مادەنيەت قازاق حاندىعىنا 550 جىل قازاق شەجىرەسى

ميفولوگياداعى «يت-قۇس» پەن «يتەلى» اتانعان رۋ اتتارى

kerey.kz

 |  Apr 13, 2020

«عىلىم ينەمەن قۇدىق قازعانداي» دەپ بەكەر ايتىلماعان. ويتكەنى، شۇيلىككەن تاقىرىبىڭنىڭ ءتۇپ نەگىزىن انىقتاۋ ءۇشىن ءۇن، اۋەن، دىبىس، ءىز، ارىپتەرمەن ءسوز-سويلەمدەردىڭ اۋىسپالىعىن، قۇبىلمالىعىن ونىڭ ءتۇبىرى مەن تۇركىلىك نەگىزىن، ءتىپتى بەينەلەردىڭ بەيىمدىلىگىنە دەيىن انىقتاۋ ارقىلى قورىتىندى جاساۋعا تۋرا كەلەدى. مۇنداي جىڭىشكەلىككە قاراعاندا ءوزى «مەن مۇندالاپ» ايعالاپ تۇرعان انىقتامالىقتان جالتاقتاۋ عىلىم – ءبىلىم، تاريحقا دەگەن جاۋاپسىزدىق ەكەنىن ەسكەرىپ، ەجەلدەن تاريح بەتىنە قاتپارلى تۇسكەن «يتەلى» اتاۋى مەن بۇگىنگى اباق كەرەيدىڭ ءبىر تابى بولعان «يتەلى» رۋى اتىنىڭ قالايشا ۇقساستىعىن ءوز الىمىزشە دالەلدەي كەتۋدى ءجون كوردىم.
ارينە، قازاق ۇلتى رۋدان قۇرالعاندىعى شىندىق. ەندەشە، رۋدى زەرتتەۋ ارقىلى ۇلتتى، ءتىپتى دۇنيە تاريحىنا ۇڭىلۋگە بولاتىن سياقتى.
الدىمەن وقىرماننىڭ ەسىنە سالارىم، حالقىمىزدىڭ ەجەلدەن بۇگىنگە دەيىن «يت»، «ءبورى»، «قاسقىر»، «كوكبورى»، «قۇرتقا»، «يت – قۇس»، «كوكجال» دەگەندەردىڭ بارلىعى ەجەلدەن حالقىمىز تاريحىندا نانىم –-سەنىم، تانىممەن ءبىرتۇتاس ۇعىم رەتىندە قاراعانى بەلگىلى.

«يتەلى» اتىنداعى تاريحي تۇلعالار مەن مەملەكەت اتتارى
ۆيزانتيا ەلشىسى، تاريحشى، جازۋشى پريسك ينيك: «ءبىر مالشى ورىستەن قايتقان سيىرلارىنىڭ بىرەۋىنىڭ اقساپ كەلگەنىن كورىپ، سەبەبىن تابا الماي انىقتاۋ ءۇشىن سيىردىڭ قانى تامعان ءىزىن قۋا وتىرىپ، ءبىر سەمسەرگە جولىعادى. مالشى تاۋىپ العان سەمسەردى يتەلى پاتشاسىنا اكەلەدى. سويتسە، بۇل سەمسەر مارس قۇدايىنىڭ سەمسەرى ەكەن. ءال-قۋات بەرەتىن، ۇستەمدىلىككە قول جەتكىزدىرەتىن قارۋ قولىنا تۇسكەن يتەلى پاتشاسى اسكەرىن ەۋروعا بۇرادى».
ەدىل پاتشا تاققا وتىرعان سوڭ ونىڭ ەسىمى ەدىل، اتتىلى، يتەلى اتىمەن اتالعان. ءبىزدىڭ داۋىرىمىزدەن مىڭ جىل بۇرىن جۋ پاتشالىعى زامانىندا شۇن رۇڭ يتەلى 771 جىلى جۋ پاتشالىعىنا باسىپ كىرەدى. تۇركەشتەر داۋىرىندە بەلگى قاعان دۇنيە سالعان سوڭ، رۋحيلدىڭ ۇلى يتەلى يمپەريانىڭ تىزگىنىن ءوز قولىنا الىپ نىعايتا تۇسەدى. يراندىقتار ءيتتى ساق (SAG) دەيدى. وزدەرىمەن كوپ جاۋلاسقان عۇنداردىڭ كوشپەندى تايپالارىن ولار كەمسىتىپ ساق (يت) دەگەن.
قىتاي دەرەكتەرىندە – يت مەملەكەتى، ساق مەملەكەتى» ساق – يت ماعىناسىندا ايقىندالعان. ال عۇن مەملەكەتى ياعني (يمپەرياسى), مۇندا ەجەلگى ەسكى قىتاي تىلىندە يت ماعاناسىندا كورسەتىلگەن. بۇل انىقتامالاردان ءبىز ەجەلدەن يت «يتەلى» اتىنىڭ قالاي، كىمدەرگە پايدالانىپ كەلگەنىن بايقايمىز. 

«يت – قۇستىڭ» قامقورلىعىمەن وركەندەۋ
قىتاي دەرەكتەرىندە «ءۇيسىننىڭ كوسەمى (كۇنبي) كۋنچۋدى اناسى بالا كۇنىندە دالاعا تاستاپ كەتكەنىنەن قارعالار جەم (ازىق) تاسىپ بەرىپ، كوكبورى ەمىزىپ وسىرەدى (1954 ۆون ءچۋنى).
بۇل كۇندە ريمدە قاسقىر ەمىزىپ تۇرعان ەكى بالانىڭ ەسكەرتكىشى بار. بۇل بىردە ەجەلگى ميف رەتىندە باياندالسا، كەيدە ول بىزگە شىندىق بولىپ جەتەدى. اڭگىمە بىلاي ءوربيدى: «ريم تاريحىندا ءريمنىڭ ءبىرىنشى پاتشاسى موتيۆتىڭ ەسكەرتكىشى نەگىزىندە ورناعان. مۇندا رومۋل مەن ريم ەگىز بالا بولىپ، كوپ وتپەي اتا-اناسىنان ايىرىلعان سوڭ، نەمەرە اعالارى امحلي تيبر ولاردى وزەنگە تاستاپ جىبەرگەن، كەيىن ولاردى قاسقىر قۇتقارىپ، ەمىزىپ وسىرگەن ەكەن. مىنە، وسىدان سوڭ، ريمدىكتەر يتكە ەسكەرتكىش ورناتىپ، ونى تاريحقا اينالدىرعان.
تۇركي تاس جازۋلارىندا بۋمىن دەگەن ەسىم بەلگىلى. ونىڭ تۇقىمى تۋمىندى كوپشىلىك بىلەدى. انىعىراق ايتقاندا، شاتىڭ – نودۋلۋ كىشى ايەلى شاد داشمنا دۇنيە سالعان سوڭ شاقالاق كۇيىندە قالعان بالاسى اسپان ءيتى كوكبورىنىڭ قامقورلىعىمەن ەرجەتەدى. ۇزاماي بايلىقپەن بيلىكتى يەلەپ اسيان-شاد دارەجەسىنە كوتەرىلۋىمەن ءوز قۇدىرەتىمەن تانىلا باستايدى. ءبىر قىزىعى ءوزىنىڭ تۇقىمىن قۇدىرەتتى ەتۋ ءۇشىن قىزدارىن بورىگە اتاستىرادى.
وسى اڭىزدىڭ ەندى كەلەسى ءبىر ءتۇرى بار: «ەرتەدە شىعىستاعى ەكى ەل جاۋلاسىپ، جەڭىلگەن ەلدىڭ جۇرتىندا قول-اياعى شابىلعان ون جاسار بالا قالادى. ونى ءتاڭىر تاۋىنىڭ شىعىسىن مەكەندەيتىن قانشىق قاسقىر اسىراپ، ولاردان ون ۇل دۇنيەگە كەلەدى. ولار جەرگىلىكتى حالىقتىڭ قىزدارىمەن ۇيلەنىپ ۇلكەن جۇرت بولادى. سول ون ۇلدىڭ ءبىرى اشينا (arna) ەل كوسەمى اتانادى. اشينا – (چينو) كونە موڭعۇل تىلىندە ءبورى ماعىناسىندا). عۇن ءتاڭىر قۇتىنىڭ كوك تاڭىرگە قوسۋعا ارنالعان پەريزات قىزى بورىگە قوسىلادى. تۇرىكتەر كيەلى بورىدەن پايدا بولعان دەگەن دە تۇسىنىك بار. وعىز حانىنا نۇر بولىپ تۇسكەن ءبورى جول باستايدى. شىڭعىسقاننىڭ كيەسىدە – تۇندە شاڭىراقتان نۇر بولىپ ەنىپ، قاسقىر بولىپ شىعىپ كەتەدى دەگەن دە ۇعىم بار.
عۇندار وزدەرىن بورىدەن جاراتىلدىق دەيدى. مىنە، بۇلاردان كيە ۇستاعان «يت – قۇستى» حالىق قالاي قادىرلەگەنىن عانا ەمەس، جالپى نانىم-سەنىمگە اينالدىرعانىن بايقايمىز.

يت. كوكبورىنىڭ بەينەلەۋ ونەرىنەن ورىن الۋى
1968 جىلى موڭعۇليانىڭ بۇعىتى دەگەن جەرىنەن جازۋ تۇسكەن سىنتاس تابىلىپ، ونىڭ جوعارعى باسىنا اياق-قولى جوق ادامدى قۇشاقتاعان ءبورىنىڭ سۋرەتى تۇسىرىلگەن.
«التايدىڭ موڭعۇل ايماعىنا قارايتىن بوگەتى سىنتاسىندا قاسقىردى ەمىپ تۇرعان بالانىڭ بەدەرى بار. گەرودوت جازىعىندا ساق قابىرلارىندا التىن بۇيىمدار مول كەزىگەدى. ەسىك، بەرەل، ىستىقكول، الاكول جەرلەرىندەگى ارحەولوگيالىق قازبالاردان شىققان التىن اشەكەي بۇيىمدار اراسىنان قاناتتى بارىس، قاناتتى ءبورى بەينەلەرى مولىنان كەزدەسەدى. بۇلاردى كەي زەرتتەۋشىلەر» التىن قورعان گريفون ءيتى (قاناتتى ءبورى يت) دەپ زەرتتەگەن.

يت ياعني اسپان ءيتىنىڭ يەلەرىمەن بىرگە جەرلەنۋى
ءبورى، يت، ياعني اسپان ءيتى (قاناتتى يت) تىرىسىندە (ومىردە) ادامدار ءۇشىن قالاي قاستەرلەنسە، و دۇنيەدە دە «يەسىنىڭ قامقورى، قورمالى بولادى» دەلىنىپ، يەلەرىمەن بىرگە جەرلەنەتىن كەزدەرى بولعان. بۇل جونىندە ءبىز ارحەولوگيالىق قازبالاردان دالەل تابامىز.
يتپەن كوكبورىنىڭ قاسيەتى مەن قامقورىن ەڭ بولماعاندا زەرگەرلىك بۇيىمدارمەن تۇرمىستاعى ءتۇرلى تۇتىنۋ بۇيىمدارىنا بەينەلەۋ ونەرى ارقىلى ءتۇسىرىپ، ولاردى ادامدار وزدەرىمەن بىرگە جەرلەۋى، جوعارىداعى جەرلەۋدىڭ وزگەرگەن ءتۇرى بولعان. ول كەزدەگى ادامدار نەگە نانىپ نەنى كوسەم تۇتسا، سونى شىققان تەگىمىز، قورعاۋشىمىز، جارىلقاۋشىمىز دەپ بىلگەن دەگەندەي، نانىم-سەنىمدىك سانانىڭ جاڭعىرىعىنىڭ كورىنىسى بولعان.
وعىزنامادا ايتىلاتىن كوكتاڭىرىمەن تىلدەسە الاتىن قاناتتى ءبورىنىڭ بىردە مۇزارت تاۋىنىڭ مۇنارلى باسىنان كورىنىپ، الا-شولاڭ بۇلتتىڭ اراسىنان ەلەس بەرەتىن بەينەلەر ارينە، تىرلىكپەن ءولىنىڭ ارمان-تىلەكتەرىمەن جەتەر ماقساتتارى ايگىلەنبەك.

«يت – قۇستىڭ» اتويلى باتىرلاردىڭ قولىنداعى بايراقتاردان كورىنۋى
قورقىت ءحى عاسىردا ءومىر سۇرگەن تۇلعا، 1168 جىلى بەسەنەلەر (پەچەنەگتەر) جونىندەگى دەرەكتەردە قورقىت بوي كورسەتەدى. مۇندا «اتا – مەكەنىن ءتاڭىر جولىندا قورعاۋعا جانىن اياماي قىرعىنعا قاتىناسقاندا يتباستى تۋىن قولىنا الىپ، ورمانبەت ءبيدىڭ باستاۋىندا كوزگە تۇسەدى. ال فولكلورىمىزعا ۇڭىلەر بولساق، بىلايشا «يت باستى»، «ءبورلى تۋ» كوتەرىپ جاۋعا اتتانۋ دەرەكتەرى مولىنان كەزىگەدى. ءتىپتى، كەشە وتكەن ءسۇيىنباي ارونۇلىنىڭ وتتى جىرلارىندا:
ءبورلى بايراق استىندا،
بوگەلىپ قالعان جان ەمەن.
بورىدەي جورتىپ كەتكەندە،
بولىنىپ قالعان جان ەمەن.
ءبورلى مەنىڭ بايراعىم،
ءبورلى بايراق كورگەندە،
قوزىپ كەتەر قايداعىم…- دەپ تولعاسا، «جوڭعار سوعىسى كەزىندە، ابىلايحاننىڭ 25 باتىرىنىڭ ءبىرى بولعان بۇقارباي ەلتوقۇلىنىڭ «ءبورىنىڭ باس سۋرەتى تۇسكەن تۋ الىپ جاۋعا شاپقان» دەلىنەدى. ءۇشىنشى رەت حاننىڭ ۋازىرلەرىنەن الاش پەن مايقى اقىلشى، اقۇيسىن ۇلى ءجۇز، بەكەجان ورتا ءجۇز، ءتايتى كىشى ءجۇز بولىپ، ءۇش ءجۇزدىڭ تۋى ءبورى باستى قاراقوڭىر ءتۇستى جىبەك تۋ، ۇرانى الاش، باسشى احمەت بولىپ ورمانبەتكە قارسى جورىققا اتتانادى. ءبورىباستى تۋ كوتەرگەن ەلدى كورگەن ورمانبەت ءبورى باستى تۋ كوتەرگەندەر كىمدەر ەكەنىنە تاڭعالادى. بۇل جالپى ەجەلگىلەردىڭ ءبورىباستى تۋ كوتەرىپ، اتويلاپ جاۋعا اتتانعانىن بىلدىرەدى.

ميفولوگيالىق «يت – قۇستىڭ» حالىق سەنىمىنەن ورىن الۋى
كەڭەستى «يت – قۇس» سوزىنەن باستادىق. «يتكە ۇقسايتىن – قۇس» ياعني «قۇسقا ۇقسايتىن يت» دەۋ ارقىلى ميفولوگيا ارقىلى بىزگە جەتكەن يتالاقازدى مەڭزەيدى. ياعني، سارالا قازدىڭ ەكى جۇمىرتقاسىنىڭ ءبىرى (كەيدە ءتورت جۇمىرتقاسىنىڭ سوڭعىسى) بالاپان ەتىپ شىعارماي كەتكەنىن كورگەن كوكبورى ( ونى اسپان ءيتى، كەي دەرەكتە يتەلگى قۇس دەپ تە ايتادى) جۇمىرتقانى قىزىقتاپ، ارى-بەرى دومالاتىپ جۇرگەندە كەنەتتەن جۇمىرتقا تاسقا سوعىلىپ جارىلادى دا، ىشىنەن عاجايىپ، قۇبىجىق ايۋان شىعادى.
جۇمىرتقادان ەندى شىققان قۇبىجىق الدىنداعى تاستى اياعىمەن قاعىپ قالىپ ۇگىتەدى دە، قاناتىن سىلكىپ كەڭگە جايعاندا اتىراپ الاي-دۇلەي بورانعا ايلانادى. سۇمدىق داۋىس شىعارىپ، بۇل دۇنيەنى ءزىلزالا ەتكەنىن كورگەن كوكبورى (اسپان ءيتى) ونىڭ مۇنداي قۇدىرەتىنە سۇيسىنە قارايدى. مىنە، بۇل كوكبورىگە ءتاڭىردىڭ سىيلاعان سىيى بولىپ، وسىدان باستاپ «يتالاقازدىڭ» جاردەمىمەن ءوز ەرەكشەلىگىن كوكبورى ودان ءارى ساۋلەلەندىرەدى.
يتالاقازدان دارىعان وسى قۇدىرەت كوكبورى ارقىلى ادامدارعا كيە، قاسيەت بولىپ داريدى دەگەن سەنىم قالىپتاسادى. بۇل – ءوز كەزەگىندە «يت – قۇستى»، كوكبورىنى تىپتەن قۇدىرەتتەندىرە تۇسەدى. سوندىقتان يتالاقازدى جولبارىس باستى، قالقان قۇلاق، ەكى كوزى شوقتاي، توبەسى سارالاقازعا ۇقسايتىن، تۇمسىعى جىرتقىش الىپ قاراقۇستىڭ تۇمسىعىنا ۇقساتادى. قۋسا جەتىپ، قاشسا قۇتىلاتىن، ىلعي دا جەڭىستىڭ، باسىندا تۇرادى. كوسمولوگيالىق بايانداۋ بويىنشا «ادام جانى ينەنىڭ كوزىندە، ينە جۇمىرتقانىڭ ىشىندە، جۇمىرتقا سارالاقازدىڭ ىشىندە، سارالاقاز اسپان كيىگىنىڭ ىشىندە» – دەلىنگەن سەنىم اياسىندا ءوربيدى.
يا، يتالاقاز (اسپان ءيتى) تەك ءبىر حالىقتىڭ ميفولوگياسىندا عانا ايتىلمايدى. قاناتتى ايداھار، پانىگۋا (بەس رەڭدى اسپان ءيتى), قاناتتى جولبارىس، قاناتتى كوكبورى، قاناتتى دۇلدىل، قاناتتى ادام، ءبىتىمى ادامعا ۇقسايتىن قۇبىجىقتار ت. ب. تۇسىنىكسىز قۇبىجىق بەينەلەرىندە قابىلدانىپ وتىرعان. مىنە، بۇلاردى ءبىز ەجەلگى ساق، عۇن، الان، ءۇيسىن اتالاتىن ەجەلگى حالىقتاردىڭ ىزدەرى بولعان ارحەولوگيالىق قازبالاردان شىققان بۇيىمداردان، وزىمىزگە جەتكەن فولكلورمەن ميفولوگيالىق اڭىزداردان كورە الامىز. مىسالى، الماتىدان تابىلعان «قارقارالى تاسىنداعى باقسى مىنگەن قۇمايدىڭ باسى – بورى، دەنەسى – بارىس، قاناتى – قاز، اياق -قۇيرىعى مايمىل بولىپ، بەس تىك تسيكلى بويىنشا بەينەلەنگەنىن بايقايمىز. وسىلايشا حالقىمىز ميفولوگيا ارقىلى قاسقىر، يت، يتالاقاز، ءبورى، اڭ-قۇس جونىندە ءبىر عاجايىپ تىلسىممەن «كوكبورىلىك» ۇعىم، سانا، سەنىم-نانىم قالىپتاستىرعان.
تاريحتا «ساق» دەگەن تەگىمىزدى قۇراعان تايپا بولدى. ولار ءبورىنى ساحا بۋريات (بوريت) اتاۋى، ال ساقالاردىڭ گانانرين نوحوي ء(تاڭىر ءيتى), موڭعۇلداردىڭ ءحاارنين نوحوي دەپ اتاۋى قازاقتاردىڭ بۇگىنگە دەيىن يتتەردى «ساق – قۇلاق» دەپ اتاۋى ءبىر ماعىنادا ياعني «ساقتان قالعان يت»، «ساق – يت» ماعىناسى بولماق. وسى سياقتى حالقىمىز يتكە «قۇتپان» (قوراعا، وتباسىنا قۇت اكەلەتىن). نەمەسە «عۇن – تازىسى» ماعىناسىن انىقتاسا توبەت ء(يتتىڭ ەركەگى) ءيتتى «جەتى قازىنانىڭ ءبىرى» سانايتىن حالقىمىز ءيتتىڭ ول دۇنيەگە بارعان سوندا يەسىن پالە جالادان قورعايتىنىنا سەنىممەن قاراپ، ءولۋشى يتتەرىن وزىمەن بىرگە جەرلەنگەن كەزدەرى بولعان. ول كەزدەردە ولگەن ادامنىڭ سۇيەگىن كوك تاڭىرىنە تاياۋ دەيتىن بيىك توبەلەرگە قوياتىندىقتان مۇنداي ورىنداردى «كور توبە» اتاسا، تىرىدە وزىنە قۇت سىيلاعان توبەت «ول دۇنيەدە دە باقىت سىيلايدى» دەيتىن سەنىمگە يە ادامدار (كورتوبەدە يەسىمەن بىرگە جاتاتىن توبە يت) توبەت اتاعان. وسى سياقتى قاسقىردى دا تىكە اتىن اتاۋ «مال مەن جانعا كەلەتىن قۇتتان ايىرادى دەپ بىلگەن. «كوكبورى»، «يت – قۇس» دەپ تەرگەپ اتاسا، كوكبورىنىڭ (اسپان ءيتىنىڭ) جوعارىداعى ەرەكشەلىكتەرى مەن قاسيەتتەرى قاستەرلى، قاسيەتتى دەگەن ادامدارعا دا داريدى دەگەن تۇسىنىك قالىپتاسقان. «كوكبورى قولداسىن» دەپ باتا بەرىپ، تىلەك ايتىپ، قاسيەتتى، ەرجۇرەك باتىرلاردى «بويىندا كوكبورىسى بار»، «كوكبورىسى ساقتادى، قورعادى» دەپ وتىراتىن بولعان. بۇل پىكىرىمىزگە ءبىر دالەل –داۋدامايدى جەڭۋ ءۇشىن، داۋگەر، جانىنا ءبورىنىڭ ءتىسىن سالىپ بارسا، قانمايداندا جاۋدى جەڭۋ ءۇشىن قاسىنا قاسقىردىڭ اسىعىن سالىپ باراتىن سەنىم قالىپتاستىرعان. مۇنىڭ بارلىعى جوعارىدا ايتىلعان «يتالاقازدىڭ» ميفولوگيا ارقىلى ادامدار ساناسىنا جاساعان اسەرى بولماق. 

يتەلى جايىندا
يتەلى – حاندىقتىڭ، مەملەكەتتىڭ، ايۋاننىڭ، يت-قۇستىڭ (يتەلگى دەگەن قۇس – يتالاقازدىڭ اسىلگى تەگى دەلىنەدى), ادامنىڭ (رۋدىڭ) ەسىمى بولىپ كەلگەنىن جوعارىدا اتاپ وتتىك. ورتا ءجۇزدىڭ اباق كەرەي تابى ءوز ىشىنەن ون ەكى اتادان قۇرالىپ، سول ون ەكىنىڭ ءبىر تابى «يتەلى» رۋى اتالعان. جالپى، اباق كەرەي وسى يتەلى رۋىن ەجەلدەن بەرى نوقتاعاسى (ەل، ءسوز، كوشباستار اعا) سانايدى. سوزىمىزگە دالەل; «قويلاۋ اعا بالاسى بولعاندىقتان، ءوز زامانىندا بيلىك يەلەپ شورگول (شورماناپ) لاۋازىمىنا يە بولعان. ال «قويلاۋ شوركولدەگى التى ارىستىڭ ايگىلى ءبيى بولعان. كەيىن شورماناپ اتانعان، پاراساتىلىعىمەن، ەلدى ادىلدىكپەن بيلەگەن.
كەرەيدىڭ ءبىر شاڭىراعى سانالاتىن قويلاۋدىڭ ءبىر نەمەرەسى اقىمەتالى توي جاسايدى. (قازاقستان رەسپۋبليكانىڭ ۇلتتىق اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى تىلەۋبەردى سايدوللاۇلى)
توقتاعاسى قويلاۋدان يتەلى تارايدى. قويلاۋ شوركولوگى ازىرگى يتەلى رۋى، ءسۇي تايپاسى كەزىندە كەرەيلەر توعىز تايپاعا بولىنگەن. وسى توعىزدىڭ ءبىرى – كۇيگى (قويلاۋ). 630 جىلى قويلاۋ ۇلكەن حاندىق ورىنعا شىعادى. تاڭ پاتشالىعى تۇرىكتىڭ نەگىزگى حالقىن دۋلاتتارمەن، وسەبيلەرگە ەڭگىزىپ، وڭ-سول ەكى قاناتقا ايىرىپ، دۋلاتتىڭ ۇزىن تۇركەش، قويلاۋ، شيمويىن، ىستى، جاناس ەتىپ بەس تايپاعا بولگەن.
ال قويلاۋدىڭ ءبىر بالاسى كۇيىك ءوز زامانىندا شاڭىراق يەسى، ەلورداسىنىڭ بيلىك يەسى بولعان دەسەدى. كۇيىك تۋرالى كەڭەس تىم ۇزاق. «كۇيىك حان بولعان، ول شىڭعىسحان، جوشىنىڭ تۇقىمى ەدى…» دەيتىن حيكاياعا بۇل جولى بارىسباي-اق، حالقىمىز اراسىندا كۇيىك جايىنداعى كەي مالىمەتتەرگە توقتالا كەتەيىن.
كۇيىك اتانىڭ ناقتىلى ەسىمى «كۇيدىك» ەدى» دەيتىن دەرەكتەرگە دە نازار سالعانداي بولامىز. سەبەبى، يتەلى رۋىنىڭ كەلىندەرى ەجەلدەن بۇگىنگە دەيىن «يتەلىنى» تەرگەپ «كۇيدىك»، «كۇيتىك» دەپ اتاعان. مىنە، وسى كۇيدىك (كۇيىك) اتانىڭ ورداسى «كەزىندە وردىڭ قاراعاشىندا وتىرعاندا جاۋ شاۋىپ ويرانداپ كەتكەن ەكەن. وردا ورتكە ورانعانىن كورگەن جاماعات ەجەلدەن حالقىمىزدا ساقتالىپ كەلە جاتقان ءداستىر بويىنشا قولدان شىعىپ بارا جاتقان مال-مۇلىكتىڭ بولماعاندا «كوزىن جىبەرمەۋ، سىلەكەيىن الىپ قالۋ» دەيتىن داعدىنى ەسىنە السا كەرەك، ءورت ىشىنەن وردانىڭ ماڭدايشاسىن امان الىپ قالعان.
وسى ماڭدايشا قانشاما عاسىرلاردى ارتتا قالدىرىپ، تالاي ۇركىن-قىرقىن، جاۋگەرشىلىك زاماندا ۇرپاقتارىنىڭ قاراشىعىنداي سانعاسىرلار بويى ساقتاپ كەلگەن ەكەن. 1951 جىلدارى گيمالاي اسىپ شەتەلگە كەتكەلى جاتقان ءسۇلتانشارىپ زۋحاۇلى ماڭدايشانى ساقتاپ وتىرعان قاتپاشا دەگەن اقساقالدى ارنايى ىزدەپ بارىپ، «سوڭىنان ەرگەن ءبىر شوعىر حالىقتىڭ امان – ساۋ كۇزەۋلى جەرگە جەتىپ، وندا دا ەجەلگى اتا-بابا ورداسىن تىگىپ، ءتۇتىنىن تىك ۇشىرۋعا جاردەمى بولار دەگەن ارمان-ماقساتپەن ماڭدايشادان جاڭقا سىندىرىپ اكەتكەن ەكەن. وسىلايشا ماڭدايشانىڭ بارلىعى ەل-جۇرتقا ءمالىم بولىپ، 1968 جىلدارى قاتپاشا مەن ءىنىسى زاكەن مىناۋ اتىشۋلى «مادەنيەت توڭكەرىسىنەن» امان الىپ قالۋ ءۇشىن بىردە ۇيگە، بىردە دۇزگە تىعىپ ءجۇرىپ ماڭدايشادان كوز جازىپ قالىپتى.
كۇيىك تۋرالى باسقا تارباعاتايدىڭ جايىر تاۋىنىڭ ىرگەسىندەگى دەربىت وزەنىنىڭ بويىنداعى تاريحي بەيىتتى مۇنداعى حالىق «اق بەيىتىن» اتاپ، مۇنى «كۇيىكتىڭ قابىرى» دەيدى ەكەن. ءوزى ۇلىق، ءوزى اسقان جومارت، باردام بولعان كۇيىكتىڭ «شاراپاتى قونار» دەپ ىرىمداعان جولاۋشىلار «جەتسەك كۇيىككە، جەتپەسەك بيىككە قونامىز» – دەپ قابىردىڭ باسىنا ارنايى كەلىپ تۇنەپ قايتادى دەسەدى.
«يتەلى» جايىندا ەل اۋزىنداعى اڭىزدا «اقتى سۋعا توگىپ يتەلى اتانعان ەكەن» دەگەن ويدىرماعا سەنەيىك دەسەك، سوناۋ تاريحتاعى يتەلى حانىن، يتەلى مەملەكەتىنىڭ بارلىعىن وسى ويىرماعا قالاي قاۋىشتىرۋعا بولادى؟
قاراڭىز، زامانىندا ابىلايحاننىڭ 25 باتىرىنىڭ ىشىندە «ەركە باتىر»، «اعا باتىر» اتانعان بۇقارباي باتىردى، جيىن تويلاردا ابىلايحان ەلدەن ەرەك قۇرمەتتەپ، «اعا باتىر نە ايتار ەكەن» دەپ سىيلاپ، ونى رەنجىتپەۋ جاعىن قارايلاپ وتىرادى ەكەن. ال ابىلايحاننىڭ اسكەرباسىنىڭ ءبىرى ەرجانبەك تە، ابىلايحان سىيلاعان بۇقاربايدى ىلعيدا تورگە شىعارىپ، «اعا بالاسى، ايتارىڭىز بار ما؟» -دەپ قۇرمەتتەپ وتىرادى ەكەن. زامانىندا اعا سۇلتان قۇنانباي ورتا ءجۇزدىڭ باسقوسقان تالاي ماجىلىسىندە كەرەيدىڭ بي-بەكتەرى جيىنعا كەلە الماي قالسا، ولاردى جوقتاماسىنان كەرەيدىڭ نوقتاعاسىنان بىرەر ادام جيىنعا قاتىناسۋىن قاداعالاپ وتىرادى ەكەن. بۇل تۋرالى ءبىر جولعى قۇرىلتايعا نوقتاعاسىنىڭ ۇرقى بولىپ قاتىناسقان ەكەي دەگەن قويشىنى قۇرىلتاي اياقتالعان سوڭ قىزعانىشى قوزعان ادامدار توبى ولتىرگەن ەكەن.
زامانىندا كەرەيلەر تورەنىڭ بيلىگىنە قارسى كەلىپ پىكىر الاۋىزدىعى، ۇرىس-جانجالدار ۇدەي باستاسا كەرەك. مۇنداي باسسىزدىقتى تەجەۋ ءۇشىن، سول كەزدەگى كوگەدەيدىڭ تۇقىمى اجى تورە تۇقىمى جول ەتكەن «قارادان قىز الىپ قاراعا قىز بەرمەۋ» دەيتىن جوسىنىن قايىرىپ تاستاپ، «مىناۋ ون ەكى كەرەيدىڭ نوقتاعاسى بولىپ، سوزىنە ەل تۇرعان يتەلىگە قۇدا ءتۇسىپ، نوقتاعاسىنىڭ اۋزىمەن كەرەيدىڭ باسسىزدىقتارىن تەجەۋگە بولارىن ەسكەرىپ، ايپارا اپايىمىزدى ۇلى جەڭىسحانعا ايتتىرىپتى. ايپارانى ۇزاتاردا اۋىلدىڭ ۇلى كارىلەرى; «بالام سەن ەر دەپ بارا جاتقان جوقسىڭ ارتتا قالعان ەلدىڭ قامى ءۇشىن ۇزاتىلىپ بارا جاتقانىڭدى ۇمىتپا» – دەپ اتتاندىرعان ەكەن. ايتىپ-ايتپاي ايپارا اپايىمىز ادۋىن، جۇمىسقا ۇتىمدى بولعاندىقتان تورە ورداسىنىڭ وردا باسقارۋشىلارىنان باستاپ، اسشى-قۇسشىلار يتەلى رۋىنان مولىراق بولعان ەكەن. مىنە، وقىرمان مۇنداي دالەلدەردى ايتا بەرسەك، وتە كوپ، تەك بۇل دالەلدەردەن ەجەلگى اڭىزدارمەن بەرتىنگى شىندىقتاردىڭ يتەلى جونىندەگى ءبىر قاۋىشۋلاردىڭ جاتقانىن بايقايمىز. اسىرەسە، ەجەلگى يتەلى اتانعان ادامدار مەن مەملەكەت اتتارىنىڭ بۇگىنگى يتەلى اتىمەن قالايدا ءبىر سايكەسىمدىلىكتەر جاتقانداي سەزىلەدى. مۇندا ءبىر انىقتاپ الار ءجايت، ءبىز استە رۋدى كوتەرمەلەۋ دەگەننەن اۋلاقپىز. كەرىسىنشە «يتەلى» اتىنىڭ تەگى – تەكتى انىقتاۋ، بۇگىنگى «يتەلى» اتى مەن تاريحتاعى «يتەلى» اتىنىڭ جاقىندىعىن ناقتىلاۋ دەپ تۇسىنگەنىمىز ءجون.
تۇيىندەپ ايتقاندا، ول حالىق ساناسىندا ميفولوگيالىق فولكلور ارقىلى قۇدىرەتكە يە بولعان «يت – قۇس»، «اسپان ءيتى»، «يتالاقاز»، «كوكبورى»، «قاناتتى بورىلەردىڭ» بارلىعى حالىقتىق نانىم-سەنىمىنەن تۋعان قۇندىلىقتار ەكەنىنە كوز جەتكىزۋ ەدى. سول ارقىلى رۋحاني الەمىمىزدى كوتەرىپ، قاستەرلەنىپ، قۇدىرەتكە تابىنىپ، ۇرپاق ءتانتى بولاتىن قۇبىلىستارعا جەتۋ جانە «يتەلى» مەملەكەت، «يتەلى» ەسىم، «يتەلى» رۋ اتىنا ايلانعانىنا كوز جەتكىزۋ بولاتىن.

ادەبيەتتەر:
[1][2][3][4][16][20][23][26][28] «تاۋاريىق – تاسبيق». الماتى. «ارنا» 2014 ج. ە. كوكەيوۆ
[18][5] «الميساقتان» 26 – 27. ب. ابىلەز قامىزا.
[6][11][12][13][14] «KEREۋ. كز «كوكبورى. قۇس بورى» تاڭىر ۇعىمدارى مەن اتاۋلارى توڭىرەگىندە. ي. قۇمار
[7][8][9][17][27][29] «ەر تىرەگى كوك اسپان». ە. انۋارۇلى كوكەيوۆ.
[10]. . . .”史记素隐” 可马卡
[15] «قازاقستان تاريحى تۋرالى قىتاي دەرەكتەمەلەرى». 480 ب. «دايك – ارەس» 2006 ج. الماتى.
[19] «كوكتۇرىكتەر» 688 ب. الماتى. «باسرا سۋ مەرگە جشەس» 2014 ج.
[21] «سۇيىنباي شىعارمالارىنان» (ينتەرنەت كوزىنەن)
[22] 1985. ءادىل تاتانايۇلىنىڭ ايتۋىندا
[23] 1870 ج جازىلعان «ماۋلىكەي شەجىرەسى».
[24] 1880 ج. نۇرمۇقامەت ابىز قولجازباسىنان
[42] [30] «قويلاۋ شورگۇلى» زياتاي موجايۇلى (يتەلى شەجىرەسى)
[31][34][33][34] «قازاقتىڭ قىسقاشا تاريحى» 176 ب. شينجاڭ حالىق باسپاسى ن. مىڭجان.
[32] «سامۇراتتار»، 24 ب. تىلەۋبەردى سايدوللاۇلى. 2009. (الماتى)
[35][36][38] «كونە تۇركي قۇلپتاستار جازبالارى». عالىم جۇماشۇلى. 2000 ج. شينجياڭ حالىق باسپاسى.
[40] «يتەلى شەجىرەسى» 2016 ج. ءادىل تاتانايۇلل. 1985 ج.
[43] نۇرپاتشا ءنابىيۇلى، 1993 ج. (جەڭىسقان ورداسىنىڭ وردا باسقارۋشىلاارىنىڭ ءبىرى بولعان) .

2020 جىل، ناۋرىزدىڭ 13 – كۇنگە. « جەتى جۇرت» كازەتىندە جاريالانعان ماقالا.

باياحمەت جۇمابايۇلى،
الەم حالىقتارى جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى،
فولكلوريست، ەتنوگراف