ورالعاندا – قارا جولعا جالعاس، دوڭەس جاق، شىعىس قاقپا، ال وزەنگە، توعايعا شىعاردا – باتىس قاقپا. مەن تۇسىمدە ۇنەمى كەلىس بەت – وڭ جاق قاقپا الدىندا تۇرام. كىرە الماي داعدارام. كىرە قالسام، الاكولەڭكە، ۇزىن دالىزدە قارمالانىپ جۇرەم، ەسىك تابىلمايدى، تابىلسا، ءبىز تۇرعان ورتاڭعى ءۇي ەمەس، كامپەسكەمەن كولحوزعا وتكەننەن سوڭ، مەن كورگەندە وسى قىستاۋعا بولىنگەن قويشى تۇراتىن ءۇشىنشى، شەتكى ءۇي بولىپ شىعادى، ونىڭ ءوزى يەن. بىردە بوساعاسىنا كوگىلدىر جارىق توگىلىپ تۇرعان ورتاڭعى ەسىكتەن كىرگەنىم بار. قازىر اجەمدى كورەم دەپ قۋانام. بىراق ءۇي قاڭىراپ تۇر ەكەن. ەشكىم دە، ەشتەڭە دە جوق. اجەم جوق. سول كەزدە عانا، مەنى تاربيەلەپ، الپەشتەپ وسىرگەن عازيز اجەمنىڭ قايعىدا، قاپادا ولگەنى، ودان بەرىدە… تالاي زامان وتكەنى ەسىمە ءتۇستى. اجەمنەن جاڭا عانا ايرىلعانداي، مۇڭدانىپ وياندىم. ارادا قىرىق جىل وتكەن، مەن ەلۋدىڭ ۇستىنە شىققام، ءوزىم – اتا، بايبىشەم – اجە بولعان، سوندا دا كوكىرەگىم قارس ايرىلدى، قايتادان ۇيىقتاي المادىم، تاڭ اتقاندا تالىعىپ، ارەڭ كوز ءىلىپپىن.

كونە قىستاۋدى بۇدان سوڭ دا الدەنەشە رەت تۇسىمدە كوردىم. كەيدە اۋەلگىدەي، دالىزدە جۇرەم، باسقا ءبىر بولمەلەرگە كىرەم; كوبىنە سىرتتان قارايمىن، قابىرعالارى مۇجىلگەن، توبەسى توزعان، تەرەزەلەرى ۇڭىرەيىپ تۇر. ەكى-ءۇش رەت وپىرىلا كەڭەيگەن، توپىراعى سۋسىعان تەرەزەدەن تۇسكەنىم بار. ادەتتەگىدەي، اجەمدى ىزدەدىم. جوق. سول كەزدە عانا ەسىمە تۇسەدى. اجەم ءولىپ قالعان… تاعى دا جۇرەگىم ورتەنىپ، وزەگىم سۋيدى. سول ساتىندە ويانىپ، بۇگىنگى كۇن، قازىرگى كەبىمە ورالام… مىنە، وسىنداي قايتالاق، جالعامالى ءتۇس. جاي عانا ءتۇس ەمەس، وزعان ءومىر سۋرەتى. بالالىق شاققا قيالدا ەمەس، بولمىستا تاعى ءبىر ورالۋ، وتكەندى جوقتاۋ. قۋانىش، قىزىعىڭ – جەلگە ۇشقان، قيماس ساعىنىشپەن استاس قاسىرەت-قايعىڭ كوكىرەكتە تۇنعان، تارقاماي، سول قالپىندا، ءالى تۇر ەكەن. كۇندەلىكتى ەسكە الماساڭ دا، وقتىن-وقتىن، سانانىڭ تەرەڭ تۇكپىرىنەن كوتەرىلىپ، ءتۇس رەتىندە ورالعانى. اقىرى، ارىلماس مۇڭ تۇڭعيىققا باتتى. الپىس جاسقا تولعان قوشامەتتى، مەرەيلى جىلى اتا قىستاۋدىڭ ورنى تۇرعان ەسكى-جۇرتتى، ەجەلدەن مەنشىكتى وزەن، توعاي، ولكە، اڭعارىمەن قوسا، تۇگەل ءوز اتىما كوشىردىم. اجەمنىڭ باسىنا ىقشام، كورىكتى، جەكە، بابالارىم مەن ۇلكەن اجەلەرىمنىڭ باسىنا اۋماقتى، ايدىندى اقشاڭقان زيراتتار تۇرعىزدىم. وتكەندەگى بارلىق كولەڭكە عايىپقا اينالدى، ساعىنىش سىزداتقان مۇڭدى تۇستەر دە جوعالدى. تىلەنسەم دە قايتىپ كورە الماسپىن دەيمىن. قايتالاپ كورسەم دە باسقاشا بولماق.

بابا جۇرت، كونە قىستاۋ توڭىرەگىندەگى ەستەلىك-ارمان تۇستەر – ناقتى ءوز باسىما قاتىستى جاعداياتتان تۋىنداعان. قالاي اۋدارسا دا، ءمان-ماعناسى، شىعۋ تەگى انىق. مەن ءۇشىن ءدال سونداي ايقىن، بىراق وزىمنەن ەمەس، وتكەننەن باستاۋ الاتىن، مۇڭعا ەمەس، سىرعا جەتەلەيتىن، ساعىنىشقا تولى بولسا دا، سالدارلى، سالاۋاتتى، كوتەرىڭكى، اسقاق ءبىر تۇستەر دە كورۋىم كەرەك قوي. بار تىرشىلىگىم، ۇيقىداعى تۇسىمە دەيىن قالامعا قاتىستى دەپ تانىساق، سول قالامنىڭ ۇشىنان ءوندىپ، ورىستەمەك جازۋعا كۇش، قۋات بەرەتىن. ياعني، وتكەن ەرلىك زامان، بابالارىمنىڭ نەشە مىڭ جىلدىق داڭقتى تاريحى. بولاشاق ۇرپاق، ەركىن ەلدىك جولىنداعى قيان-كەسكى ۇرىستار. ۇستەم مەرەي، ءسان مەن سالتانات… ەشقاشان ەلەس بەرىپ، تۇسىمە كىرگەن ەمەس. ويتكەنى… بار سۋرەتى وزىممەن قوسا جارالعان، قاز-قالپىندا جادىمدا. ءتىرى، ناقتى، شىنايى، تابيعي كەسكىن-رەڭىمەن كوز الدىمدا تۇر. كوزدەگى كورىنىس، كوڭىلدەگى كەيىپ، ساناداعى بايلام – تانىممەن عانا ەمەس، تابيعاتپەن، تۋما تۇيسىكپەن بىرگە قالىپتاسقان وي مەن سۋرەتتى – بايانسىز ەلەس ەمەس، ءبىر ساتتىك، ءبىر تۇندىك ەستەلىك ەمەس، ەشقاشان وشپەس، توزباس، جاندى ءھام جاراقتى، ومىرشەڭ ءارى وسكەلەڭ، ماڭگىلىك تاڭباعا ءتۇسىردىم. ءبارى بولماسا دا ءبىرازىن. ۋاقىت جەتكەن، شاما كەلگەن مۇمكىندىك قادارىمشا. ءوزىم ءۇشىن عانا ەمەس، بۇگىنگى ۇرپاعىم، كەلەشەك اۋلەت، ءزاۋزاتىم ءۇشىن. مەنى دۇنيەگە كەلتىرگەن قايران حالقىممەن بىرگە جاساسىن دەپ. ەڭسەسىن كوتەرسىن، ەلدىگىنە سۇيەنىش تاپسىن دەپ. ءتۇس كورىپ قاجەتى جوق ەدى. ايتتىم، وزىڭمەن، ياعني تۋعان جۇرتىڭمەن بىرگە قالىپتانعان ناقتى بولمىس.

البەتتە، وزىڭنەن بۇرىن وتكەن الدەبىر كۇندەردىڭ دە تۇسكە ورالاتىنى بار. بايتاق شەجىرە، ۇلكەن تاۋاريح ەمەس، تاعى دا جەكە باسىما، بۇگىنگى ماعان تىكەلەي جالعاس ءوز اتالارىما قاتىستى، ياعني دارالىق سىپاتتاعى ۇزىك-ۇزىك سۋرەتتەر. سونىڭ ءبىرى. ەڭ ەسكىسى بولماسا دا، كورنەكتىسى. جانە ەرەكشەسى.

بيىك، قارلى تاۋدىڭ ۇزىن قاراعايلى، جاسىل شىرشالى، وڭاشا، قيىن شاتقالى. سالقىن كۇز، اعاش باسىن تەربەگەن ىزعىرىق جەل. اسپان تۇنەرىڭكى، قاراكوك، الاباجاق بۇلتتار تىم تومەن ۇيىرىلگەن. قاھارلى قىس كەلە جاتىر. مەن ەلدەن كەتكەم، جالعىز ءوزىم، قاسىمدا سۇلۋ، جاس كەلىنشەگىم بار، اياعى اۋىر، كۇنى تاقاۋ ەكەن دەيمىن، قىستان امان شىعۋ قامىندا، بالاڭ، كەلتە قاراعايدان تىگىلگەن يتارقا ۇستىنە قالىڭ، جاسىل جاپىراقتى شىرشا بۇتاقتارىن مولىنان، قاباتتاستىرا جاۋىپ، باسپانا كۇركە جاساپ جاتىرمىن. جۇرەگىم كۇپتى، بىراق ۇرەي، قورقىنىش جوق، كوڭىلىم ورنىقتى، قايراتىم قابىنداپ تۇرعانداي… سونداي ەرەكشە ءتۇس.

البەتتە، جورىعام جوق، تاپ باسىپ، بىردەن شەشتىم. مەن دەگەنىم – ءدال ءوزىم ەمەس، بۇدان مىڭ جىل بۇرىن جاساعان ەرجۇرەك بابالارىمنىڭ ءبىرى. الدە ەل توزعان، جاۋگەرشىلىك زامان، الدە جۇرت اماندا سۇيگەن قىزىن الىپ قاشىپ، ۋاقىتشا بوي تاسالاعان، قايتكەندە دە اتالمىش سۋرەتتىڭ وتكەن ومىردە، قاز-قالپىندا بولۋى انىق. ەلدەن جىراقتاعى ەكى جاس – مەنىڭ العان بەتىنەن قايتپاس، جانكەشتى بابام، اق، ادال، شەشىمتال اجەم الدە التاي، الدە قانعاي، مۇمكىن كەنتەي – بۇرقان-قالدۇننىڭ قيان شاتقالىندا، الماعايىپ زامان، ايازدى كۇن، بوراندى تۇندە جارىق دۇنيەگە ۇمتىلعان ءسابيىن، ول دە مەنىڭ كەلەسى ءبىر اتام، ساتىمەن تۋعىزىپ الدى، قىلىشىن بىلەگەن قىستان امان شىقتى، كەلەر جازدا، نەمەسە تاعى بىرەر قىستان سوڭ، ايتەۋىر كوپ ۇزاماي، ۇيىرىنە قوسىلدى، ۇرپاعىن ۇرپاققا جالعاپ، بۇگىنگى ماعان جەتىپ، كەيىنگى بالالارىما ءوتتى. ءسىرا، قان مايدان ەمەس، قازالى ۇرىستار ەمەس، سىرتتاي بەيبىت كورىنگەن، قاۋىبى مەن قاتەرى ەسەلى سول ءبىر شىرعالاڭ – ءتىلسىز، دۇلەي تابيعات شەڭگەلىندەگى وزگەشە احۋال – ءبىزدىڭ اۋلەتتىڭ عۇمىر شەجىرەسىندەگى، تىزبەكتى جالعاستىق ۇزىلە جازداعان، ەڭ ءبىر قيىن ءارى شەشۋشى وقيعا بولسا كەرەك، مىڭ جىل، بالكىم، مىڭ جارىم، ەكى مىڭ جىل مۇعدارىندا، وتىز-قىرىق اتا، ەلۋ، جەتپىس اتا بويى، ۇرپاقتان ۇرپاقتىڭ ساناسىنا ءوتىپ، اقىرى ماعان – تۇسىمدە بولسا دا، ناقتى سۋرەتىمەن كورىنىس بەرىپتى.

بۇدان كەيىنىرەكتەگى، ول دا ەسكى، بەرىسى سەگىز، توعىز عاسىر بۇرىنعى تاعى ءبىر وقشاۋ سۋرەت، ءبىر ەمەس، تىركەس، جالعاس الدەنەشە كورىنىس، ۇزدىكسىز قايتالانىپ، تۇسىمنەن شىقپايتىن ەدى. قارسىز، اعاش، بۇتا، وسىمدىكسىز، جالاڭاش قىزىل تاۋلاردىڭ اراسىندا جۇرەم. ءيا، توڭىرەك تۇگەل جاتاعان قىزىل توبە، مىنگەسە، ىرگەلەسە جازىلعان قىزىل قىرقالار، ال مەنىڭ قايتا-قايتا، قاز-قالپىندا تۇسىمە ەنەتىنى – وڭ قاناتى قوجىر جارتاستى، سول قاناتى تۇيەتايلى، توبەسى شوقىسىز، دەڭگەيلەس، ۇزىنىنان سوزىلعان، ءبىرشاما بيىك قىزىل تاۋ; ماعان كورىنىس بەرەتىن الدىڭعى ەتەگى جازاڭ. وسى بەدەرسىز قىزىل جازاڭدا، قىزىل تاۋدان بىرەر شاقىرىم عانا قاشىقتا، قابىرعالاسا، سولدان وڭعا قاراي كەتىپ بارا جاتام. بىردە – قاسىمدا، ءسىرا، اتام ءتارىزدى، ۇلكەن كىسى بار، ەكەۋىمىز ەكى تۇيەگە مىنگەن ەكەنبىز، قىزىل تاۋعا تاماشالاي قاراپ، اياڭداي جەلىپ، قالاي وتكەنىمىز تۋرا وڭىمدەگىدەي. ەندى بىردە جالعىز ءوزىم، ءسىرا، اتتىمىن. تاعى بىردە ەكى كىسىمىز. ماناعى جاعداي. توقتاپ قاراپ تۇرعانىم جانە بار. ءار كەزدە، وسىلايشا، بەس-التى، بالكىم، الدەنەشە رەت جۇمباقتى قىزىل تاۋدى جاناسالاپ، اتتى، تۇيەلى، سالت جۇرگەنىم ەسىمدە. تەك ءبىر-اق باعىتتا – سولدان وڭعا قاراي جانە اۋەلگىدەن الىس تا، جاقىن دا ەمەس. اقىرى تاۋ باسىنا دا شىعىپپىن. جاياۋ، جالعىز ءوزىم. كىرىس – ءتۇيتايلى بەت – ەكى ايىر، سايلاۋىت ەكەن. ەركىن ورمەلەپ، بيىككە جەتتىم. وكپەك ەمەس، سامالدى، قاتقىل جەل. تىم تەگىس ەمەس، قۇلامالى قىر ارقانى بويلاپ، وڭ جاق باسى – ەڭسەلىرەك تۇسىنا دەيىن باردىم. تاعى بىردە، قالاي شىققانىم جادىمدا جوق، قىزىل تاۋدىڭ ۇشار ۇستىندە ءجۇر ەكەم. كەلەسىدە سول جاق قاباعىندا وتىرمىن. كۇنگەي بەت ءتارىزدى. تاۋدى توڭىرەكتەپ جۇرسەم دە، باسىنا شىقسام دا، كوكجيەكتى، بوتەن ءبىر قىردى كورمەپپىن جانە بويىمدى نە قۋانىش، نە قاتەر، ەشقانداي سەزىم قۇرساماعان ەكەن. قيماس ساعىنىش قانا بار سياقتى. وڭىمدە قانشا ويلانسام دا، وزگەشە ەشتەڭە تاپپادىم. بىراق بال اشپاي-اق ءبارىن تۇسىنگەن ەدىم. مەنىڭ الدەبىر اتالارىم، از با، كوپ پە، ءسىرا، ءبىرتالاي زامان بەيبىت كۇن، بەرەكەلى تىرشىلىك كەشكەن، ۇرپاق وسىرگەن، شارۋا باققان وزگەشە قۇت مەكەن بولسا كەرەك. ايتكەنمەن… تاۋ نەگە قىزىل؟ ارقادا، ونىڭ ىشىندە مەن تۋعان شىڭعىستىڭ سىرتىندا قىزىل-كۇرەڭ بەتكەيلەر ۇشىراسادى، قىزعىلتىم، قوشقىل رەڭدى، جەكە-دارا توبەشىكتەر دە بار، بىراق باسىنان ەتەگىنە دەيىن، ايماق، توڭىرەگىمەن قىپ-قىزىل، تاس، توپىراعى تۇگەل ءبىر ءتۇستى، جۇلگەلى تاۋلار بولۋى مۇمكىن بە؟ مۇمكىن ەكەن. بىردە، كەزدەيسوق البومنان، الدە جۋرنال جاپسىرماسىنان قىزىل تاۋلارعا ۇشىراستىم. بۇگىنگى موڭعول سۋرەتشىسىنىڭ تۋماسى. قاتار-قاتار، ەرەكشە ءبىتىمدى شوقىلار. مەن كورگەندەي جوسا قىزىل، قان-قىزىل ەمەس، قىزىلىنان كۇرەڭى باسىم، وزگە، كۇلگىن، كوگىلدىر بوياۋلار دا ارالاسقان، ەكشەۋدەن وتكەن، قولدان سالىنعان كوركەم سۋرەتتەر. البەتتە، كادىمگى، دەرەكتى فوتو ەمەس، بىراق نەگىزى دۇنيەدە بار ناتۋرادان الىندى عوي. دەسە دە تۇيتكىلدە قالدىم. كوپ ۇزاماي ارعى بەت – موڭعول ۇلىسىنان كەلگەن، تانىمال عالىم، ەسكىلىككە بەيىم ءبىر باۋىرىمنان سۇراپ ەدىم. ءيا، دەدى، قىپ-قىزىل تاۋلار بار، بەتكەيى عانا ەمەس، تۇگەل تۇرقىمەن، كەيدە ىركەسىپ-تىركەسىپ جاتادى. ەندى ءبارى دە ايقىن بولدى. قايتا-قايتا تۇسىمە كىرىپ، جۇرەگىمدى سىزداتا اڭساتقان قىزىل تاۋلار – مەنىڭ بابا جۇرتىمنىڭ ناقتى ءبىر ايعاعى ەكەن. دالالىق اۋەلگى وركەنيەت پەن ەڭ كونە تاۋاريح ۇيتقىسى، كوشپەندى قاۋىمنىڭ نەشە مىڭ جىلدىق قۇتتى، داڭقتى مەكەنى – مەنىڭ جاي عانا تۋىس، قانداس ەمەس، تىكەلەي اسىل سۇيەگىم – وركەۋدە، جاۋىنگەر اتالارىم شىعىس داشتىدەگى تۇرىك-قىپشاق جۇرتىن سارتاۋىل باسقىنشىلىعىنان قۇتقارۋ، ودان ارىداعى باۋىرلاس، بىتىراڭقى قاۋىمدى ۇيىستىرۋ، ناتيجەسىندە قۋاتتى، ءبىرتۇتاس ۇلى مەملەكەت ورناتۋ ماقساتىندا، شاپاق نۇردان جارالعان سايىپقىران شىڭعىس حاننىڭ التىن تۋىنىڭ استىندا، بەرىك جۇمىلىپ، ءتۇپ كوتەرىلە اتتانعان ءدۇبىرلى جورىققا دەيىن، بۇدان سەگىز ءجۇز جىل بۇرىن، ودان ارعى جانە مىڭ، ەكى مىڭ جىل بويى، الميساقتان بەرى ۇيىقتى مەكەن ەتكەن، وردا تىككەن تۇپكى جۇرت – ەجەلگى قونىستىڭ بىردەن اڭدالار، تاڭبالى كورىنىسى بولىپ شىقتى. باسقاداي ەلەس بەرسە، كۇمانسىز، قۇلاي تانىماس ەدىم.

ءتۇپ تامىر – ەجەلگى عۇن، وعان جالعاس كونە تۇرىك ۇلىستارىنىڭ قۇتتى ۇياسى بابا جۇرت، ارادا ەكى، ەكى جارىم مىڭ جىل وتكەننەن سوڭ مۇنداعى مەنىڭ تۇسىمە كىرسە – ايان با، ەستەلىك پە، القاۋ، باتا ما – قايتكەندە دە عاجايىپ قۇبىلىس. اۋەلگى تۇستەن سوڭ قانشاما زامان – جيىرما-وتىز، كەيىنگى تانىمنان سوڭ سونشاما ۇزاق كورىنگەن بەس-ون جىلدان سوڭ، جاڭا ءداۋىر، جاڭا عاسىردىڭ باسىندا قىزىل تاۋلاردى وڭىمدە، ءوز كوزىممەن كوردىم. بايىرعى تۇرىك جۇرتىنىڭ بۇگىنگى موڭعوليا يەلىگىندە قالعان بەرگى بەتى – التايدىڭ شەتكى قاباعىنان، ارعى بەت – كەرولەڭنىڭ ساعاسىنا دەيىنگى ۇلان-بايتاق كەڭىستىكتى يرەك سىزىپ، وڭعا، سولعا ويقاستاپ، جەر بەتىمەن ءجۇرىپ وتكەن سالقار جول ۇستىندە كوز سۇقتانار قانشاما قىزىل تاۋ ۇشىراسقان. سۇلۋ عانا ەمەس، سۇستى. بىراق تۇسىمدە تانىعان تاۋ سول قالپىندا كورىنبەدى. تەك تۇستىكپەن بارىپ، تەرىستىكپەن قايتقان ورامدا، كەرەي-قازاق پەن ءدۇربىت-قالماق شەكاراسى، اششى-كولدىڭ ارعى پۇشپاعىندا كەسە-كولدەنەڭ تۇرعان تاعى ءبىر تاۋ تىم ۇقساس كورىنگەن ەدى. بىراق ءبىز جاقىنداپ كەلە جاتقان شىعىس بەتكەيى ويپاڭ جازىق ەمەس، دوڭەس قىرات ءبىتىمدى. جانە جالاڭاش، قىزىل توپىراقتان ادا، بوز جۋساندى سۇرعىلت. سوندا دا ەرەكشە ىستىق كورىنگەن قىزىل تاۋدىڭ جوعارعى، وڭ جاق تۇمسىعىنان اينالىپ ءوتىپ، الدىمىزدان ايقارا اشىلعان كولگە – بەرگى قاباقتا – بىتىراي قونعان، جاپىرايعان، شاعىن-شاعىن موڭعول كيىز ۇيلەرى، ارعى بەتتە – جاپىرلاي تىگىلگەن، ەڭسەسى بيىك، اقشاڭقان قازاق كيىز ۇيلەرى تىزىلگەن ويپاڭعا شىققان سوڭ، ەكىنشى، تەرىستىك تۇسىنان تاعى ءبىر ۇڭىلە قاراعاندا كوڭىلدەگى سۋرەتتەن مۇلدە الىستاپ كەتتى. بىراق اششى-كولدى جاناپ ءوتىپ، ەكى اۋىلدىڭ دا شەگىنەن ۇزاپ، الىسىراق بەلەستەن كوز سالعاندا، ءبىز وتكەن تارابىنا قاراما-قايشى، قىرىنداي تارتىلعان تۇستىك بەتى – قيالداعى سۋرەتكە تاعى دا جاقىنداي تۇسكەندەي كورىندى. بۇل – الدامشى ءۇمىت ەدى. مەنىڭ بابالارىم توڭىرەكتەي قونىستانعان قىزىل تاۋدى كولدەنەڭىنەن ەمەس، ۇزىنىنان كوردىم عوي. دەمەك، باسقا جەردەگى باسقا تاۋ.

بابا جۇرتقا بۇدان سوڭ دا جول اينالىپ تۇسەر. ايتسە دە، كوكىرەگىمە اقيقات، ناقتى سۋرەتى قوناقتاعان قىزىل تاۋدى كورەر-كورمەسىم نەعايبىل. بىراق ۋاقا ەمەس. باسقا تاۋلاردى، ىرگەلەس، تۋىستاس ايماق – قانشاما اتامنىڭ نەشە مىڭ جىلدىق مۇباراك سۇيەگى تىنىستاعان، اۋەلگى ايبىندى ۇلىسىمىز ىرگە تەپكەن، كەيىنگى اۋلەتكە كۇش-قۋات بەرگەن وردالى قونىسىمدى تابيعي قالپىندا تانىپ-بىلگەندەي بولدىم. بەرىدەگى شىڭعىس حان، ارىداعى ەستەمي، ەلتەرىس، ارالىقتاعى بىلگە-قاعان، كۇل-تەگىن، مەنىڭ ءوزىمنىڭ، اتاۋلى تاڭباسى ساقتالماسا دا، زامان تاريحىن قالىپتاعان مىڭ سان بابامنىڭ تابانى تيگەن توپىراعىن باستىم، سولار كوزىمەن كورگەن وزەن-سۋدى، باۋىرىنا قونىستانعان زاڭعار تاۋ، ەركىن جايلاعان جاسىل جازىقتى تاماشالادىم. تورىعا تۇرىپ ءسۇيىندىم، تولقىنا تۇرىپ مەرەيىم ءوستى. ءوزىمنىڭ وتكەنىمدى قايىرا تانىعانداي ەدىم. ەڭ ماڭىزدىسى بولماسا دا، ءمان، ماعناسى بار، وتىز-قىرىق جىل بويى، ون، جيىرما، وتىز مارتە تۇسىمە كىرگەن، ۇنەمى كوكەيدە تۇرعان، سانامنىڭ تەرەڭ ءبىر تۇكپىرىنە ورنىققان قىزىل تاۋلار جۇمباعى شەشىلدى.

بىراق بارلىق جۇمباق ەمەس. سونىڭ ەڭ وڭايى ءارى ەڭ كۇردەلىسى – مەن كىممىن، قايدان كەلدىم دەگەن، تىم جۇپىنى جانە تارقاماس شىتىرمان ساۋال. بۇدان دا قيىنى – مەنىڭ ءوزىمنىڭ ۇرپاعىم كىم بولادى، قايدا بارادى دەگەن كۇپتى، ءدۇدامال سۇراق. ەرتەڭىڭ نە بولماق، ەلىڭدى نە كۇتىپ تۇر؟ وسىدان قىرىق جىل بۇرىن تاقاۋداعى جەتپىس جىلدان سوڭ تاۋەلسىزدىك كەلەدى، جۇرتىمىز دەربەستىككە جەتىپ، قايتادان ەجەلگى ۇلىس تۋىن كوتەرەدى دەپ سەنەتىن ەدىڭ. جەتپىس ەمەس، جيىرما بەس جىلدا وتارلىق كەپتەن قۇتىلعانداي كورىندىك. ەندى… تاعى ءبىر جەتپىس تۇرىپتى، اۋەلگى جەتپىستىڭ اقىرى، تاقاۋداعى وتىز جىلدان سوڭ جۇقاناسى قالا ما؟ جەرىڭ تالاپاي تالاۋعا ءتۇسىپ، بار بايلىعىڭ جاتقا كوشىپ، جۇرتىڭ وسىنشاما ازىپ-توزعاندا… ەندىگى بالانىڭ كورەشەگى نە بولماق؟ مىڭ، ەكى مىڭ جىل ەمەس، سەگىز ءجۇز جىل ەمەس، ەندى سەكسەن، ءجۇز جىلدان سوڭعى اۋلەتىڭ ەڭ بەيكۇنا، بەيبىت ءتۇسىنىڭ وزىندە سەنى كورە الا ما؟ مىنە، قاسىرەتتىڭ ەڭ ۇلكەنى.

ال ءبىز… مىنا مەن… جاسارىمىزدى جاسادىق، كورەشەگىمىزدى كوردىك، قالاي ايتساڭىز دا، زامانىمىز وزدى. وتكەن ءومىر – قۋانىش، مەرەيى عانا ەمەس، قايعى-زار، قيىندىق-زوبالاڭىمەن قوسا كورگەن تۇسكە اينالعان.

كەيدە ويلايمىن. مۇمكىن مىنا مەن – مۇحتار ماعاۋين دەگەن كىسى – مۇلدە جوق شىعارمىن – دۇنيەگە كەلمەگەم، جەر باسىپ جۇرمەگەم. مەن – عۇمىر ەمەس، تىرشىلىك ەمەس، ءتۇسپىن. باعزى ءبىر زاماندا، بۇدان بەس، ون، جيىرما عاسىر بۇرىن جاساپ وتكەن، كەۋدەسى كوتەرىڭكى، مەرەيى ۇستەم بولعان، ەركىن عۇمىر كەشىپ، بار مۇراتىنا جەتكەن الدەبىر بابامنىڭ جويقىن جورىقتان سوڭ ۇزاعىنان ۇيىقتاپ كەتكەن الدەنەندەي ساتىندە كورگەن ءتۇسى شىعارمىن دەپ.

ءيا. مەن – ءتۇسپىن. بۇگىن ءتۇس بولماسام، ەرتەڭ، اقىر ءتۇبى تۇسكە اينالارىم انىق. مەنىڭ قازىرگى اتى-ءجونىم – شارتتى بەلگى. ارتىڭدا قالدىرام دەگەن بار ءىسىڭ – وزىڭدىكى ەمەس. اتىڭ دا وشەدى، ەڭبەگىڭ دە ۇمىتىلادى. وشپەسە دە، ۇمىتىلماسا دا – كۇمانسىز، ءوزىڭ ەمەسسىڭ. سەن نەبارى قۋراعان سۇيەكسىڭ. مىڭ جاساساڭ – بولاشاق ۇرپاعىڭمەن عانا. ايتپەسە، ماڭگىلىك تۇنەككە باتقانىڭ. زاماننان زامان وزعاندا، پالەن عاسىر، نەشە ءجۇز، الدەنەشە مىڭ جىلدان سوڭ، اتا جۇرتتا، شىن ەركىندىكتە كۇن كەشىپ جاتقان جاڭا ءبىر اۋلەت، تىڭ تۇياعىمنىڭ تۇسىنە كىرەم، ياعني ەشقاشان ولمەيمىن، ۇرپاقتان ۇرپاقتىڭ ساناسىنا ءوتىپ، قانشا مارتە، بالكىم، ماڭگىگە قايتا تىرىلۋگە مۇمكىندىگىم بار دەگەن جىپتىك ساۋلە عانا كوڭىلگە مەدەۋ.

2007,

پراگا.

مۇحتار ماعاۋين           ult.kz