|  |  | 

Тарих Қазақ шежіресі

Алаш және ататек

Байахымет Жұмабайұлы

жазушы, этнограф
Baiahmet
Ататек жайында сөз қозғар болсақ «Алаш» аты шықпай қоймайды. Ал «Алаш» туралы кеңестің соңы ата текке ұласары шындық. Бұл халқымыздың тек пен тарихты бір тұтас ұғым ретінде қарауының негізі болмақ. Ендеше кеңесті «Алаштан» басталық.

Халқымыздың сөз тіркестерінде «Алаштың азаматы», «Алаш – Алаш болғанда», «Алты Алаш» деген сияқты ұғымдар кездеседі. Ол олма біздің осы «Алаш» сөзіміз туысқан ұлттар арасында да өз – өздерінің тілдік қорында әксентіне қарай: Сақалар — дъиэ, Құмыттар — уъй. Түріктер — алачуг, Қырғыздар — Алаччк. Орыстар — лачуг, Ноғайлар — Алаш. Тұнғұстар — алан…[1] т. б. Дейді. Міне бұлар «Алаштың» олардың тарихымен қатыстылығы дегендік емес. «Алаш» созының таралу аясының қаншалықты кеңдігін дәлелдеу.
Зерттеушілер «Алаш» ты тым арыдан суыртбақытайды, м: Мәркополо: «Алаш өгізбен сүйрелетін кигіз үй»[2] ретінде жазса, осы пікірді жүптеушілердің қатарлы молығып, «Сүйретпелі дөңгелек орнатылған кигіз үй» [3], «Қаңылы заманындағы арбалы кигіз үй» [4], «Шыңғысхан заманындағы көп өгізбен сүйреліп жүретін кигіз үй» [5] деген анықтамалардан сырт, «Ноғайдың қаны Мүқамметті Моңғұлдар Алаш атаған» [6], «Кигіз үйдің шаңырағының ұстын «Asoci» Алаш атаған» [7]. «Алаш — Алаша ханның есімі» [8], «Алаш ежелгі тайпа аты» [9], «Аліш бөрінің алғашқы мекені» [10], «Алаш – темір дулығының төбесі» [11] деген тұжырымдамалар кездеседі.
Ал материалдық деректердің неғүрлім анық, ұғынықтысына жүгінер болсақ, «Алашты» ұлыс, ру, тайпалардан құралған бір тұтас ұғым ретінде қарайды. Қараңыз: «Біздің заманымызға дейін Алаштар Қратеңіз, Азоулы (Азов) теңізі бойларынан, Капказ (Кавказ) тауларына келіп қоныстанған халық» [12] дей келіп, Қазақ халқының әсілгі нысыбы (тегі) ретінде тұрақтандырады.
Ал бұданда анығырақ деректерге тоқталар болсақ, Тәукехан кезінде, яғни Керей — Мұрындық — Жәдігер — Шығай — Есім — Салқамжәңгір — Тәуке болып, (Тәуке 1680 жылы хан тағына отырып, 1715 жылы дүниеден көшкен) міне осы кезде билер кеңесі Сырдәриә бойында, Сайран, Түркістан аймақтарында «Байтөбе», «Тартөбе» жерлеріндегі тәңірге арнап малдың майын (сүйегін) арнаулы өртейтін орындарда (мұндай орындарды «күлтөбе» ияғни өртелген сүйектің күлі қалған орын) арнаулы билер кеңесін құруды «Алаштың басын қосу» деп атаған.
Әрине мұнда бас қосушылар әр тайпаның тарихый құрлымдарын саралап, тимды заңдарды қолданысқа еңгізіп, шежіренің өзін мемлекет істері қатарына еңгізіп, таипа, рулардың туларының тұр – түстерін белгілеп тұрақтандырып отырды. Анығырақ айтар болсақ, жеті ата араламай қыз алыспау, сегізінші атадан соң жеті рулы елдің би, бектері, ақсақал, көксәқәлдәрінің басы қосылып, жеті ата асқан рудың ен, таңбаларын белгілеп, өз алдына ел болған салауатын тұрақтандырып, ата санына қарай көтеретін құйрықты туларын тұрақтандыру сияқтыларды салтқа айландырған. Міне мұндағы бітімдер анығырақ айтқанда рулардың санын көбейту арқылы әр ру өзінің ел бастар серкесі мен ұрандатар батырын тұрақтандырып, жауға аттанар жасақтарын сайлау арқылы мемлекеттің қорғанысын күшейтіп, ел економикасын дамытудың тәсілі ретінде қолданды. Осы кезде «Адай» неше ата, «Тарақты», «Жалайыр» т. б неше ата болса соған жарай құйрықты туын көтеріп жауға аттанды. Міне осы кезде ата бұтарлауда өз аталарын көбейту бәсекесі болғаны анық. М; деректерде «Керей әсілі төртеу болатын, кейін тоғызға одан он екіге жеткізі» делінеді, міне осы кезде Керейлер он екі құйрықты ту көтеріп, «Алаш» атын ұран етіп жауға шапқаны шындық. Дәл осы кезде «Алаш» тұтас Қазақтың ұраны ғана емес мемлекет ұғымында болғанын Мұрат Мөңкеұлының «жас келең» толғауында:
Алаш – Алаш болғанда,
Алаш атқа қонғанда
Алашұбар ту байлап…» [13] деген жолдарынан байқауға болады.Alashahan kesenesi
Осы арада оқырманға қадағалай кететін бір жайт «Алаш» бүгінгі Қазақ ұлтын құрап отырған «Үш жұздың» нығайған кезеңі екенін байқаймыз. Бұған себеп, Тәукехан төңірегіндегі ру, жүз, тайпаларға анықтама берген зерттеушілер… «Бесене құрамындағы Алшын рулары еді. Оған Черкеч (Керкес). Беріш, Адай (Дай), Тана, Рамадан сияқты рулар қосылды…» [14], «… Найман, Арғын, Керейлер Шағатайдан бөлінген соң ұлыстың ортасына қоныстанып «Орта жүз» атанған[15]. «Шағатай ұлының шығысын мекенденген Үйсіндердің құрамында Дулат, Албан, Суан, Сарыұйсын, Шапырашты үлкен орда құрамына қосылды…» [16] деген анықтамалардан тыс, сол заманда кұлтөбе басында бас қосатын жиындарға: Ұлы жұзден — Төле би, орта жұзен — Қаздауысты Қазыбек, кіші жұзден — Әйтеке би, Қрғыздан — Көкім би, Қарақалпақтан — Сасық би, Қатағаннан — Жайма билер қатынасқан алты ұлысты «Алты Алаш» атаған… [17] міне осылайша «Алаш» алты ұлыс елдің бірлігі, ұраны, ұйтқысы болып қалмастан осы алты ұлыс елдің нысбы, тегі – текті, мемлекет бірлігінің ұйтқысы болғанын байқаймыз. Ендеше бұл күнде «Алаш» Қазақ шежірелерінде тұп ата болып басталып келіп арада үзіліс жасап қалатын жәйттері жоқ емес, бұған басты себеп, дәл осы «алты Алаш» ұйымдасқан кезде, береке – бырлык үшін тек «Алаш» туы, «Алаш» ұраны астына жиналған халық арғы ата, ұлыс, тайпаларға бөлінбей бір ниет, бір тілекпен жауға қарсы тұруды жолға қойған кез еді. Екіншіден; біздің тегімізді «Арап тұқымы» етуге әрекеттенген молда – қожалар «Алаштан» уаз кештіріп, «Пайғамбар Мүхамметтен санап елу ата өткенсоң Әнәс сахабаның аты аталып, оның төрт ұлының бірі Жабалдан — Мағаз сақабадан тараймыз»[18] деп бастайтын шежіре «Мағаз — Суғайыл (Сымайыл) — Ақшолпан — Жайылқан — Майқы — Мөйтен дей келіп, Майқыдан — Жақан, Өзбекті. Жақаннан — Айырқалпақ, Қалмек. Өзбектден — Қытай, Қыпшақ, Шағатай десе, Аайырқалпақтан — Созақ, Қазақ. Қазақтан — Алаш… [19] деген шежірелер тек ата бұтарлаудың басын пайғамбарлармен сақабаларға тіреуді мақсат етуден ата бұтарлау үрдістері пайда болды.
Әрине осындағы діни ілімді насихаттаушылар бүтін адамзат баласын Нұқ пайғамбардан таратып, Хам, Сам, Яфастан өрбітіп, Қам (Қамит) тан Европа елдерін, Сам (Сами) дан Араб, Парыс, Еврейлерді. Яфас (Жапбас) дан Түрік, Моңғұл нәсілдерін өрбітетін…» [20] шежірелік дізбелер, біздің шежірелік дастүрымызды абден шатастырып «Алашты» емес, Қазақты ұмыттыра жаздады.
Осындай ұлтты әсілгі құндылықтарынан жаңылыстырыудан жоғарда айтқан Тәуке хан күрес жасап тектік танымға қайтудың ұранын көтеріп «Қазақтың ұраны бырлык» [21] деп айтуы бекерден – бекер емес еді. Міне бабалардың осы жан айғайы, асыл арманыны ендігі жерде Әлихан Бөкейханов бастаған «Алашшылдар» жанын сала жаңғыртып, тірілтті. «Алаш» атауын тұтас ұлттың рухы екенін, кешегі мемлекет жүйесі «Алашпен» асқақ екенін ескеріп, «Алаш» партиясын құрды. Ал Алаштың алғабасар арысының бірі Шәкерім өз шежіресінде «Арғы тегіміз Араптан, баленбай сахабаның тұқымымыз» [22] деген жаңсақтықтарға тойтарыс беріп, «Біз Алаштың тұқымымыз» екенін жалпы халық назар аударуы керегін нәсиқаттауы… Сол кезде кеңес өкіметінің қймасына тйіп, Шәкәрым бастаған ел қаймақтарын солақай саясаттың оң жамбасына алып тыныш таптты.
Міне оқырман Алашпен ата бұтарлаудағы анықтаманың менің тұсінігімде қысқаша осынша, мұмкін артық – кеміде болар. ендігі жерде діни танымдағы шежіре (ата бұтарлау) мен неше жүз жылдан бергі жалғасым тапқан өз ата тек шежіремізге (ата бұтарлау) аздап тоқтала кетемін…
Жалғасы бар…
(авторлық құқық қорғалған, пайдалануда автордың мақұлдығын алыңыз)

Әдебиеттер:
[21] [12] [11] [10] [9] [8] [7] [6] [2] [1] «Тауарих тасбиқ» Алматы «Арна» 2014. Е.Көкеов
[3] «Қазақтың қысқаша тарихы» Шинжияң халық баспасы, 1987. Н. Мыңжан
[4] «Үйсіндер тарихы», мұра журналы 1996. 2- сан. С. Жанболатов
[5] «Зейнола Сәнік шығармалары» , 2016. Алматы
[13] «Ер тегі көк аспан» Алматы. Е.Көкеов, 2014
[17] [16] [15] [14] «Қас-сақ». С. Жанболатов және «Таурих-тасбиқ» Е. Көкейов
[20] [18] «Түрік, Қырғыз-Қазақ қам қандар шежіресі» Шәкәрім Құдайбердіұлы. Алматы «Қазақстан» және «Сана» 1991.
[19] Әбілғазы «Түрік шежіресі» Алматы, «Ана тілі» , 1992.

Related Articles

  • Айтпай кетті демеңіз… (Тибет архиві туралы)

    Алтайдан ауған ел туралы тарихи жазбаларда оқтын-оқтын айтылғаны болмаса исі қазақ жұртына Тибет туралы түсінік әлі күнге дейін беймәлім. Әсіресе Тибет жазба деректерінде күллі түркі баласының тарихы туралы тың деректердің көмулі жатқанын тіптен біле бермейміз. Тибет- тарихи деректің ең көп сақталған аймағы саналады. Мәдени, әдеби, рухани және тарихи түрлі деректердің ықылым заманнан бері жақсы сақталуымен сырт әлемді өзіне баурап кеген Тибет жұртына 19 ғасырдан бастап Батыс экспедициясы баса назар аударып кешенді зерттеулер жасады. Соның негізінде Тибеттегі кейбір салалық байырғы деректер Батысқа көшірілді. Есесіне Тибеттану ғылымы қалыптасты. Жағырафиялық орналасуы тым ұзақ болғандықтан Тибеттану ғылымы қазақ жұртына қажеттілік тудырмады. Тибеттанумен негізінде алпауыт күштер айналысты. Олар тибет жұртын игеруді басқа қырынан бағалады. Тибетте

  • Демографиялық сараптама

    1-ші сурет қазақтар; Демографиялық ахуал 1949-2020 жж. аралығын салыстырмалы көрсеткен. 1949 жылға дейін, атап айтқанда коммунистік қытай үкіметі орнағанға дейін Шынжаң өлкесінің солтүстік бөлігінде қазақтар, оңтүстік бөлігі Қашқарияда ұйғырлар басым санды ұстады. 1951-54 жылдары ұлттық межелеу кезінде орталық үкімет құрған комиссия сараптамасы бойынша ұлттық автономиялық территорияны анықтау мына екі бағытта жүргізілді. Олар: БІРІНШІ, ұлттық автономияны межелеу бойынша оның атауын тұрақтандыру. Осы бойынша үш атау ұсынылды: *ШЫғыс Түркістан автономиялық федерациялық респубиликасы; *Ұйғырстан автономиялық респубиликасы; *Шынжаң автономиялы респубиликасы. ЕКІНШІ, автономияның әкімшілік тұрпатын анықтау; Осы бойынша: *Федерециялық тұрпат; *Автономиялық облыс және окург тұрпат; *Аймақ және аудан дәрежелі автономиялық окург тұрпаты. Межелеу комиссиясы аталған екі бағытта сараптама нәтижесін қорытындылады. Комиссия қорытындысы бойынша Шынжаң өлкесінің

  • Бақсылар институты

    Сараптама (оқысаңыз өкінбейсіз) Бірінші, ілкіде Түркі баласында арнайы қаған құзіреті үшін жұмыс істейтін көріпкел бақсылар институты болған. Аты бақсы болғанымен ханның қырық кісілік ақылшысы еді. Көріпкел бақсылар хан кеңесі кезінде алдағы қандайда бір саяси оқиға мен ситуацияны күні бұртын болжап, дөп басып талдап һәм сараптап бере алатын соны қабілеттің иесі-тін. Оларды саяси көріпкелдер деп атаса да болады. Хан екінші бір елді жеңу үшін білек күшінен бөлек көріпкел бақсылардың стратегиялық болжауына да жүгінетін. Қарсылас елдің көріпкел бақсылары да оңай емес әрине. Екінші, уақыт өте келе саяси көріпкел бақсылар түркілік болмыстағы стратегиялық мектеп қалыптастырды. Түркі бақсылары қытай, үнді, парсы, ұрым елдерін жаулап алуда маңызды рөл атқарды. Ол кездегі жаһандық жауласулар жер, су,

  • Шағын сараптама:Шыңжаң өлкелік үкіметі, шетелге оқушы жіберу жұмысы

    Шағын сараптама 1934-35 жылы жаңа Шыңжаң өлкелік үкіметі құрылған соң шетелден оқу, шетелге оқушы жіберу жұмысы кешенді жүзеге асты. Соның негізінде өлкелік үкімет Совет Одағынан оқитын жас талапкерлерге конкурс жариялап арнайы үкіметтің оқу стипендиясын бөлді, нәтижесінде 1935-39 жылдары ұзын саны 300-ге тарта студент Совет Одағында білім алды. 1935 жылдары Шығыс Түркістандық студенттердің ең көп оқуға түскен білім ордасы- Ташкендегі САГУ еді, атап айтқанда Орталық Азия Мемлекеттік Университеті. Ташкеннен оқыған Шыңжаңдық студенттер Шығыс Түркістанның барлық аймақтарында түрлі қызметте жұмыс істеді, оларды кейін “Ташкентшілдер” деп те атады. 1939 жылдан кейін Мәскеу мен Шыңжаң өлкелік үкіметтің арасы дипломатиялық дағдарысқа ұшырады, соның кесірінен ресми Үрімжі Совет Одағы құрамындағы студент азаматтарды елге шақыртып алды. Білім

  • Чунциндегі кездесу

    Тарихи сурет Уақыты: 28 тамыз 1945 ж.; Орыны: Чунцин (重慶) қ-сы; Түсініктеме: Тарихи суретте АҚШ-тың қытайдағы өкілетті елшісі Патрик Херли және Қытай президенті Чан Кайши мен ҚКП төрағасы Мао. Чунциндегі кездесу кезінде диалогқа келе бастаған қытайлық партия өкілдері алпауыт ел АҚШ пен Совет Одағының “қытай саясатын” жаңа дағдарысқа әкелді. Көріністе азаматтық соғысты тоқтатып бүкілқытайлық мәселені шешу болғанымен үлкен қастандықтың басы содан басталды. Алпауыт тараптар қытай картасын өзгертетін жаңа диалогтарды қызу талқылап жатқанда Шығыс Түркістан аумағында бір уақытта үш бірдей уақытша үкімет өмір сүрді. Олар: Бірінші, отставкадағы Шэн Шицай кланы; Екінші, Ву Чжунсинның уақытша үкіметі; Үшінші, Шығыс Түркістан уақытша үкіметі. АҚШ-тың қытайдағы өкілетті елшісі Патрик Херли Шығыс Түркістан аумағын назарға ала

Пікір қалдыру

Электорнды поштаңыз сыртқа жарияланбайды. Белгі қойылған өрісті толтыру міндетті *

Аты-жөні *

Email *

Сайты

Kerey.kz/Керей.кз

Біз туралы:

Тел: +7 7071039161
Email: kerey.qazaq@gmail.com

Kerey.kz тің бұрынғы нұсқасын http://old.kerey.kz тен оқи аласыздар!

KEREY.KZ

Сайт материалдарын пайдаланғанда дереккөзге сілтеме көрсету міндетті. Авторлар пікірі мен редакция көзқарасы сәйкес келе бермеуі мүмкін. Жарнама мен хабарландырулардың мазмұнына жарнама беруші жауапты.

Сайт санағы: