QAZAQTIÑ ADAMTANU İLİMİ
Ärbir halıqtıñ tabiği jaratılısında özin basqalardan erekşelep twratın kemel qasieti boladı. Aytalıq, ağartuşı Ibıray Altınsarin 1879 jılı Orınborda jarıq körgen «Qazaq hrestomatiyası» attı eñbeginde, qazaq jaratılısı öte taza halıq, onıñ sana-sezimi men swñğılalığı bireu salıp bergen tar şeñberge sıymaydı dese, HİH ğasırda ömir sürgen polyak zertteuşisi A.YAnuşkeeviç kündeliginde, «qazaqtardıñ aqıl-oy qabileti men swñğılalığına eriksiz tañırqay, tañdanbasqa basqa amal joq» dep halqımızdıñ basqalardan artıq kemel qasieti jaylı tamsana jazadı.
Demek, halıqtıñ basqa jwrttan erekşeligi – onıñ swñğılalığı eken. Birde ataqtı Qaz dauıstı Qazıbek bi tañ bozımen jılqı üyirin şolıp kele jatıp, betkeyde erin jastanıp wyıqtap jatqan jieni Jänibek batırdı körip: «Eliñdi el etersiñ, Ejelgi jerge jetersiñ, Eki böriñ twrğanda, Ekelenbey ne etersiñ» dep saqalın sipağan eken. Rasında abızdıñ aytqanı keldi. Jieni eren batır boldı, elin Altay asırıp ejelgi jerine jetkizdi. Tarihta «kök börili Jänibek» degen atı qaldı.
Sol siyaqtı qazaqta «Ayaz bi» attı ertegi bar. Osında han erteginiñ bas keyipkeri Jaman deytin uäzirine özin sınatadı. Jamekeñ hannıñ betine qarap twrıp: «Taqsır siz jeti atañızdan han emessiz, qarapayım naubayşınıñ balasısız» deydi. Han anasın şaqırıp swraydı. Rasında solay bolıp şığadı. «Mwnı qalay bildiñiz?» degende Jaman: – Aldıñızğa alğaş kelgenimde siz meni naubayhanadan as işuge jiberdiñiz, sodan bildim, – deydi.
Joğarıdağı oqiğalardan biz qazaqta asa keremet adamtanu ilimi bolğanın añğaramız. Bwl ilimdi atalarımız «swñğılalıq» dep atağan. Biraq ekiniñ biri swñğıla bola bermeydi. Swñğılalıq – adamğa sezimtal tüysik, tereñ tanım arqılı beriletin qasietti ilim. Bwnday ilim ielerin qazaq qoğamı el birligin saqtaytın, ädil ükim etetin bi, yağni qazı etip saylaytın bolğan.
Ğılımda adamtanu, yağni swñğılalıq ilimin – fizionomistika dep atap, bwğan: «Adamnıñ sırtqı tabiği qimıl-qozğalıs erekşelikterin negizdey otırıp, twlğanıñ jeke minez-qwlqın añğaru arqılı işki sırın añday alatın ğılımi psihologiyalıq sala» degen anıqtama beripti.
Al mwsılman älemi bwl ğılımdı «Ilmul Firosa» dep atap, onı üyrenuge öte-möte män bergen. Qazirgi qoldanıstağı «parasat» sözi osı «firosanıñ» qazaqılanğan türi. Tarihta firosa ilimin ejelgi israyıl qauımı jaqsı igergeni jaylı aytıladı. Mısalı, Mwhammed payğambar zamanında ejelgi israyıl qauımı «ras payğambar ma, älde ötirikşi me, barıp bilşi» dep firosa iliminiñ asqan bilgiri Huseyn ibn Salamdı jwmsaydı. Ol kisi Alla elşisiniñ betine wzaq qarap twrıp: «Bwl ras payğambar» deydi. Qalay bildiñiz degenderge, «jüzinen jalğandıqtıñ izin tappadım» depti.
Joğarıdağı oqiğanı negizdey otırıp islam ğwlamaları firosa-adamtanu ilimin üyrenuge talap etken twlğanıñ boyında, eñ äueli şınşıl, ädilet süygiş, adaldıq qasietteri tolıq boluı tiis degendi alğa taradı. Bwğan dälel retinde olar Qwranıñ «Änfal» süresi, 29-şı ayatındağı: «Men şınşıl qwlıma aq pen qaranı ajıratatın ilim berem» degen ükimdi wstanıp, adamtanu iliminiñ özegi adaldıq pen ädildik, yağni ayatta aytılğan «aq pen qaranı ajıratu» ükimi adamtanu iliminiñ özegi degen payım jasap, oğan tağı eki şarttı qosadı. Olar: ünemi jaqsı närse oylau jäne adal tamaq jeu. YAğni, mwndağı adal as şartın bwzatın dünie – işimdik pen doñız eti delingen kitapta. Arı qaray payımday beriñiz. Bizdiñ qazirgi tañda atalmış ilimnen ajırap qaluımızğa sebep neden ekenin.
Kezinde osı ilimdi igeru üşin ataqtı ğwlama, mazhab iesi imam Şafiğidiñ özi Iemenge barıp birneşe jıl oqığan eken. Qaytar jolında üyrengen bilimin tekseru üşin jolay bir bädeuidiñ üyine qonaq bolıp tüsedi.
Üy iesine qarap: «Öte sarañ, aqşaqwmar bolu kerek» dep payımdaydı. Bädeui bolsa imamdı tanıp onıñ atına şöp salıp, özine jaqsılap keşki as dayındaydı. Imam: «Men qatelestim-au» dep oylaydı. Keşki astan keyin, üy iesi: «Sizge bwl jer jaysız, törgi salqın bölmege tösek salıp qoydım» dep qiılğanda imam qateleskenim-ay dep qattı ökinedi.
Erteñinde attanatın bolıp üy iesine: – Sizge köp rahmet, qoğaday japırılıp qonaq etkeniñizge, öte rizamın, – dese, üy iesiniñ türi özgerip ketken: – Tez esebiñdi töle, atıñ 2 dinardıñ şöbin jedi, öziñ 3 dinardıñ asın iştiñ, salqın bölmege qonıp şıqtıñ barlığı 15 dinar beresiñ, – degende imam Şafiği oquınıñ tegin ketpegenine qattı quanıp: «Alğan ilimim zaya ketti me dep qorqıp edim, qwdaya täuba qatelespegen ekem» dep, 15 dinardı quana-quana tölepti.
Beken Qayratwlı
Pikir qaldıru