كوز قاراس ساياسات

قىتاي قاۋپى مەن قازاق ۇرەيى تۋراسىندا

kerey.kz

 |  Jun 24, 2017

بۇگىنگى كۇنى قازاقتىڭ مازاسىن قاشىرىپ، ۇرەيىن تۋدىرىپ وتىرعان ماسەلەنىڭ ءبىرى – قىتاي. سوناۋ عۇن پاتشالىقتارى، تۇركى قاعاناتى داۋىرىندەگى تەكەتىرەس پەن شايقاستاردان باستالىپ، سۇلەيمەن باقىرعاني كەزىندە «اقىرزامان بولاردا قارا قىتاي قاپتايدى» كونتسەپتسياسىنا اينالعان وسى ۇرەي ۋاقىت وتە سەيىلەر ەمەس. كەرىسىنشە، ۇرپاق قۋالايتىن، قانعا سىڭگەن ينستينكتتىك، بەيسانالىق دارەجەدەگى ۇرەيگە اينالىپ بارادى. قىتايدىڭ بۇگىنگى ۇكىمەتى جاريالاعان گەوساياسي جانە گەوەكونوميكالىق باستامالارى، «جىبەك جولىن جاڭعىرتۋ»
جوسپارلارى، ەلىمىزگە قىتايلىق بيزنەستىڭ كوپتەپ كەلۋى، 51 جاڭا كاسىپورىن اشۋ جوبالارى وسى ۇرەي مەن قاۋىپتى تەك كۇشەيتىپ، سينوفوبيانىڭ (قىتايدان قورقۋ، قىتايدى جەك كورۋ) جاڭا تولقىنىن تۋدىرىپ وتىرعانى حاق.

الدىمەن بۇگىنگى قازاق-قىتاي قارىم-قاتىناستارىنىڭ جايىنا توقتالايىق.
بىزگە ۇناسىن-ۇناماسىن بۇگىنگى كۇنى قىتاي مەملەكەتى ءبىزدىڭ باستى ساۋدا جانە ينۆەستيتسيالىق ارىپتەسىمىزگە اينالعانىن مويىنداۋىمىز كەرەك. قىتاي باسشىسى سي ءتسزينپيننىڭ دەرەكتەرىنە سۇيەنسەك، وسى ۋاقىتقا دەيىن قىتاي ەلىمىزدىڭ ەكونوميكاسىنا 42,8 ميلليارد دوللار ينۆەستيتسيا قۇيىپ، 50 ميلليارد دوللار نەسيە بەرگەن. «قازاقستان-قىتاي مۇناي قۇبىرى» ارقىلى 100 ميلليون توننا مۇناي جونەلتىلسە، «قازاقستان-قىتاي گاز قۇبىرى» ارقىلى 183 ميلليارد تەكشە مەتر گاز جىبەرىلگەن. تەك 2016 جىلدىڭ ىشىندە ەلىمىز ارقىلى ەۋروپاعا ترانزيتپەن 1200 جۇك پويىزى وتكەن ەكەن. قىتاي ەلىمىزدە ءوندىرىلىپ جاتقان اۋىلشارۋاشىلىق ونىمدەرىن يمپورتتاۋشى ەلدەردىڭ بىرىنە اينالىپ كەلەدى. 2017 جىلدىڭ 1 اقپانىنداعى ستاتيستيكالىق دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، قازاقستاندا قىتايلىق ۇلەسى بار 2783 ۇلكەندى-كىشىلى كومپانيا جۇمىس ىستەپ جاتىر. ەلىمىزدىڭ مۇناي سالاسىنىڭ تورتتەن ءبىرىن ءىرى قىتايلىق كومپانيالار يەلەنىپ وتىر.
ەكونوميكا سالاسىنداعى جەتىستىكتەرمەن قاتار، قىتايدىڭ «جۇمساق كۇش ساياساتىنىڭ» الەۋەتىن دە ايتا كەتكەن ءجون. ەگەر وسىدان 30 جىل بۇرىن قىتاي قاراپايىم قازاق ءۇشىن مۇلدەم تۇسىنىكسىز، قۇبىجىق، ايداھار، ون قايناسا دا سورپاسى قوسىلمايتىن ۇعىم بولسا، بۇگىن قىتاي قازاق ءۇشىن اشىلىپ كەلە جاتىر. مىسالى، ەكى ەل اراسىندا اپتاسىنا 50 اۋە رەيسى قاتىناپ تۇرادى. 2016 جىلى شامامەن 500 مىڭ قازاقستاندىق قىتايعا ساپار شەككەن. قىتاي ۋنيۆەرسيتەتتەرىندە 14 مىڭ قازاق بالاسى ءبىلىم الىپ ءجۇر (بۇل كورسەتكىش بويىنشا قىتاي بولاشاقتا رەسەيدى باسىپ وزاتىن ءتۇرى بار). قازاقستاندا كونفۋتسي ينستيتۋتىنىڭ بەس بولىمشەسى مەن جەتى ورتالىعى اشىلىپ، قىتاي مادەنيەتى مەن وركەنيەتىن ناسيحاتتاپ ءجۇر. قىتاي كينوسى، مادەنيەتى، سپورتى دا وسى مەملەكەتتىڭ «جۇمساق كۇشىنىڭ» قۇرالىنا اينالعان. كەشەگى ۆولەيبولشى سابينا قىزىمىزدىڭ (التىنبەكوۆا) جەتىستىكتەرى دە، ءانشى ديماش قۇدايبەرگەنوۆ باۋىرىمىزدىڭ قىتايداعى جەڭىسى دە، اكتەر دجەكي چاننىڭ ەلگە ساپارى دا وسى ساياساتتىڭ قۇرامداس بولىگى. جانە دە وسى ساياساتقا قىتاي ۇكىمەتى قىرۋار قارجى سالىپ، ەلىن الەمگە تانىتۋ ءۇشىن ايانىپ قالار ەمەس. نە كەرەك، قىتايدان ۇيرەنەتىن، ۇلگى الاتىن تۇستارىمىز جەتىپ جاتىر.
مۇنى از دەسەڭىزدەر، الداعى ۋاقىتتا قىتاي مەن قازاقستان ۇكىمەتى ەلىمىزدە قارجىسى 27 ميلليارد دوللاردى قۇرايتىن 51 بىرىككەن كاسىپورىن اشۋدى كوزدەپ وتىر. ەگەر وسى 51 جوبانىڭ بارلىعى دا ىسكە قوسىلار بولسا، ەلىمىزدە شامامەن 20 مىڭ جاڭا ەڭبەك ورنى پايدا بولاتىن كورىنەدى. ەكى ەلدىڭ قارىم-قاتىناسى تەك ساۋدا-ساتتىق، شيكىزات پەن اۋىلشارۋاشىلىق ونىمدەرىن تاسىمالداۋدان زاماناۋي تەحنولوگيالىق كومپانيالار اشۋ ساتىسىنا اياق باسپاقشى. رەسمي دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، وسى 51 جوبانىڭ ۇشەۋى ىسكە قوسىلعان. تاعى بەس جوبانىڭ قۇرىلىسى ءجۇرىپ جاتسا، جەتەۋى اشىلۋعا دايىن تۇرعان كورىنەدى. قاراپ وتىرساق، جاقسى جاڭالىق سياقتى. الايدا قازاق قوعامى وسى 51 كاسىپورىندى «جاڭا اقىرزامانعا» تەڭەپ وتىر. ينتەرنەتتى اشىپ قالساڭ كورەتىنىڭ – «ويباي، بىتتىك!»، «بىتكەن جەرىمىز وسى!»، «جاۋ شاپتى!»، «اتتان!» دەگەن ايعاي-شۋ. ۇيالى تەلەفونداعى مەسسەندجەرلەر ارقىلى سان الۋان اۋديو دا، ۆيدەو دا تاراپ جاتىر. الەۋمەتتىك جەلىلەردەگى جۇرتشىلىق باياعىدا-اق كەبىنىن كيىپ، ەلدىڭ جانازاسىن شىعارىپ قويعان سەكىلدى. وسىنىڭ سەبەبى نەدە؟ جاۋاپ ىزدەپ كورەلىكشى.

1 قىتايدىڭ جايى مەن مۇددەسى
قىتاي بۇگىنگى كۇنى الەمدەگى ءنومىرى ءبىرىنشى ەكونوميكاعا اينالىپ وتىر. كەشە عانا ترانسۇلتتىق گيگانتتاردىڭ تاۋارىن جاساۋشى، جيناقتاۋشى، ارزان ەڭبەك كۇشى بار الەمدىك فابريكادان ءوزى ءوندىرىس اشاتىن، زاماناۋي يننوۆاتسيالار مەن تەحنولوگيالاردى ويلاپ شىعاراتىن دەرجاۆاعا اينالىپ كەلەدى. ەگەر وسىعان دەيىن قىتاي ەكونوميكاسى باتىس ەلدەرى شىعارعان تەحنولوگيالاردى تۇتىنىپ قانا كەلسە، بۇگىن عىلىم، ءبىلىم، يننوۆاتسيا سالاسىندا باتىسپەن يىق تىرەستىرىپ، ءتىپتى باتىستى ىعىستىرىپ كەلەدى. قىتايدىڭ جاڭا ساپاداعى، جاڭا ساتىداعى ەكونوميكاسى اينالاسىنداعى بارلىق ەلدەرمەن قويان-قولتىق قاتىناس ورناتۋدى، شيكىزاتتىڭ، تابيعي رەسۋرستاردىڭ ۇزدىكسىز كەلىپ تۇرۋىن قاجەت ەتەدى. وسى سەبەپتى دە قىتاي ۇكىمەتى مەن كومپانيالارى الەمنىڭ بارشا قۇرلىقتارىنا ەنىپ، شيكىزات ءوندىرۋ، ولاردى ەلىنە تاسىمالداۋ ءىسىن ءوز باسىمدىعى رەتىندە قاراستىرىپ وتىر. قازاقستان – وسى ءبىر عالامات ۇدەرىستىڭ ءبىر بولىگى عانا. قىتايدىڭ پوزيتسياسى مەن مۇددەسى تۇسىنىكتى. قىتايدىڭ قىتاي بولعانى ءۇشىن ءبىزدىڭ رەنجيتىن، وكپەلەيتىن جايىمىز جوق. ءاربىر ەل، مەملەكەت ەڭ الدىمەن ءوز ۇلتىنىڭ، حالقىنىڭ جاعدايىن ويلايدى. قىتاي دا سولاي.

2 قىتاي قاۋپى، سينوفوبيا
قىتاي – ءسوزسىز، الپاۋىت مەملەكەت، سۋپەردەرجاۆا. بۇگىنگى قىتاي الەمدى كۇشپەن ەمەس، قارجىمەن جەڭبەك. ونىڭ مۇمكىندىگى مەن امبيتسيالارىنان قورقىپ وتىرعان ءبىز عانا ەمەس. قىتايدىڭ قانشا كورشىسى بار، سونىڭ بارلىعى دا قىتايدان قورقادى. ءتىپتى بۇگىنگى كۇنى الەمدى تىرەپ تۇرعان اقش-تىڭ وزىندە دە «قىتاي الەمدى جاۋلاپ الادى، ءبىزدى جويىپ تىنادى» دەۋشىلەردىڭ قاتارى از ەمەس. كەشەگى يمپەريانىڭ ەلەسى كەزىپ جۇرگەن كورشىلەس رەسەيدىڭ وزىندە دە «ءتۇپتىڭ تۇبىندە قىتاي بارشا ءسىبىر مەن قيىر شىعىستاعى جەرلەردىڭ بارلىعىن وزىنە قايتارىپ الادى» دەگەن بولجامدار قيتۇرقى قىجىرتپادان قاراپايىم قاعيداتقا اينالىپ كەتتى. جاپونيا، وڭتۇستىك كورەيا، تايلاند، ۆەتنام، مالايزيا، ءۇندىستان سياقتى ەلدەردە دە قىتايعا قىرعيقاباق كوزقاراس باسىم. الايدا قىتاي – قاۋىپ پەن ۇرەيدىڭ عانا وتانى ەمەس، ول شىن مانىندە وراسان مۇمكىندىكتەر مەن تاۋسىلماس ينۆەستيتسيانىڭ دا وتانى. سوندىقتان دا ونىمەن كورشىلەس ەلدەردىڭ بارلىعى دا قىتايمەن ساۋدا جاساۋعا، كاسىپورىن اشۋعا، رەتى كەلسە قىتايعا ءوز تاۋارىن وتكىزۋگە مۇددەلى. ءاربىر قىتايلىق ءسىزدىڭ تاۋارىڭىزدى ساتىپ الۋعا ءبىر دوللار جۇمساسا، ءسىز ءبىر كۇننىڭ ىشىندە ميللياردەر بولىپ، ەرتەڭگى كۇنى «فوربس» جۋرنالىنىڭ شىرىگەن بايلار تىزىمىنە ەنەتىنىڭىز انىق. دەيتۇرعانمەن تاريحتاعى تەكەتىرەستەر، سوعىستار، بارشاعا تۇسىنىكسىز وركەنيەتتىڭ تىرلىگى قىتايعا ۇمىتپەن ەمەس، كۇدىكپەن قاراۋعا ماجبۇرلەيدى. تاريح سۇرلەۋى قىتايدىڭ بارشا كورشىسىن، بارشا اينالاسىن قىتايدىڭ ءاربىر قادامىنان قاۋىپ، ءاربىر سوزىنەن سەس ىزدەۋگە يتەرمەلەيدى. قىتايلىقتار مەن قىتاي ۇكىمەتى قانشا جەردەن ادالمىز، تازامىز، پاكپىز دەسە دە، ولارعا سەنەتىن كورشى جوق ەكەنى انىق. وسى سەنىمسىزدىك قىتاي ەكونوميكاسىن، قىتايدىڭ ەكونوميكالىق ەكسپانسياسىن تابيعي تۇردە تەجەپ كەلەدى. كەيبىر كەزدە قىتايدىڭ قارسىلاستارى مەن باسەكەلەستەرى وسى ۇرەيدى قىتايعا قارسى ءتيىمدى پايدالانىپ وتىرادى. قىتايدى ءبىزدىڭ ايماقتاعى باسەكەلەسى، باقتالاسى ساناعان رەسەي ءاربىر مۇمكىندىكتى پايدالانىپ، اراعا وت تاستاعاندى ساياساتىنىڭ وزەگى مەن يدەولوگياسىنىڭ قۇرالى قىلىپ العالى قاشان! «ەگەر ءبىز بولماساق، سەندەردى قىتاي جۇتادى» دەپ قورقىتۋ قۇلاققا ۇيرەنشىكتى دۇنيە ەمەس پە؟ ونداي ويىننىڭ شەت جاعاسىن وتكەن جىلعى ەلىمىزدە ورىن العان جەر ميتينگىلەرى كەزىندە ءبارىمىز دە بايقاپ قالدىق. تاريحتىڭ، تاريحي سانانىڭ ەكونوميكا مەن ساياساتقا تيگىزەر تەرىس اسەرى مەن ىقپالىن جاقسى تۇسىنەتىن الەمدە ءبىر ەل بولسا، ول – قىتاي.

3 رەسەيدىڭ مۇددەسى
وسى تۇستا رەسەيدى دە اتاپ وتپەسكە بولمايدى. «قازاقستان ۋىسىمىزدان شىعىپ بارادى، قايتسەك تە ىقپالىمىزدان شىعارماي ۇستاپ وتىرۋىمىز قاجەت» دەپ سانايتىن رەسەي ساياساتىن قوسىڭىز. جالپى العاندا، وتكەن جىلدان بەرى قىتاي قاۋپى تۋرالى تارالعان، تالقىلانعان اششى-اششى ماتەريالداردىڭ باسىم كوپشىلىگى رەسەيدە تۋىپ، رەسەيدەن ەكسپورتتالعانىن ماماندار اشىق ايتىپ وتىر. «قورىققانعا قوس كورىنەدى» دەمەكشى، ونسىز دا شاتاسىپ، وڭ-سولىن اجىراتا الماعان حالىققا كەرەگى دە سول. قالعانىن وزدەرى ءداستۇرلى «اتتان» مەن ۇيرەنشىكتى «ويبايى» ارقىلى ءىلىپ الا كەتەدى. مىسالى، رەسەيلىكتەر نە ولاردىڭ وسىنداعى وكىلدەرى ءدال قازىردىڭ وزىندە ميلليونداعان گەكتار جەردى يەمدەنىپ وتىر. سوعان الاڭداعان قانشا ماقالا جازىلدى باسپاسوزدە؟ قازاقستانداعى 10 مىڭعا جۋىق كومپانيا مەن فيرمادا رەسەيلىكتەردىڭ ۇلەسى بار. «رەسەي جاۋلاپ جاتىر، اقىرزامان ورنادى» دەگەن قازاقتىڭ سانى نەكەن-ساياق. سالىستىرمالى تۇردە قاراساق، رەسەيدىڭ ەكسپانسياسى قىتايدىڭ ەكسپانسياسىنان الدەقايدا قارقىندى، كۇشتىرەك. وعان بارشامىز جابىلىپ كۇنى-ءتۇنى ورىس ارناسىن كورەتىنىمىزدى قوسايىقشى. قىتايدى اۋدارماشىسىز تۇسىنبەسەك، ورىستى ءوز تىلىمىزدەن جوعارى قويىپ جاتامىز. قىتاي سوڭعى 40 جىلدا بىردە-ءبىر كورشى ەلمەن سوعىسىپ كورمەگەن، ال رەسەي بولسا سوڭعى 10 جىلدىڭ ىشىندە گرۋزيا مەن ۋكراينامەن اشىق سوعىسىپ، قالعان كورشىلەرىنە قوقان-لوقى كورسەتىپ جاتىر. سوندا ءدال بۇگىنگى كۇنى قاۋىپ كىمنەن؟ قىتايدى بەتپەردە ەتىپ، جۇرت نازارىن قىتايعا ادەيى بۇرىپ وتىر ەمەس پە رەسەي؟ وسىنى دا ۇمىتپالىق.

4 قازاقتى نە الاڭداتادى؟
ەلىمىزدە، جوعارىدا ايتىلعانداي-اق، 3000-عا جۋىق قىتاي كاسىپورنى جۇمىس ىستەپ جاتىر. قىتايلىقتاردىڭ ۇلەسى بار زاۋىت-فابريكالار، بانكتەر ءونىمىن شىعارىپ، قىزمەتىن كورسەتۋدە. ەلىمىزگە كەلىپ، جۇمىس ىستەيتىن شەتەلدىك جۇمىس كۇشىنىڭ 35-40 پايىزى قىتايلىقتار ەكەنىن دە جاقسى بىلەمىز. نوبايى 50-60 مىڭ ادامنىڭ اينالاسى. ساۋدا-ساتتىقتىڭ اينالاسىندا، مۇناي كەنىشتەرى مەن زاۋىتتارىنداعى قىتايلىق ماماندار مەن جۇمىسشىلارعا ەتىمىز بىرتە-بىرتە ۇيرەنگەن سياقتى. ەگەر وسى 3000 كاسىپورىنعا الاڭداماعان قازاق 51 جاڭا كاسىپورىن ءۇشىن نەگە دۇرلىگەدى؟ جاۋابى انىق – ول جەر ماسەلەسى مەن قىتايلىق نەسيەنى قايتارۋ ماسەلەسى. ماسەلەنىڭ بارلىعى، كورىپ وتىرعانىمىزداي، سىرتتاعى فاكتور ەمەس، ىشتەگى كەلەڭسىزدىككە بارىپ تىرەلەدى. سونى تۇسىندىرە كەتەلىك.
ءبىزدىڭ ۇكىمەتتىڭ، بيلىكتىڭ ەڭ وسال تۇسى – اۆتوريتاريزم. ياعني اسقان وزىمشىلدىك، حالىقپەن ساناسپاۋ، حالىقتىڭ ءسوزى مەن مۇڭىن قۇلاعىنا قىستىرماۋ، حالىق الدىندا ەسەپ بەرۋدى قيانات ساناۋ. وسى سەبەپتى دە ءبىزدىڭ مينيسترلەر مەن اكىمقارالار بىلگەنىن ىستەپ ۇيرەنىپ قالعان. ەكونوميكانىڭ جىرتىعىن جامايمىز دەپ ءبىر قىتايدىڭ وزىنەن 50 ميلليارد دوللار نەسيە، قاراپايىم تىلمەن ايتساق، قارىز العان. ەرتە مە، كەش پە، ونى وتەيتىن كەز كەلەدى. ال سول قارىزدىڭ استارىندا نە تۇر؟ ۇكىمەت قىتايلىقتاردىڭ الدىندا وزىنە قانداي مىندەتتەمە الدى؟ ودان، شىنىن ايتايىق، بەيحابارمىز. وسىنداي جاعدايدا بيلىكتىڭ «جاڭا 51 قىتايلىق كاسىپورىن اشامىز، ولاردى قىتايدان ىشكە كوشىرەمىز» دەۋى داۋ تۋدىرماعاندا نە تۋدىرادى؟
جالپى العاندا، قازاقتىڭ قورقاتىنى اشىلىپ جاتقان شەتەلدىك زاۋىتتار مەن فابريكالار ەمەس. ولاردىڭ تالايىن كورىپ وتىرمىز، ەت ۇيرەندى. بۇگىنگى زاۋىت-فابريكالار قارا كۇشكە ەمەس، تەحنولوگيالارعا نەگىزدەلگەن. سوندىقتان دا اشىلىپ جاتقان ءوندىرىس كوزدەرىنە قاجەتتى جۇمىسشىلار سانى ءارى كەتسە مىڭ ادامنان اسپايدى. زاڭ بويىنشا، كەلىسىمدەرگە ساي، ولاردىڭ ءبارى شەتەلدىك بولا المايدى. قورقىپ وتىرعانىمىز – سول 51-ءدىڭ ىشىندەگى اۋىل شارۋاشىلىعىنا قاتىستى كاسىپورىندار. قىتاي – قارقىندى دامىپ وتىرعان مەملەكەت. قارقىندى دامىعان ەلگە نان، ەت، ازىق اۋاداي قاجەت. ىشكى قىتايدىڭ اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ الەۋەتى شەكتەۋلى، ەكولوگياسى بۇزىلىپ، شارۋاعا جارار جەرلەرى از. ولاي بولاتىن بولسا، ازىق-تۇلىكتى كورشىلەرىنەن الماق. سول كورشىسىنىڭ ءبىرى – قازاقستان، ياعني ءبىزبىز. مىسالى، بۇگىنگى كۇنى ورتالىق ازيادا 38 ميلليون گەكتار ەگىستىك جەر بولسا، ونىڭ 74 پايىزى، ياعني 28 ميلليونى قازاقستانعا تيەسىلى. قىتايدىڭ باستى قىزىعۋشىلىعى – وسى جەر وندىرە الاتىن اۋىلشارۋاشىلىق ءونىمى. ءبىزدىڭ دە قورقىپ وتىرعانىمىز وسى – جەر، وسى جەردىڭ تاعدىرى. قاراپايىم قازاقتىڭ قورقىنىشى وسى جەرگە الدىمەن مىڭداعان، ارتىنان ميلليونداعان قىتايلىق كەلىپ، ارتىنان ونى زاڭداستىرىپ، جەكەمەنشىككە الىپ كەتە مە دەگەن ۇرەي ەمەس پە؟ تىعىرىق پا؟ تىعىرىق!

وسى ءبىر تىعىرىقتان شىعۋ ءۇشىن نە ىستەۋ قاجەت؟
وتكەن جىلى بەس جىلعا مەموراندۋم ارقىلى ىسىرىلعان جەر، ونىڭ ىشىندە اۋىلشارۋاشىلىق جەرلەرى ماسەلەسى تۇبەگەيلى شەشىلۋى ءتيىس. جەرگە كىم يەلىك ەتە الادى، ونىڭ جالعا بەرۋ مەن يەمدەنۋدىڭ ءتارتىبى قالاي دەگەن وزەكتى سۇراقتارعا ناقتى جاۋاپ بەرىلۋى ءتيىس. ابزالى – «جەر مەن ونىڭ قويناۋى – مەملەكەتتىكى»، «جەكەمەنشىك جەرگە تەك ءۇي مەن قورا عانا بەرىلۋى كەرەك»، «اۋىلشارۋاشىلىق جەرلەرى تەك قازاقستان ازاماتتارىنا ۇزاقمەرزىمدى جالعا بەرىلۋى مۇمكىن»، «جالعا بەرىلگەن جەرلەر زاڭ بويىنشا مەملەكەت يەلىگىنە قايتارىلىپ الىنۋى مۇمكىن»، «قۇرىلىپ وتىرعان اگروكاسىپورىندارداعى شەتەلدىكتەردىڭ ۇلەسى 51 پايىزدى قۇراۋى قاجەت» دەگەن زاڭي فورمۋلالارعا كەلۋىمىز كەرەك. بۇل زاڭدىق رەجيم كەمى 25-30 جىل بويىنا وزگەرمەۋى شارت. بولاشاق ۇرپاق بىزدەن اقىلدىراق بولسا، وزدەرى باسقاشا شەشىپ الار.
اتىشۋلى قىتايلىق 51 كاسىپورىن تۋرالى تولىق اقپارات باسپاسوزدە جاريالانۋى كەرەك. اقىرى اشىلاتىن كاسىپورىن بولسا، كەلىسىمشارت جاسالسا، ونى اشادى، جۇرت ءبارىبىر كورەدى، بىلەدى. ودان مەمقۇپيا جاساۋدىڭ رەتى جوق. ءاربىر كاسىپورىننىڭ پاسپورتى ينتەرنەتتە ءىلىنىپ تۇرۋى شارت. سول كاسىپورىنداردىڭ باعىتى، ورنالاساتىن ايماعى، بارشا قارجىلىق، تەحنيكالىق دەرەگى، بيلىك موينىنا العان كەپىلدەمەلەر، مىندەتتەمەلەر تۋرالى تولىق اقپارات اشىق ايتىلۋى ءتيىس. ءاربىر كاسىپورىندا قانشا جۇمىسشى بولادى، ونىڭ قانشا پايىزى جەرگىلىكتى حالىق بولۋى كەرەگى دە ەرتەڭ ەمەس، بۇگىن ايتىلۋى ءتيىس دۇنيە. زاۋىتتار، فابريكالار، اگروكەشەندەر سالىناتىن ءاربىر ايماقتا قوعامدىق تىڭداۋلار ءوتىپ، جەرگىلىكتى حالىقتىڭ پىكىرى ەسكەرىلۋى مىندەت. ەلىمىزدىڭ بارلىق زاڭدارى، ستاندارتتارى، ونىڭ ىشىندە سالىقتىق، تەحنولوگيالىق، ەكولوگيالىق تالاپتارى ءسوزسىز ىسكە اسۋى كەرەك. ەگەر وسىنىڭ بارلىعى ىسكە اسسا، قوعامنىڭ الاڭداۋشىلىعى سەيىلەدى، حالىق نارازىلىعى تومەندەيدى. ۇرەيدى تەك اشىقتىق، شىنشىلدىق، جاريالىلىق ارقىلى جەڭۋگە بولادى.
قارىز ماسەلەسى دە سولاي. ەلىمىز بۇگىن ميللياردتاپ الىپ جاتقان نەسيە-قارىزداردى قايتاراتىن ۇكىمەت ەمەس. قالتاسىنان بۇل قارىزدى تولەيمىن دەگەن ءمينيستردى كورگەن ەمەسپىن. تولەيتىن ءبىز بولامىز. سالىعىن تولەپ، كاسىبىن جاساپ جۇرگەن قازاق حالقى تولەيدى. ولاي بولاتىن بولسا، ول نەسيەلەر قانداي پايىزبەن، قانداي ەسەپپەن الىنعانىن، قالاي جاراتىلاتىنىن بىلۋگە قۇقىلىمىز. بارشا كەلىسىمدەر مەن شارتتار جاريا بولعانى شارت. ۇكىمەت ءاربىر الىنعان دوللار مەن تسەنت ءۇشىن قوعام الدىندا، پارلامەنت الدىندا جاريا تۇردە ەسەپ بەرۋى مىندەت.
تاعى ءبىر ماسەلە – جالپى ازاماتتىق بەرۋگە قاتىستى. ءبىزدىڭ زاڭناما زامان تالابىنا ساي وزگەرۋى ءتيىس. قازاقستان ازاماتتىعىن الۋشى ەلگە انت بەرۋى كەرەك. ازاماتتىقتى الۋ ءۇشىن مەملەكەتتىك ءتىلدى جەتىك مەڭگەرۋ، سودان ەمتيحان تاپسىرۋ مىندەت بولۋى قاجەت. بۇل شارتتى جەردى يەمدەنۋ ماسەلەسىنە دە تاراتۋعا بولادى. كەيبىر ەلدەردە جەردى جالعا، مەنشىككە الۋ ءۇشىن سول ەلدىڭ مەملەكەتتىك ءتىلىن ءبىلۋ مىندەت رەتىندە قاراستىرىلعان. وسىنى ءبىز دە قولعا الساق ۇتىلمايمىز.
قىسقاسى، جەرسىز مەملەكەت جوق. جەردى ساقتاساق، جەر ءبىزدى دە ساقتايدى. جەر – ءبىزدىڭ عانا مەنشىگىمىز نە ناپاقامىز ەمەس، بىزدەن بۇرىن وسى جەر ءۇشىن قانى مەن تەرىن توگىپ، كۇرەسىپ وتكەن ميلليوندار مەن بىزدەن كەيىن كەلەر، سايىن دالامىزعا يەلىك ەتەر ميلليونداردىڭ دا يگىلىگى. ءبىز سول ميلليوندار اراسىنداعى دانەكەر عانا ۇرپاقپىز. وسىنى جادىمىزدان شىعارمالىق!

ايدوس سارىم  ارنايى “جاس الاش” ءۇشىن