Qıtay qaupi men qazaq üreyi turasında
kerey.kz
Bügingi küni qazaqtıñ mazasın qaşırıp, üreyin tudırıp otırğan mäseleniñ biri – Qıtay. Sonau Ğwn patşalıqtarı, Türki qağanatı däuirindegi teketires pen şayqastardan bastalıp, Süleymen Baqırğani kezinde «aqırzaman bolarda qara qıtay qaptaydı» koncepciyasına aynalğan osı ürey uaqıt öte seyiler emes. Kerisinşe, wrpaq qualaytın, qanğa siñgen instinkttik, beysanalıq därejedegi üreyge aynalıp baradı. Qıtaydıñ bügingi ükimeti jariyalağan geosayasi jäne geoekonomikalıq bastamaları, «Jibek jolın jañğırtu»
josparları, elimizge qıtaylıq biznestiñ köptep kelui, 51 jaña käsiporın aşu jobaları osı ürey men qauipti tek küşeytip, sinofobiyanıñ (Qıtaydan qorqu, Qıtaydı jek köru) jaña tolqının tudırıp otırğanı haq.
Aldımen bügingi qazaq-qıtay qarım-qatınastarınıñ jayına toqtalayıq.
Bizge wnasın-wnamasın bügingi küni Qıtay memleketi bizdiñ bastı sauda jäne investiciyalıq äriptesimizge aynalğanın moyındauımız kerek. Qıtay basşısı Si Czinpinniñ derekterine süyensek, osı uaqıtqa deyin Qıtay elimizdiñ ekonomikasına 42,8 milliard dollar investiciya qwyıp, 50 milliard dollar nesie bergen. «Qazaqstan-Qıtay mwnay qwbırı» arqılı 100 million tonna mwnay jöneltilse, «Qazaqstan-Qıtay gaz qwbırı» arqılı 183 milliard tekşe metr gaz jiberilgen. Tek 2016 jıldıñ işinde elimiz arqılı Europağa tranzitpen 1200 jük poyızı ötken eken. Qıtay elimizde öndirilip jatqan auılşaruaşılıq önimderin importtauşı elderdiñ birine aynalıp keledi. 2017 jıldıñ 1 aqpanındağı statistikalıq derekterge süyensek, Qazaqstanda qıtaylıq ülesi bar 2783 ülkendi-kişili kompaniya jwmıs istep jatır. Elimizdiñ mwnay salasınıñ törtten birin iri qıtaylıq kompaniyalar ielenip otır.
Ekonomika salasındağı jetistiktermen qatar, Qıtaydıñ «jwmsaq küş sayasatınıñ» äleuetin de ayta ketken jön. Eger osıdan 30 jıl bwrın Qıtay qarapayım qazaq üşin müldem tüsiniksiz, qwbıjıq, aydahar, on qaynasa da sorpası qosılmaytın wğım bolsa, bügin Qıtay qazaq üşin aşılıp kele jatır. Mısalı, eki el arasında aptasına 50 äue reysi qatınap twradı. 2016 jılı şamamen 500 mıñ qazaqstandıq Qıtayğa sapar şekken. Qıtay universitetterinde 14 mıñ qazaq balası bilim alıp jür (bwl körsetkiş boyınşa Qıtay bolaşaqta Reseydi basıp ozatın türi bar). Qazaqstanda Konfuciy institutınıñ bes bölimşesi men jeti ortalığı aşılıp, Qıtay mädenieti men örkenietin nasihattap jür. Qıtay kinosı, mädenieti, sportı da osı memlekettiñ «jwmsaq küşiniñ» qwralına aynalğan. Keşegi voleybolşı Sabina qızımızdıñ (Altınbekova) jetistikteri de, änşi Dimaş Qwdaybergenov bauırımızdıñ Qıtaydağı jeñisi de, akter Djeki Çannıñ elge saparı da osı sayasattıñ qwramdas böligi. Jäne de osı sayasatqa Qıtay ükimeti qıruar qarjı salıp, elin älemge tanıtu üşin ayanıp qalar emes. Ne kerek, Qıtaydan üyrenetin, ülgi alatın twstarımız jetip jatır.
Mwnı az deseñizder, aldağı uaqıtta Qıtay men Qazaqstan ükimeti elimizde qarjısı 27 milliard dollardı qwraytın 51 birikken käsiporın aşudı közdep otır. Eger osı 51 jobanıñ barlığı da iske qosılar bolsa, elimizde şamamen 20 mıñ jaña eñbek ornı payda bolatın körinedi. Eki eldiñ qarım-qatınası tek sauda-sattıq, şikizat pen auılşaruaşılıq önimderin tasımaldaudan zamanaui tehnologiyalıq kompaniyalar aşu satısına ayaq baspaqşı. Resmi derekterge süyensek, osı 51 jobanıñ üşeui iske qosılğan. Tağı bes jobanıñ qwrılısı jürip jatsa, jeteui aşıluğa dayın twrğan körinedi. Qarap otırsaq, jaqsı jañalıq siyaqtı. Alayda qazaq qoğamı osı 51 käsiporındı «jaña aqırzamanğa» teñep otır. Internetti aşıp qalsañ köretiniñ – «Oybay, bittik!», «Bitken jerimiz osı!», «Jau şaptı!», «Attan!» degen ayğay-şu. Wyalı telefondağı messendjerler arqılı san aluan audio da, video da tarap jatır. Äleumettik jelilerdegi jwrtşılıq bayağıda-aq kebinin kiip, eldiñ janazasın şığarıp qoyğan sekildi. Osınıñ sebebi nede? Jauap izdep körelikşi.
1 QITAYDIÑ JAYI MEN MÜDDESİ
Qıtay bügingi küni älemdegi nömiri birinşi ekonomikağa aynalıp otır. Keşe ğana transwlttıq giganttardıñ tauarın jasauşı, jinaqtauşı, arzan eñbek küşi bar älemdik fabrikadan özi öndiris aşatın, zamanaui innovaciyalar men tehnologiyalardı oylap şığaratın derjavağa aynalıp keledi. Eger osığan deyin Qıtay ekonomikası batıs elderi şığarğan tehnologiyalardı twtınıp qana kelse, bügin ğılım, bilim, innovaciya salasında batıspen iıq tirestirip, tipti batıstı ığıstırıp keledi. Qıtaydıñ jaña sapadağı, jaña satıdağı ekonomikası aynalasındağı barlıq eldermen qoyan-qoltıq qatınas ornatudı, şikizattıñ, tabiği resurstardıñ üzdiksiz kelip twruın qajet etedi. Osı sebepti de Qıtay ükimeti men kompaniyaları älemniñ barşa qwrlıqtarına enip, şikizat öndiru, olardı eline tasımaldau isin öz basımdığı retinde qarastırıp otır. Qazaqstan – osı bir ğalamat üderistiñ bir böligi ğana. Qıtaydıñ poziciyası men müddesi tüsinikti. Qıtaydıñ Qıtay bolğanı üşin bizdiñ renjitin, ökpeleytin jayımız joq. Ärbir el, memleket eñ aldımen öz wltınıñ, halqınıñ jağdayın oylaydı. Qıtay da solay.
2 QITAY QAUPİ, SINOFOBIYA
Qıtay – sözsiz, alpauıt memleket, superderjava. Bügingi Qıtay älemdi küşpen emes, qarjımen jeñbek. Onıñ mümkindigi men ambiciyalarınan qorqıp otırğan biz ğana emes. Qıtaydıñ qanşa körşisi bar, sonıñ barlığı da Qıtaydan qorqadı. Tipti bügingi küni älemdi tirep twrğan AQŞ-tıñ özinde de «Qıtay älemdi jaulap aladı, bizdi joyıp tınadı» deuşilerdiñ qatarı az emes. Keşegi imperiyanıñ elesi kezip jürgen körşiles Reseydiñ özinde de «tüptiñ tübinde Qıtay barşa Sibir men Qiır Şığıstağı jerlerdiñ barlığın özine qaytarıp aladı» degen boljamdar qitwrqı qıjırtpadan qarapayım qağidatqa aynalıp ketti. Japoniya, Oñtüstik Koreya, Tailand, V'etnam, Malayziya, Ündistan siyaqtı elderde de qıtayğa qırğiqabaq közqaras basım. Alayda Qıtay – qauip pen üreydiñ ğana otanı emes, ol şın mäninde orasan mümkindikter men tausılmas investiciyanıñ da otanı. Sondıqtan da onımen körşiles elderdiñ barlığı da Qıtaymen sauda jasauğa, käsiporın aşuğa, reti kelse Qıtayğa öz tauarın ötkizuge müddeli. Ärbir qıtaylıq sizdiñ tauarıñızdı satıp aluğa bir dollar jwmsasa, siz bir künniñ işinde milliarder bolıp, erteñgi küni «Forbs» jurnalınıñ şirigen baylar tizimine enetiniñiz anıq. Deytwrğanmen tarihtağı teketirester, soğıstar, barşağa tüsiniksiz örkeniettiñ tirligi Qıtayğa ümitpen emes, küdikpen qarauğa mäjbürleydi. Tarih sürleui Qıtaydıñ barşa körşisin, barşa aynalasın Qıtaydıñ ärbir qadamınan qauip, ärbir sözinen ses izdeuge itermeleydi. Qıtaylıqtar men Qıtay ükimeti qanşa jerden adalmız, tazamız, päkpiz dese de, olarğa senetin körşi joq ekeni anıq. Osı senimsizdik Qıtay ekonomikasın, Qıtaydıñ ekonomikalıq ekspansiyasın tabiği türde tejep keledi. Keybir kezde Qıtaydıñ qarsılastarı men bäsekelesteri osı üreydi Qıtayğa qarsı tiimdi paydalanıp otıradı. Qıtaydı bizdiñ aymaqtağı bäsekelesi, baqtalası sanağan Resey ärbir mümkindikti paydalanıp, arağa ot tastağandı sayasatınıñ özegi men ideologiyasınıñ qwralı qılıp alğalı qaşan! «Eger biz bolmasaq, senderdi Qıtay jwtadı» dep qorqıtu qwlaqqa üyrenşikti dünie emes pe? Onday oyınnıñ şet jağasın ötken jılğı elimizde orın alğan jer mitingileri kezinde bärimiz de bayqap qaldıq. Tarihtıñ, tarihi sananıñ ekonomika men sayasatqa tigizer teris äseri men ıqpalın jaqsı tüsinetin älemde bir el bolsa, ol – Qıtay.
3 RESEYDİÑ MÜDDESİ
Osı twsta Reseydi de atap ötpeske bolmaydı. «Qazaqstan uısımızdan şığıp baradı, qaytsek te ıqpalımızdan şığarmay wstap otıruımız qajet» dep sanaytın Resey sayasatın qosıñız. Jalpı alğanda, ötken jıldan beri Qıtay qaupi turalı taralğan, talqılanğan aşı-aşı materialdardıñ basım köpşiligi Reseyde tuıp, Reseyden eksporttalğanın mamandar aşıq aytıp otır. «Qorıqqanğa qos körinedi» demekşi, onsız da şatasıp, oñ-solın ajırata almağan halıqqa keregi de sol. Qalğanın özderi dästürli «attan» men üyrenşikti «oybayı» arqılı ilip ala ketedi. Mısalı, reseylikter ne olardıñ osındağı ökilderi däl qazirdiñ özinde milliondağan gektar jerdi iemdenip otır. Soğan alañdağan qanşa maqala jazıldı baspasözde? Qazaqstandağı 10 mıñğa juıq kompaniya men firmada reseylikterdiñ ülesi bar. «Resey jaulap jatır, aqırzaman ornadı» degen qazaqtıñ sanı neken-sayaq. Salıstırmalı türde qarasaq, Reseydiñ ekspansiyası Qıtaydıñ ekspansiyasınan äldeqayda qarqındı, küştirek. Oğan barşamız jabılıp küni-tüni orıs arnasın köretinimizdi qosayıqşı. Qıtaydı audarmaşısız tüsinbesek, orıstı öz tilimizden joğarı qoyıp jatamız. Qıtay soñğı 40 jılda birde-bir körşi elmen soğısıp körmegen, al Resey bolsa soñğı 10 jıldıñ işinde Gruziya men Ukrainamen aşıq soğısıp, qalğan körşilerine qoqan-loqı körsetip jatır. Sonda däl bügingi küni qauip kimnen? Qıtaydı betperde etip, jwrt nazarın Qıtayğa ädeyi bwrıp otır emes pe Resey? Osını da wmıtpalıq.
4 QAZAQTI NE ALAÑDATADI?
Elimizde, joğarıda aytılğanday-aq, 3000-ğa juıq qıtay käsipornı jwmıs istep jatır. Qıtaylıqtardıñ ülesi bar zauıt-fabrikalar, bankter önimin şığarıp, qızmetin körsetude. Elimizge kelip, jwmıs isteytin şeteldik jwmıs küşiniñ 35-40 payızı qıtaylıqtar ekenin de jaqsı bilemiz. Nobayı 50-60 mıñ adamnıñ aynalası. Sauda-sattıqtıñ aynalasında, mwnay kenişteri men zauıttarındağı qıtaylıq mamandar men jwmısşılarğa etimiz birte-birte üyrengen siyaqtı. Eger osı 3000 käsiporınğa alañdamağan qazaq 51 jaña käsiporın üşin nege dürligedi? Jauabı anıq – ol jer mäselesi men qıtaylıq nesieni qaytaru mäselesi. Mäseleniñ barlığı, körip otırğanımızday, sırttağı faktor emes, iştegi keleñsizdikke barıp tireledi. Sonı tüsindire ketelik.
Bizdiñ ükimettiñ, biliktiñ eñ osal twsı – avtoritarizm. YAğni asqan özimşildik, halıqpen sanaspau, halıqtıñ sözi men mwñın qwlağına qıstırmau, halıq aldında esep berudi qiyanat sanau. Osı sebepti de bizdiñ ministrler men äkimqaralar bilgenin istep üyrenip qalğan. Ekonomikanıñ jırtığın jamaymız dep bir Qıtaydıñ özinen 50 milliard dollar nesie, qarapayım tilmen aytsaq, qarız alğan. Erte me, keş pe, onı öteytin kez keledi. Al sol qarızdıñ astarında ne twr? Ükimet qıtaylıqtardıñ aldında özine qanday mindetteme aldı? Odan, şının aytayıq, beyhabarmız. Osınday jağdayda biliktiñ «jaña 51 qıtaylıq käsiporın aşamız, olardı Qıtaydan işke köşiremiz» deui dau tudırmağanda ne tudıradı?
Jalpı alğanda, qazaqtıñ qorqatını aşılıp jatqan şeteldik zauıttar men fabrikalar emes. Olardıñ talayın körip otırmız, et üyrendi. Bügingi zauıt-fabrikalar qara küşke emes, tehnologiyalarğa negizdelgen. Sondıqtan da aşılıp jatqan öndiris közderine qajetti jwmısşılar sanı äri ketse mıñ adamnan aspaydı. Zañ boyınşa, kelisimderge say, olardıñ bäri şeteldik bola almaydı. Qorqıp otırğanımız – sol 51-diñ işindegi auıl şaruaşılığına qatıstı käsiporındar. Qıtay – qarqındı damıp otırğan memleket. Qarqındı damığan elge nan, et, azıq auaday qajet. İşki Qıtaydıñ auıl şaruaşılığınıñ äleueti şekteuli, ekologiyası bwzılıp, şaruağa jarar jerleri az. Olay bolatın bolsa, azıq-tülikti körşilerinen almaq. Sol körşisiniñ biri – Qazaqstan, yağni bizbiz. Mısalı, bügingi küni Ortalıq Aziyada 38 million gektar egistik jer bolsa, onıñ 74 payızı, yağni 28 millionı Qazaqstanğa tiesili. Qıtaydıñ bastı qızığuşılığı – osı jer öndire alatın auılşaruaşılıq önimi. Bizdiñ de qorqıp otırğanımız osı – jer, osı jerdiñ tağdırı. Qarapayım qazaqtıñ qorqınışı osı jerge aldımen mıñdağan, artınan milliondağan qıtaylıq kelip, artınan onı zañdastırıp, jekemenşikke alıp kete me degen ürey emes pe? Tığırıq pa? Tığırıq!
OSI BİR TIĞIRIQTAN ŞIĞU ÜŞİN NE İSTEU QAJET?
Ötken jılı bes jılğa memorandum arqılı ısırılğan jer, onıñ işinde auılşaruaşılıq jerleri mäselesi tübegeyli şeşilui tiis. Jerge kim ielik ete aladı, onıñ jalğa beru men iemdenudiñ tärtibi qalay degen özekti swraqtarğa naqtı jauap berilui tiis. Abzalı – «jer men onıñ qoynauı – memlekettiki», «jekemenşik jerge tek üy men qora ğana berilui kerek», «auılşaruaşılıq jerleri tek Qazaqstan azamattarına wzaqmerzimdi jalğa berilui mümkin», «jalğa berilgen jerler zañ boyınşa memleket ieligine qaytarılıp alınuı mümkin», «qwrılıp otırğan agrokäsiporındardağı şeteldikterdiñ ülesi 51 payızdı qwrauı qajet» degen zañi formulalarğa keluimiz kerek. Bwl zañdıq rejim kemi 25-30 jıl boyına özgermeui şart. Bolaşaq wrpaq bizden aqıldıraq bolsa, özderi basqaşa şeşip alar.
Atışulı qıtaylıq 51 käsiporın turalı tolıq aqparat baspasözde jariyalanuı kerek. Aqırı aşılatın käsiporın bolsa, kelisimşart jasalsa, onı aşadı, jwrt bäribir köredi, biledi. Odan memqwpiya jasaudıñ reti joq. Ärbir käsiporınnıñ pasportı internette ilinip twruı şart. Sol käsiporındardıñ bağıtı, ornalasatın aymağı, barşa qarjılıq, tehnikalıq deregi, bilik moynına alğan kepildemeler, mindettemeler turalı tolıq aqparat aşıq aytıluı tiis. Ärbir käsiporında qanşa jwmısşı boladı, onıñ qanşa payızı jergilikti halıq boluı keregi de erteñ emes, bügin aytıluı tiis dünie. Zauıttar, fabrikalar, agrokeşender salınatın ärbir aymaqta qoğamdıq tıñdaular ötip, jergilikti halıqtıñ pikiri eskerilui mindet. Elimizdiñ barlıq zañdarı, standarttarı, onıñ işinde salıqtıq, tehnologiyalıq, ekologiyalıq talaptarı sözsiz iske asuı kerek. Eger osınıñ barlığı iske assa, qoğamnıñ alañdauşılığı seyiledi, halıq narazılığı tömendeydi. Üreydi tek aşıqtıq, şınşıldıq, jariyalılıq arqılı jeñuge boladı.
Qarız mäselesi de solay. Elimiz bügin milliardtap alıp jatqan nesie-qarızdardı qaytaratın ükimet emes. Qaltasınan bwl qarızdı töleymin degen ministrdi körgen emespin. Töleytin biz bolamız. Salığın tölep, käsibin jasap jürgen qazaq halqı töleydi. Olay bolatın bolsa, ol nesieler qanday payızben, qanday eseppen alınğanın, qalay jaratılatının biluge qwqılımız. Barşa kelisimder men şarttar jariya bolğanı şart. Ükimet ärbir alınğan dollar men cent üşin qoğam aldında, parlament aldında jariya türde esep berui mindet.
Tağı bir mäsele – jalpı azamattıq beruge qatıstı. Bizdiñ zañnama zaman talabına say özgerui tiis. Qazaqstan azamattığın aluşı elge ant berui kerek. Azamattıqtı alu üşin memlekettik tildi jetik meñgeru, sodan emtihan tapsıru mindet boluı qajet. Bwl şarttı jerdi iemdenu mäselesine de taratuğa boladı. Keybir elderde jerdi jalğa, menşikke alu üşin sol eldiñ memlekettik tilin bilu mindet retinde qarastırılğan. Osını biz de qolğa alsaq wtılmaymız.
Qısqası, jersiz memleket joq. Jerdi saqtasaq, jer bizdi de saqtaydı. Jer – bizdiñ ğana menşigimiz ne näpaqamız emes, bizden bwrın osı jer üşin qanı men terin tögip, küresip ötken milliondar men bizden keyin keler, sayın dalamızğa ielik eter milliondardıñ da igiligi. Biz sol milliondar arasındağı däneker ğana wrpaqpız. Osını jadımızdan şığarmalıq!
Aydos SARIM arnayı “Jas Alaş” üşin
Pikir qaldıru