تاريحىڭدى تاني ءبىل (ياعىني اباق كەرەيدىڭ 12 رۋىنىڭ نوقتاعاسى يتەلى رۋى جايىندا)
تاريح – استە كەشەگىنى اڭساۋ ەمەس، كەرىسىنشە ەسكە الۋ. ياعىني بابالار ىزىنە ءۇڭىلۋ، بۇگىنگى بەيبىت ەلدىڭ كەشەگى تاريحىنا كوز جۇگىرتۋ. ەندەشە مىناۋ بەيبىت زامان وتكەنىمىزگە وراي جاراتىپ بەرگىن ابزالدىلىعىنا شىنايى راحىمەت ايتامىز. ءبىز ۇلتتار ارا، رۋلار ارا بەرەكەگە ءمان بەرە وتىرىپ، قازاق تاريحىنىڭ ۇساق دەتالى بولعان رۋلىق شەجىرەنى زەرتتەپ انىقتاۋ، وسى ارقىلى، ۇلت، وتان ءتىپتى دۇنيە تاريحىنا ءوز ەسەمىزدى قوسۋ دەگەن ماقساتتى الدىعا ۇستايمىز.
ايىرىقشا ەسكەرتەرىمىز: «زەرتتەۋىمىزدىڭ جەتكەن جەرى وسى» دەگەندىك ەمەس، بۇلار تەك كوزقاراس. ءار داۋىردەگى جازىلىم، ايتىلىمداردان العان دالەلدەر عانا. ەندى ءبىر رۋدان وزۋ، بيىكتەۋ دەگەن ويدان اۋلاقپىز. ءاربىر رۋ ءوزىنىڭ تاريحىنا وسىلايشا ۇڭىلەر بولسا، مۇمكىن، ۇلت تاريحىنىڭ نەگىزى قالانار دەگەندى ەسكەرە كەتپەكپىز.
ماتەريالدىق دەرەكتەر
كەڭەستى ارىدان باستاۋعا تۋرا كەلەدى. ويتكەنى وقىرمان ءۇشىن ۇعىنىقتى بولۋعا ەجەلگى ماتەريالدىق دەرەكتەر ارينە قاجەت. مۇمكىن، ءداپ باسىپ ايتا الماسا دا ەسكەرۋگە، پايدالانۋعا بولاتىن تاريح جاتقاندىقتان، بۇلايشا توقتالۋعا تۋرا كەلەدى.
حالقىمىزدىڭ تاريحى قىتاي حالقىنىڭ «حانناما»، «تاريحناما» سياقتى ەجەلگى تاريح بۋمالارىنان انىقتالىپ، جۇرت جۇرەگىنە قونىمدى زەرتتەۋلەرگە يە بولىپ وتىر. ەندەشە وسى ارقىلى يتەلى رۋىنىڭ پايدا بولۋىن ماتەريالدىق دەرەكتەرمەن انىقتاپ كورەلىك.
اۋەلى تەلە، تەلى تايپاسىنىڭ اتىمەن بايلانىستىرا زەرتتەگەنىمىز ءجون كورىنەدى. قىتاي جازبالارىندا «ءچۋانروڭ»(犬戎) دەگەن ەرتەدەگى ەلدىڭ اتى بار. مۇنىڭ ماعىناسى – «يت تەلى» دەگەن ءسوز. بۇل تايپا ەرادان 1000 جىل بۇرىنعى «جوۋ» پاتشالىعى زامانىنان باستاپ قىتايشا جازبالارعا تۇسكەن. جاڭا ەرادان بۇرىنعى 771 جىلى وسى «يت تەلىنىڭ» «جوۋ»( 周) پاتشالىعى جەرىنە باسىپ كىرگەنى جايلى دەرەكتەر بار. «بۇل ەل باتىس جاقتا كەڭ دالادا ارلى-بەرلى كوشىپ-قونىپ جۇرەدى، مال شارۋاشىلىعىمەن شۇعىلدانادى، اڭ-قۇس اتىپ جەيدى، يتكە تابىنادى، وتە جاۋىز كەلەدى، ەلدى توناعاندا شيەبورىشە شابادى. عۇنداردىڭ ءبىر تارماعىنا جاتادى، عۇن ىشىندە كۇشتى رۋ. ادامى دا، جەرى دە كوپ. اسىرەسە اق يت پەن اق قاسقىرعا ولەردەي تابىنادى.» دەگەن دەرەكتەردى ايتا كەلىپ، «بۇل يتەلى ءوز ىشىنەن ون ەكى رۋعا بولىنەدى» دەپ سول كەزدەگى جەر اتىمەن بايلانىستى ون ەكى رۋدىڭ اتىن اتايدى. بۇل رۋ اتتارىنىڭ ارتىنا تۇگەل «犬» (يت) ءسوزى جالعانعان. ال «تاڭ»( 唐) حاندىعى زامانىنا كەلگەندە بۇل يتەلى تاعى دا اۋىزعا الىنادى دا: «قىرىلىپ بىتبەگەن، ءتۇتىن سانى شامامەن 600 مىڭنان اسادى» دەلىنسە، تاعى بىردە: «يتەلى ۇيسىندەرمەن ءتۇبى ءبىر ەل» دەيدى. ءبىز بۇل دەرەكتەردەن عۇن جانە تۇرىك تايپالارىندا ءيتتى توتەم ەتكەن ەل بولعانىن، ولار توتەمىنە قاراي «يتەلى» اتانعانىن كورە الامىز. «جوۋ» پاتشالىعى زامانىنان 1500 جىل كەيىنگى «تاڭ» پاتشالىعى زامانى تۇرىكتەر تاريح ساحناسىنا شىققان زامان. ول كەزدە يتەلى تۇرىكتەردىڭ ءبىر تارماعى بولعان دەلىنەدى. «ءنۇريلاھ» دەگەن شىعارمادان قاھارمان مۇقانۇلى قاتىستى دەرەكتەردەن سيتات الا كەلىپ: «يتەلى مەن يتەڭمەن كوكبورى توتەمىنەن پايدا بولعان» دەگەن دەرەكتى ايتا كەلىپ: «بۇل ەرتە زامانعى كوك ءبورىنى توتەم تۇتقان عۇن، تۇرىك تايپالارىنىڭ بۇگىنگى قازاق ىشىنە سىڭگەن تۇقىمى ەكەنىن بىلدىرەدى» دەيدى.
قىتايدىڭ «تاڭناما»، «حانناما» جازبالارندا: «عۇندار جاۋىنگەرلەرىن ءبورى دەپ اتايدى، ولار ءبورىنى ءتاڭىر دەپ سەنەتىندىكتەن جالاۋلارىنا ءبورىنىڭ باس سۋرەتىن سالادى» دەگەن دەرەكتەر كەزدەسەدى. سونىمەن قاتار «تۇرىكتەر بورىدەن تۋعان ون كۇشىكتەن تۋعان» دەپ ون وق ءبۇدۇن ەلىن ايتسا، تۇرىكتەر سول عۇنداردىڭ ۇرپاعى ەكەنىن دە جازعان. ءۇيسىن كۇنبي ەلجاۋدى كوك قۇرتقا ەمىزىپ، اسىراعانى تۋرالى اڭىز جالپىعا تانىس. ال، قازاق باتىرلار جىرلارىندا «ءبورىلىم مەنىڭ بايراعىم، ءبورىنى كوتەرسەم، قوزادى مەنىڭ ايبارىم…» دەگەن جىر جولدارى ايتىلادى. «وعىزناما» كىتابىندا وعىزحان «كوكبورى ۇران بولعاي» دەيدى. بۇدان وعىزداردىڭ ۇرانى «كوكبورى» ەكەنىن بىلۋگە بولادى. مىسالى، وراق ماماي جىرىندا ماماي ءوزىن: «كوك ارلاننىڭ كوزىمىن، وشپەندى جاۋدىڭ ءوزىمىن» دەيدى. ول ءوزىن كيەلى تەكتەن سانايدى. ال «قوبىلاندى جىرىندا» قوبىلاندىنىڭ ايەلى «اققۇرتقا» دەپ اتالادى. بۇل ۇرعاشى ءبورىنىڭ اتى بولىپ، وسى كۇنگە دەيىن قولدانىلادى.
كەيدە رۋ اتتارىنىڭ جەر اتتارىمەن بايلانىسىپ جاتاتىنى شىندىق. مىسالى ەدىل ءوزىنى بىردە «يتىل» دەپ جازىلسا، بىردە «ءيتىل» دەپ جازىلعان. ەدىل وزەنىنىڭ بويىندا «يتىل» اتتى قالا دا بولعان. مۇنى تۇرىك تايپالارى تۇرعىزعان. كەيىن ءتۇرلى حالىقتار ارالاس قونىستانعان.
«قازاق سوۆەت ەنتسيكلوپەدياسىنىڭ» №3 كىتابىندا «ەدىل وزەنىن ورىستار ولگا دەپ اتايدى، تۇرىك تىلدەس حالىقتار يتىل نەمەسە ەدىل دەپ اتاعان» دەسە. وسى كىتاپتىڭ 280 بەتىندە: «ماحمۇت قاشقاريدىڭ ەڭبەكتەرىندە يتىلىك دەگەن تۇرىك تايپاسىنىڭ قىرۋار ءيتى بولعان. سوندىقتان ولاردى ەشكىم جەڭە الماعان. وسى تايپانىڭ تۇرىك تىلىندە سويلەگەنى انىق» دەپ دەرەك بەرەدى. ال ەندى «وعىزناما» جىرىندا دا «يتىل» دەگەن جەر اتى ايتىلادى. ءسويتىپ «يتىل»، «ءيتىل»، «ەدىك»، «يتىلىك» دەگەن سوزدەر ۇقساس ءبىر اتاۋ ەكەنى ءوز-وزىنەن ءبىلىنىپ تۇر.
تاعى دا ورىس دەرەكتەرىندە ورىسشا بۇل تايپانىڭ «يمەك»، «يانمۋ» دەپ تاريحقا تۇسكەنىن، بۇلاردىڭ 652 جىلى ەرتىس الابىن مەكەندەگەنى، ءتۇتىن سانى 50مىڭداي تۇرىك تايپاسى ەكەنى ايتىلادى. بۇل «قىتاي» جازبالارىنداعى ايتىلىمدارعا دا سايكەسەدى. بۇل دەرەكتەمەلەر «قازاق سوۆەت ەنتسيكلوپەدياسىنىڭ» ي ءارىپتى بولىمىندە بەرىلگەن.
يتەلى رۋىنىڭ ارعى تەگى «تەلى»(铁勒) تايپاسىنىڭ تاريحىمەن تىعىز قاتىسىپ جاتقانىن بايقاي الامىز. «قىتاي» جازبالارىندا «تەلى» تايپاسى تۇرىكتەردىڭ ءبىر تايپاسى، ەجەلگى عۇنداردىڭ ۇرپاعى رەتىندە قولدانىلعانىن دا ايتادى. «ءسۇي»( 隋) پاتشالىعى كەزىندە تەلەلەر ءوز ىشىنەن 9 تايپاعا بولىنەتىنى ايتىلادى. بىراق رۋلار اتى تولىق جازىلماعان. اتالعان تەلە رۋلارىنىڭ ىشىندە «بايلاۋ» رۋىنىڭ جانە «حۋيگى» (回纥) رۋىنىڭ اتى بار. وسى «حۋيگى» رۋىن «قويلاۋ» دەپ بىلۋگە بولادى. بۇل تايپا «حۋيگۋ» دەپ تە جازىلعان. بۇل «قويلاۋ» دەگەنگە ءدال كەلەدى. وسى دەرەكتە «تەلى» تايپاسىنىڭ «قولاۋ» رۋى 630 جىلى ۇلكەن حاندىق ورىنعا شىققاندىعى ايتىلسا، قازاق شەجىرەسى يتەلىنى قويلاۋدان تاراتادى. ەرتەدە قويلاۋ مەن بايلاۋدىڭ ەكەۋى دە تەلى رۋى اتالعانى داۋسىز. قازاق شەجىرەلەرىندە قويلاۋ مەن بايلاۋدى ءبىر ادامنىڭ بالاسى ەتىپ كورسەتەدى. مىنە بۇل قىتاي جازبالارىنداعى قويلاۋ مەن بايلاۋدى تەلى رۋى دەپ اتاعانىمەن قابىسىپ تۇر. سوندىقتان دا كەيىن كەلە تەلى اتاۋى تەك يتەلىنىڭ اتىندا عانا ساقتالىپ قالعانى ءتارىزدى. بۇدان يتەلى اتاۋىنىڭ تەلى تايپاسىمەن تىعىز قاتىسىپ جاتقانىن، يتەلى دەگەنىمىزدىڭ ءوزى تەلى تايپاسى بولىپ شىعاتىنىن ءبىر قىرىنان سپاتتايدى.
تەلى نەمەسە تەلە رۋى قىتايشا دەرەكتەرگە «شىڭتەلى» بولىپ تا جازىلىپتى. بۇل اتاۋ «يتەلى» دەگەن ءسوزدىڭ دىبىستالۋىنا ءتىپتى دە جاقىن. ەندەشە ءبىز زەرتتەرمەندەر نازارىمەن قارار بولساق، بۇل جونىندە بەلگىلى زەرتتەۋشى ابىلەز قامىزاۇلىنىڭ «الميساقتان» ەڭبەگىنىڭ 26 بەتىندە يت جايىندا توقتالا كەلىپ: «يراندىقتار ءيتتى ساك دەيدى ەكەن. وزدەرىمەن كوپ جاۋلاسقان عۇنداردىڭ كوشپەندى تايپالارىن ولار كەمسىتىپ «ساق» دەپ اتاعان ءسوز بار» دەسە، وسى كىتاپتىڭ 27 بەتىندە «نەگە تابىنسا، نەنى توتەم تۇتسا ول كەزدەگى ادامدار سونى شىققان تەگىمىز جانە قورعاۋشى، جارىلقاۋشى يەمىز دەپ بىلگەن. يت-قۇسقا تابىنۋ تاعىلىق زاماننىڭ باسقى كەزدەرىندە باستالعان بولۋى كەرەك. بايىرعى رۋ-تايپالاردىڭ كەيبىرەۋىنىڭ «يتىل»، «يتەلى»، «يتەلمەن»، «يتەمگەن» ت.ب. اتالۋى دا وسىعان بايلانىستى دەۋگە بولادى. سوندىقتان ساقتاردىڭ «ساق» دەپ اتالۋىن يراندىقتاردىڭ ءيتتى سولاي اتايتىندىعىن تۇسىندىرگەننەن گورى بۇل اتاۋدىڭ يراندىقتاردىڭ سوزدىك قورىندا يت ماعىناسىندا ساقتالۋىنىڭ ءوزى ەجەلگى «ساق» تايپالارىنىڭ يراندىقتاردىڭ ەتنيكالىق قۇرامىندا بولعاندىعىمەن تۇسىندىرگەن ءجون سياقتى» دەيدى.
ال، قادىر جۇماقاننىڭ تەلى تايپاسى جونىندە بىلاي ءبىر سيتات كەلتىرگەنى بار ەدى:
«كۇلتەگىن» دەگەن 7 عاسىردىڭ ايعاعى. بۇرىن سول 7 عاسىردا يتكە تابىنعان تەلە تايپاسى دەپ اناۋ ماڭگى تاستا جازۋلى تۇر. سوندىقتان تەلى تايپاسى تۋرا جاڭاعىنداي ۇزاق تاريحقا يە.
موڭعۇليانىڭ 2009 جىلى «داستان» باسپاسىنان شىققان «التايىم التىن بەسىگىم» اتتى كىتاپتىڭ 63 بەتىندە يتەلى ەلى جونىندە بىلاي دەيدى:
«تاعى ءبىر باسقا ۋاجكە جۇگىنسەك، احمەتالىنىڭ بىرنەشە بالاسى بولعان. سولاردىڭ بىرەۋى كوكبۇلاق ەكەن. يتەلى رۋى سول كوكبۇلاقتان تارايدى. كوكبۇلاقتىڭ ءسابي كەزىندە اناسى ەكى بالانى تەل قوزىداي كورىپ ەمىزىپ وسىرگەن ەكەن. ارادا ەكى بىردەي بالانى ەمىزگەندە ءسۇت كەلمەگەن سوڭ ەكى تەلىگە ەمىرەنىپ: «ءيى، ءيى، تەلىگە ءيى» دەپ كوزىنە جاس الادى. بۇنى كورگەن اۋىل ادامدارى بالالاردىڭ قامىن ويلاپ: «ءيى، تەلىگە ءيى» دەپ جالبارىنىپ، تىلەك تىلەگەن ەكەن. وسىلاي احمەتالىنىڭ بالاسى كوكبۇلاق ءوسىپ-ەرجەتەدى. اسا اقىلدى بولادى. كوكبۇلاقتىڭ ەل باستاعان كەزى ەكەن. سودان «باياعىدا شەشەسىنىڭ ومىراۋىنا تويمايتىن تەلىلەر قايدا؟ سونداعى ءوزىمىزدىڭ: «ءيى، ءيى، تەلىگە ءيى» دەپ تەلىگەن ۇلىمىز وسى كوكبۇلاق ەمەس پە؟» دەگەندى ەستىگەندەردىڭ كوڭىلى كونشىپ: «بۇل باياعىداعى يىتەلىنىڭ اۋىلى ەكەن عوي» دەپ، سودان «ءيى، ءيى، تەلى» اتانعان ەكەن» دەگەن اڭىز ايتىلادى.
تاريحي دەرەكتەردى تەرەڭىرەك زەرتتەگەن كەي پىكىرلەرگە جۇگىنەر بولساق تا «ساۋىر» اتاۋى موڭعۇلار بۇل جاققا كەلگەن 13 عاسىردان كوپ بۇرىن قالىپتاسقان. ساۋىردى 6 عاسىردىڭ وزىندە تۇركى تەكتەس تەلى تايپاسى مەكەن ەتكەن، سودان تەلى اتاۋى يتەلى رۋىنىڭ اتىندا ساقتالعان» دەگەن ەكەن جايساڭ ءوڭىرىنىڭ تاريحي كىتابىندا.
مىنە، بۇنىڭ ءبارى تاريح. ارينە، وقىرمان ساناسىندا بولاتىن قازىنالى تاريحتارىمىز. دەسە دە ەرەكشە ەستە بولار: شەجىرە حالقىمىزدىڭ رۋحاني قۇندىلىعى. سەبەبى اتاتەكتى ەۆروپا ەلىندە ەڭ تەكتى، اقسۇيەك، ءيناباتتى ادامداردىڭ ۇرپاعىنا جالعاستىراتىن بولسا، ال، ءبىزدىڭ حالقىمىزدا بۇل ۇلتتىق داعدىعا اينالعان. سوندىقتان دا «تەگىن بىلمەۋ – تەكسىزدىك» دەپ قورتا كەلىپ، شەجىرەنى بارىنشا مۇقيات، قانىق ساقتاي بىلگەندىكتەن. قازىرعى قازاق شەجىرەلەرى قۇيماقۇلاق قاريالارىمىزدىڭ التىن كەۋدەسىنەن بۇگىنگە جەتكەن قۇندىلىقتارعا يە جاۋھار دەپ تانىپ، ايالاپ، اسپەتتەۋگە حاقىلىمىز.
kerey.kz
پىكىر قالدىرۋ