|  |  |  |  |  |  |  | 

زۋقا باتىر 150 جىل ساياسات سۋرەتتەر سويلەيدى تاريح تۇلعالار قازاق حاندىعىنا 550 جىل قازاق شەجىرەسى

وسپان باتىردىڭ چويبالسان مارشالعا جازعان حاتى

Ospan batter Katy

سۋرەتتە وسپان باتىردىڭ 1944 جىلى ناۋرىز ايىندا چويبالسان مارشالعا جازعان حاتى بەرىلگەن. حاتتا وسپان باتىردىڭ ءوز قولى قويىلعان، ءمورى (تاڭباسى) باسىلعان.
حاتتىڭ اۋدارماسى:
اسا قۇرمەتتى مارشال جولداسقا سالەم
(جازامىن ءمانىسى:)
ول جاقتاعى ءبىزدىڭ اسكەرلەردىڭ كەمشىلىك* نارسەلەر بولسا ءبىزدىڭ مىنا بارعان كىسىلەردەن ايتىپ جىبەرىڭىزدەر. جانە دە سول اسكەرلەر جاۋدى قاماپ العان ەكەن، اسسا 10 كۇن، قالا بەرسە 6-7 كۇن، شامالارى بولسا قاماسىن، ەگەر ازىق باسقالاي نارسەلەرى بولسا ونى بۇل جەردەن تولىق قىپ بەرەمىز، كەمشىلىك* نارسەلەرىنە ءبىز مىندەتتىمىز، سول ءۇشىن اسكەرلەرگە وسى حابارلاردى دانباۋ* ارقىلى تيىلسە ەكەن دەپ قۇرمەتپەن باتىر وسپان (قولتاڭباسى، ءمورى).
33. 3/3
قىسقاشا تۇسىندىرمە:
كەمشىلىك*: حاتتا بۇل ءسوز مىنەزدەمە ماعىناسىندا ەمەس، قاجەتتىلىك، بۇيىمتاي، كەرەك-جاراق سياقتى الەۋمەتتىك ءھام تۇرمىستىق ماعىنادا قولدانىپ تۇر.
دانباۋ* (قىتايشا:电报): ديان باو، تەلەگرامما ياعني جەدەلحات.
ەسكەرتۋ: حات نۇسقاسى 2016 جىلى موڭعوليادا جارىق كورگەن “وسپان باتىر” اتتى 440 بەتتىك عىلمي ەڭبەكتەن الىندى. ەڭبەكتى شىعارۋشىلار:
ح.بات-وچيرىن بولد
ح.بات-وچيرىن تۋياا144592857_1961143187382592_6589511144569910192_n
1943 جىلعى وسپان-چويبالسان كەزدەسۋى، ەكىجاقتى ورتاق كەلسىمشارتتارعا وتىرۋى جاڭا ساياسي كەزەڭنىڭ باستالۋى ەدى. سول جىلى التايدا ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسپەن جۇيەلى اينالىساتىن ۋاقىتشا ۇكىمەت قۇرىلدى. ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ توراعاسى، قوماندانى، جەكە اسكەرى جانە العان قويعان ساياسي ماقساتتارى بولدى. ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ تۋى، ءىس-قاعازى، ۇكىمەت اعزالارى بولدى. سۋرەتتە كورسەتىلگەن حات ۇلگىسى، قولتاڭبا ءھام ءمور سونىڭ تاريحي دالەلى ەدى. بىراق، كەيىن سوۆەت وداعى التايدا قۇرىلعان وسى ۋاقىتشا ۇكىمەتكە بۇيرەگى از بۇرىلدى، وڭىردەگى ساياسي جوبانىڭ كارتاسىن قايتا شيلاپ جاڭا ساياسي ويىنداردى ۇيىمداستىردى. مۇنىڭ بىرقانشا سەبەبى بار ەدى، ولار:
ءبىرىنشى سەبەپ: گەرمانيادا قۇرلىعان تۇركىستان لەگيونىنىڭ ءدىن ىستەرىن باسقاراتىن لەگيون مۇفتيلىگى قۇرىلادى دا، ولار سوۆەت قۇرامىنداعى تۇركى مۇسىلماندارعا ساياسي ءھام رۋحاني پروپاگاندا جاساي باستايدى. سوۆەت ورتالىق بيلىگى گەرمانيانىڭ ءدىني پروپاگانداسىنىڭ ىقپالىن السىرەتۋ ماقساتىندا 1943 جىلى تاشكەندە ءدىني باسقارما سادۋم-دى جاساقتاپ شىعادى. سادۋم-عا قاراستى قازاقستان ءدىني باسقارماسى دا قۇرىلادى، ونى قازيات دەپ اتايدى. سادۋم جاساقتالا سالا ەلدەگى ءدىني احۋالدى قايتا جانداندىرعان-سىماق بولادى، مەشىتتەر قايتادان سوعىلادى، ءدىني كىتاپتار قايتادان جارىق كورەدى. سادۋم قۇرىلا سالا موڭعوليا بايان-ولگيدە، التاي، شاۋەشەك، قۇلجادا ءوز پروپاگانداسىن باستاپ كەتەدى. اسىرەسە قۇلجا تارانشى، وزبەك، تاتارلارى سادۋم ىقپالىنا ۇشىراپ سوۆەت پروپاگانداسىن ايماقتارعا تاراتا باستايدى. بىراق، التاي حالقى بۇرىنعى يشاندىق جانە قازىلىق بۇحارا يسلام مەكتەبى مەن ءداستۇرىن بەرىك ساقتاعاندىقتان سوۆەتتىك ءدىني ساياساتتىڭ ىقپالىن، ءدىني كادرلارىن مويىنداماي قويدى. التايدا ابىلپەيىزۇلى كوگەداي ۇرپاقتارى كەرەيدىڭ حان-تورەسى، بۇحارالىق مۇحامبەت يشان ۇرپاقتارى كەرەيدىڭ ەشەنى (يشانى) بولىپ بەكىتىلگەنىنە ءجۇز جىلدار وتكەندىكتەن ءدىني ءھام ساياسي ومىرلەرىن ءبىر جولدا وزگەرتۋ اسا قيىن ەدى. سول سەبەپتى سوۆەتتىڭ ساياسي ءھام ءدىن اتىن جامىلعان رۋحاني پروپاگانداسى بۇل ولكەنى اينالىپ ءوتىپ جاتتى. التاي سول بەتى تۇرا بەرسە قازاقتاردىڭ كەيىنگى ساياسي جاعدايى سوۆەتتىڭ وڭىردەگى سىرتقى ساياساتىنا ءسوزسىز كەرەعار ىقپال ەتەدى، بۇل سوۆەتتىڭ پايداسىنا شەشىلمەيدى. بۇل ءبىرىنشى سەبەپ!145311572_1961143170715927_991741230732815477_n
ەكىنشى سەبەپ: التاي حالقى 1939-40 جج باستاپ ۇلت-ازاتتىق توڭكەرىسكە بەلسەندى ارالاسقاندىقتان ولكەدەگى قىتايدىڭ اسكەري كۇشى نەگىزىنەن التايعا اۋىپ قۇلجا سياقتى حالقى تىعىز، ەتنيكالىق قۇرامى كۇردەلى وڭىرلەر ستراتەگيالىق جاقتان بەيعام قالادى. بىلايشا ايتقاندا ىلە ۋالاياتىنداعى قىتايدىڭ اسكەري كۇشى التايعا جۇمسالىپ بۇل ايماق بارىنشا قورعانىسسىز كۇيدە قالىپ قويادى. ول كەزدە ياعني 1943-44 جج الماتىدا “شىڭجاڭ ماسەلەسى” ءجىتى قاداعالانىپ باقىلاۋدا ەدى. جۇزدەگە كادرلار “شىڭجاڭ ماسەلەسى” بويىنشا تىڭداۋدان، دايىندىقتان وتەتىن. ولاردى جاركەنت، قورعاس ارقىلى بەيعام ەل قۇلجاعا جەتكىزۋ ءتيىمدى-ءتىن. سوسىن سوۆەت پەن سادۋم ادامدارى قۇلجادا كوبىرەك ۇگىت-ءناسيحات جۇرگىزدى، ءتىپتى قۇلجاداعى سوۆەت كونسۋلستۆوسى وتە بەلسەندى بولدى.
ءۇشىنشى سەبەپ: ىلە ۋالاياتى قازاق حالقىنىڭ باسىم ساندى بولۋىنا قاراماستان كوپۇلتتى، كوپدىندى، كوپتىلدى ايماق ەدى. سوۆەت ءۇشىن وڭىردەگى ساياساتقا تاتىرماس مۇمكىندىك. ۇكىمەت قۇرامىن ءار حالىقتان جاساقتاۋ، ناقتى قاي ەتنيكالىق توپتىڭ مۇددەسىن انىق كورسەتپەۋ كەيىنگى ءبولۋ مەن بيلەۋدىڭ بۇگىنگى العى شارتى-تىن. سوۆەت كونسۋلى، سادۋم كادرلارى 1943 جىلدان باستاپ قۇلجاداعى باي-شونجارلارعا اشىق ۇگىت-ناسيقات جاساپ الدىن استىرتىن توڭكەرىس جاساۋعا كەلىستىردى.
بۇل ولكەنىڭ تاريحىنا قاتىستى عىلمي اينالىمعا تۇسكەن ەڭبەكتەردە وڭىرگە تىكە قاتىستى ءدىني-رۋحاني ماسەلەلەر اسا اۋقىمدى زەرتتەلمەي كەلەدى. ەگەر شىنداپ كىرىسىپ زەردەلەنسە ءبىر عانا ءدىني-رۋحاني ماسەلەلەردەن ءوڭىردىڭ ساياسي تاريحىنا قاتىستى كەيبىر جاناما فاكتورلاردى انىق بايقاۋعا بولاتىن ەدى.
ەلدەس وردا
01.02.2021

Related Articles

  • دجو بايدەن اق ۇيدەن كەتەر الدىنداعى سوزىندە سىرتقى ساياسات جايلى ايتتى

    دجو بايدەن اق ۇيدەن كەتەر الدىنداعى سوزىندە سىرتقى ساياسات جايلى ايتتى

    اقش پرەزيدەنتى دجو بايدەن مەملەكەتتىك دەپارتامەنتتە سويلەپ تۇر. ۆاشينگتون، 13 قاڭتار، 2025 جىل. اقش پرەزيدەنتى دجو بايدەن اق ۇيدەگى قىزمەت مەرزىمى اياقتالار الدىنداعى سوڭعى سوزىندە سىرتقى ساياسات جايىنا توقتالىپ، رەسەي پرەزيدەنتى ۆلاديمير ءپۋتيندى مىسقىلدادى. “پۋتين ۋكرايناعا باسىپ كىرگەندە كيەۆتى بىرنەشە كۇندە الامىن دەپ ويلادى. ال ءىس جۇزىندە سوعىس باستالعاننان كەيىن كيەۆتىڭ ورتالىعىندا ول ەمەس، مەن تۇردىم. ول جەردە پۋتين بولعان جوق”، – دەدى اقش مەملەكەتتىك دەپارتامەنتىندە سويلەگەن دجو بايدەن. مەن امەريكالىق اسكەردىڭ باقىلاۋىنان تىس جەردەگى سوعىس ايماعىنا ساپارمەن بارعان جالعىز جوعارعى باس قولباسشىمىن”، – دەپ سوزىنە قوستى اقش پرەزيدەنتى. بايدەن سوزىندە ۋكرايناعا كوبىرەك نازار بۇردى. ايتۋىنشا، ول رەسەيلىك باسقىنشىلىقتان قورعانعان ۋكرايناعا حالىقارالىق قولداۋ ۇيىمداستىرۋدى جانە يادرولىق جانجالعا جول بەرمەۋدى وزىنە

  • «بەيسەنبى مە بۇگىن دەپ، جۇماعا قارسى وتكەنى-اي…» (اباي)

    «بەيسەنبى مە بۇگىن دەپ، جۇماعا قارسى وتكەنى-اي…» (اباي)

    قازاق حالقىنىڭ داڭقتى پەرزەنتى، ۇلى جازۋشى مۇقتار ماعاۋين 85 جاسقا قاراعان شاعىندا دۇنيەدەن وزدى. «بەيسەنبى مە بۇگىن دەپ، جۇماعا قارسى وتكەنى-اي…» (اباي) شۇبارتاۋدا دۇنيەگە كەلدى. جونداعى جوبالاي كەرەيدىڭ ەڭ ۇلكەن ارۋاعى جوبالاي ءبيدىڭ ۇرپاعى ەدى. بايقوتان بي، تومان بي، بەگەش شەشەن، ءۋايىس، تولەۋ اقىن… اتاعى اتالارىنان اسىپ كەتتى… تىرىسىندە ولاي دەگەن جوق… بۇل ءسوزدى دۇنيەدەن وتكەن سوڭ ءبىز ايتىپ وتىرمىز… ءومىرىنىڭ سوڭعى كەزدەرى شەتتە ءوتتى. «ۇكىمەتكە، باسقالارعا دا وكپەم جوق، وكپەلەيتىن ولاردىڭ جاعدايى جوق!» (م.ماعاۋين) دەگەن ەدى ءوزى بەرتىندە. استارى اۋىر، ەڭسەڭدى ەزەردەي سالماقتى ءسوز… دانىشپان ادام نەگە ەلدەن جىراق كەتتى. بۇل «وڭاشا جاتقاندى ۇناتامىن، ەلىمدى ەل قىلماسىن ەرتە سەزىپ… ەلدەن كەتتىم جىراق…» (شاكارىم) دەيتىن كەتىس سياقتى. سوندا دا «كوك

  • بۇل – سوۆەتتىك ءھام نازارباەۆتىق كەزەڭنەن قالعان، جۋرناليستيكانى جاعىمپاز قولبالا، شاۋىپكەل قۇرال دەڭگەيىنە تۇسىرگەن شەنەۋنىكتىك شتامپوۆكا.

    بۇل – سوۆەتتىك ءھام نازارباەۆتىق كەزەڭنەن قالعان، جۋرناليستيكانى جاعىمپاز قولبالا، شاۋىپكەل قۇرال دەڭگەيىنە تۇسىرگەن شەنەۋنىكتىك شتامپوۆكا.

    “سۇحباتتى” ەندى عانا وقىپ شىقتىم. ازىرگە، سيپاتى تۋرالى از ءسوز: البەتتە، بۇل – جۋرناليستيكا ستاندارتتارىنا ساي، شىنايى، ناعىز سۇحبات ەمەس. كونستيتۋتسيالىق قۇقىعى تەڭ، ەكى سانالى ازاماتتىڭ ءوزارا پىكىرلەسكەن، ەمەنجارقىن اڭگىمەسى ەمەس. بۇل – سوۆەتتىك ءھام نازارباەۆتىق كەزەڭنەن قالعان، جۋرناليستيكانى جاعىمپاز قولبالا، شاۋىپكەل قۇرال دەڭگەيىنە تۇسىرگەن شەنەۋنىكتىك شتامپوۆكا. پالەنباي ادام تۇزەپ-كۇزەگەن، انانى دا، مىنانى قامتۋعا تىرىسقان، اياعىندا جانى جوق ماتىندەر جيىنتىعى تۋعان. توقاەۆ اينالاسىنداعىلارعا: “وسىنشالىق جاساندى كەيىپپەن حالىق الدىندا كورىنۋىم ۇيات بولادى، قويىڭدار، اينالايىندار، قاتەلەسسەم دە ءوز بولمىسىممەن شىعام” دەۋگە تۇسىنىگى جەتپەگەنى وكىنىشتى. بىلتىر “ەگەمەندە” “سۇحباتتاسقان” ديحان قامزابەك تە، بيىل “انا تىلىندە” “اڭگىمەلەسكەن” ەرلان ءجۇنىس تە، كەشىرىڭىزدەر، ەشقانداي دا ينتەرۆيۋەر ەمەس. ءيا، بىرەۋى تەرەڭ عالىم، ەكىنشىسى تاماشا اقىن، بىراق، ومىرىندە ءبىر

  • الداعى 30 جىلدا اشىلۋى ىقتيمال استرونوميالىق جاڭالىقتار

    الداعى 30 جىلدا اشىلۋى ىقتيمال استرونوميالىق جاڭالىقتار

    كەلەسى ميلليارد سەكۋندتا، ياعني باسقاشا ساناعاندا، وتىز جىلدا استرونوميادا قانداي جاڭالىق اشىلۋى مۇمكىن؟ استروفيزيك، عىلىم ناسيحاتشىسى، ابدۋس سالام اتىنداعى حالىقارالىق تەوريالىق فيزيكا ورتالىعىنىڭ (تريەست، يتاليا) زەرتتەۋشىسى سەرگەي پوپوۆتىڭ ماقالاسىن ىقشامداپ اۋدارىپ بەرىپ وتىرمىز. *** الدىمەن وتكەن 30 جىلعا كوز تاستايىق. وتىز جىل بۇرىن كۇنگە ۇقساس جۇلدىزدى اينالاتىن پلانەتا اشىلماعان-تۇعىن جانە الەمنىڭ قازىر ۇدەي كەڭەيىپ بارا جاتقانىن بىلمەيتىنبىز. ءبىرىنشى اشىلىمدى الدىن-الا بولجاۋ مۇمكىن ەدى، ەكىنشىسىن — جوق. ءبىرىنشىسى ەكزوپلانەتالاردى ىزدەۋگە باعىتتالعان جۇيەلى ەڭبەكتىڭ ناتيجەسى بولسا، ەكىنشىسىن عالىمداردىڭ كوبى كۇتپەگەن-ءدى. بۇلاردى 1960-شى جىلداردان بەرگى ەكى ەڭ باستى استرونوميالىق جاڭالىق دەي الامىن. دەمەك بولاشاق ءىرى جەتىستىكتىڭ دە كەيبىرىن بولجاي الامىز، ال باسقالارى توسىننان اشىلادى. جالپى، عىلىمي اشىلىمداردى نەلىكتەن بولجاۋعا بولادى؟ ويتكەنى كوپتەگەن ماڭىزدى

  • 1893 جىلى 25 قاراشادا

    1893 جىلى 25 قاراشادا

    1893 جىلى 25 قاراشادا، دانيالىق عالىم ۆ.تومسەن قۇلپىتاستاعى بىتىك جازۋدىڭ قۇپياسىن اشتى. عىلىمي جاڭالىق ەۋروپا قوعامىن ءدۇر سىلكىندىرەدى. توسمەن العاش «تۇرىك»، «كۇلتەگىن»، «ءتاڭىرى» دەگەن سوزدەردى شەشىپ وقيدى. بىتىكتاستاعى جازۋدىڭ كەلەسى بەتى قىتاي يەروگليفىمەن بادىزدەلگەن-ءدى. تومسەن يەروگليفتەگى ەسىمدەردىڭ رەتتىك (قايتالانۋ) جيلىگىنە قاراپ وتىرىپ كەلەسى بەتىندەگى قۇپيا تاڭبالاردى بىرتىندەپ سويلەتە باستايدى. سول داۋىردە شىعىستانۋ سونىڭ ىشىندە تۇركىتانۋ سالاسى جەكە عىلىم رەتىندە ابرويلى زەرتتەۋ نىسانىنا اينالدى. ۆ.تومسەن تاڭبانى شەشىپ قۇپياسىن اشقانىمەن كونە تۇرىك ءتىلىن بىلمەۋشى ەدى، سول سەبەپتى «بۇل ءماتىندى وقىسا رادلوۆ وقيدى» دەگەن. كوپ وتپەي رادلوۆ، تومسەن شەشكەن تاڭبانىڭ ىزىنشە ءماتىن جولدارىن وقىعان. سونىمەن جۇمباق كۇيدە قالعان تاستاعى بىتىك جازۋى سويلەي باستاعان… 25 قاراشا كۇنى ماڭىزدى كۇن. بىتىك جازۋ كۇنى قۇتتى بولسىن!

پىكىر قالدىرۋ

ەلەكتورندى پوشتاڭىز سىرتقا جاريالانبايدى. بەلگى قويىلعان ءورىستى تولتىرۋ مىندەتتى *

اتى-ءجونى *

Email *

سايتى

Kerey.kz/كەرەي.كز

ءبىز تۋرالى:

تەل: +7 7071039161
Email: kerey.qazaq@gmail.com

Kerey.kz ءتىڭ بۇرىنعى نۇسقاسىن http://old.kerey.kz تەن وقي الاسىزدار!

KEREY.KZ

سايت ماتەريالدارىن پايدالانعاندا دەرەككوزگە سىلتەمە كورسەتۋ مىندەتتى. اۆتورلار پىكىرى مەن رەداكتسيا كوزقاراسى سايكەس كەلە بەرمەۋى مۇمكىن. جارناما مەن حابارلاندىرۋلاردىڭ مازمۇنىنا جارناما بەرۋشى جاۋاپتى.

سايت ساناعى: