|  |  |  | 

Tarih Twlğalar Qazaq şejiresi

Alıstağı ağayınnıñ Atamekenge oralu jolın twñğış aşqan qazaqtıñ qaharman qızı

Sagat ZahanqiziOl kim deysiz ğoy, turasın aytsam ol Sağat Zaqanqızı. Toqsanınşı jıldardağı alğaşqı köş Moñğoliya qazaqtartarınan bastalğan. Sol köşti alğaş bastağan adam Sağat Zaqanqızı. Bwğan eşkimniñ dauı joq. Jarğaq qwlağı jasttıqqa timey, sonau qiın-qıstau zamanında alıstağı ağayındardıñ jolın aşqan osı adamdı qazaqtıñ qaharman qızı atauımızdıñ özindik sebebi bar. “Köş basşısımen körikti”  “Körgeni jaqsı köş bastar”  deydi atam qazaq.   Osı eki auız sözdiñ astarına üñilip qarasaq, onda, ülken män mağına bar ekenine köz jetkizemiz.

      Bwrınğı auıl köşiniñ özinde, köş basşıları tört tülik maldıñ örisiniñ jağdayına qaray, är mezgildegi auarayınıñ özgerisine say, köşip qonuda bir basına jetip artılar  ülken jauapkerşilik  jüktese, Moñğoliyada twratın qandastarımızdıñ bir jarım ğasır ğwmır keşken el jerinen , tarihi otanı  Qazaqstanğa qaray qoparıla bet alğan Wlı köşiniñ  tizginin qolğa alıp, tauqımetin arqalau ekiniñ biriniñ qolınan kele bermeydi. Öytkeni jauapkerşiligi mol batıldıq pen batırlıq, şeşimdilik pen bilimdilikti talap eter  wlı is ekeni sözsiz.

      Endeşe, 1991- jıldardıñ basınan bastau alğan Moñğoliya qazaqtarınıñ Atajwrtqa oralğan Wlı köşin twñğış bastap, onıñ jüyeli bir arnağa tüsuine sebepker bolğan Sağat Zahanqızınıñ eñbegin batırlıq dep bağalağannan basqa jol joq. Sondağı qazaqtar ortasına kündiz, tüni jügirip, esimiz barda elimizdi tabayıq, wrpaq üşin bärin jasayıq, mwnday tarihi mümkündik ünemi tabıla bermes dep-wrpaq üşin janın saldı. Qalay köşudiñ jolın taptı, twrğan memleket basşılarına bärin tüsindire bilgenniñ aqasında qoldaularına ie boldı. İskerlik dep osını aytar.Sagat Zahanqizi Dorbethan Maskeu

     Sağat, Moñğoliyanıñ Josparlau komitetiniñ / Gosplan/ joldauımen Mäskeu qalasınıñ mañday aldı oqu ornı ,Halıq şaruaşılıq institutına tüsip ,1971  jılı ekonomist mamandığımen bitirip şıqtı.

     Ol  Moñğoliya ekonomikasın basqarıp otırğan bağa mäselesimen aylanısıp, nätijeli eñbek etip, bilim täjiribesin jetildirip, ‘’Üzdik qızmetker atağına’’ ie boldı. Sağat Moñğoliyanıñ josparlı sistemadan narıqtıq ekonomikağa köşu jönindegi jobanıñ bas esebin basqardı.Memleket ekonomikasın jüyelep otırğan joğarı lauazım ielerimen etene birge jwmıs jasap olardıñ sıy qwrmetine bölendi.

     Sağat,  Wlı köşke jol aşu maqsatındağı izdenis üstinde jürgen kezde tuğan aymağınan köptegen jağımdı jañalıqtar esti bastaydı. Üzben Qwrmanbay degen azamat Almatığa «Qara şañırağımnan enşimdi alamın» dep barıptı . Qazaq eli jılı qabıldap, qoyğan tilegin tolıq orındap beripti. Qazaq eli «esigin ayqara aştı» degen Üzbenniñ swhbatı radio habarında aytılıptı degendi estip onıñ ötirik şınına, jete almay jürgende birazdan soñ Bayan –Ölgiy halqı Qazaqstannıñ wlttıq arnasın körip, şalqar radiosın tıñdaytın bolğanın estigende quanıp, öz oyınıñ jüzege astınına sene bastaydı. Odan köp keşikpey Monğoliya halqı Almatı arqılı älem elderine telefon, telegraf arqılı äp-sätte qatınasatın bolıptı, tarifi de jeñil eken degendi estidi. Endi birinde Almatıtan-Bayan-ölgiyge twra wşaq wşıptı, aptasına bir ret reis jasaydı desedi. Moñğoliya qazaqtarınan 100 balanı joğarğı oqu ornında tegin oqıtatını aytıladı. Qazaqstanıñ twraqtı baspaları Reseydiñ Qosagaç audanı arqılı tegin jetkizilip, Moñğoliya qazaqtarına keñinen taray bastaydı. Üzben Qwrmanbaywlınıñ bwl jolğı saparı Sağat Zaqan qızına zor senimdilik tudıradı. 1990 jılı Monğoliyanıñ narıqtıq  ekonomikağa köşu bağıt bağdarlamasına aqıl keñes alu, eki el arasındağı sauda sattıqtağı bağa mäselesin kelisu maqsatımen, Moñğoliyanıñ  ükimettik delegaciyasınıñ qwramında is saparmen Mäskeuge  kelgen joldı paydalanıp,   Almatığa kelip, sol kezdegi şet eldegi qazaqtarmen baylanıs jasaytın Qazaqstan qoğamınıñ basşılırımen kezdesip,  Moñğoliyadağı qazaq ağayındardıñ, atamekenge qonıs audarğısı keletin arman- tilegin jetkzip, köş jolın aşu jayındağı  öz pikirin bildirip, ağayınnıñ bwl bağıttağı köz qarasın bayımdap, arığarayğı   jürgiziletin istiñ bağıt bağdarın jobalap qaytadı.

      Özi   Ükimet delegaciyasınıñ qwramında jürgenine qaramay, Jeltoqsan oqiğasınan keyin şeteldikterdi Almatığa arnayı vizasız jibermeytin qatañ tärtip ornağan osı kezde,täuekel etip,   amalın tauıp,jol kedergilerinen  batıldıqpen ötip, jetim balalarınıñ näpaqasınnan jol qarajatına jwmsap, Almatığa kelip wlı köştiñ  jolın qalay aşu kerek ekenin öz zerdesine tüyindep qaytuı ekiniñ biri bara bermeytin erlik,  batıl da, şeşuşi qadam edi.

      Almatıdağı ağayınnıñ köz qarasın bayımdağannan keyin, kelesi kezekte, ol tirlik qamımen mongoldardıñ işine taray ornalasqan , özderiniñ  dästür saltı,tili,di ninen ajırap,tozıp bara jatqan qazaqtardıñ ümit  armandarın arqalap, Moñğoliya ükimetiniñ basşılarına kirip, jağdaydı iskerlikpen tüsindirip, solardan oñtaylı jauap alıp şığuı  birinşiden, onıñ swñğıla sayasatker, wlt jandı qaytpas qaysar qajırlılığınıñ belgisi  bolsa,ekinşiden Sağattıñ marqwm , joldası Dörbethan Totila wlınıñ Mongol ükimetine siñirgen jarqın eñbeginiñ şapağatı edi.

      Sağat Zahanqızı Atamekenge  qonıs audarudıñ sol kezdegi eñ oñay jolı -Enbek kelisim şartın jasau, dep körip, oğan eki eldiñ de oñ köz qarastarın bayqağan  soñ tikeley iske kirisedi. Bastabında «eñbek küşi» degen atpen keludi oylap tabuınıñ özi köregendik bolğan.

      Atajwrttağı ağayındardıñ kömegimen 1990 jılı 27  şi  jeltoqsan küni Taldıqorğan  obılısı  Kerbwlaq audanınıñ äkimşilik basşılarımen kelisimge otırıp, Moñğoliyadan kelesi jıldıñ naurız ayına deyin  audannıñ auıl şaruaşılıq mekemelerine  200 dey jwmısşı äkeuge kelisedi.

      Eli üşin jan ayamay jügirip ,jiger berip , qanattandırıp jürgen,  arqalı azamattardıñ, qwlşına  atsalısuınıñ arqasında  Köştiñ alğaşqı qarlığaştarı  bolıp 96 adam  1991jılı 17 şi nauırızda  Eñbek şartı boyınşa Kerbwlaqqa kelip tüsip,  atajwrttağı ağayınmen qauışıp, alğaş ret atameken topırağına tabandarı tiip, quanışqa bölendi.  Arığaray  Sağat Zahanqızınıñ Mongol ükimetimen jasağan iskerlik is äreketiniñ arqasında basında salt basımen kelgen adamdar artında qalğan otbasıların dünie mülkimen köşirip alu mümkindigine ie boladı.  Osılay köş jolı keñeye tüsip,Qazaq eli täuelsizdigin alğanğa deyin Moñğoliyadan Eñbek kelisim şartımen 11800 adam Atajwrtqa qonıs audardı. Bwdan keyin1991 şi jılı  18 şi qaraşada Qazaq ükimetinen köş mäselesin retteuge bağıttalğan  711 şi qaulınıñ şığuına mwrındıq boladı. Osılay  naqtılı şeşimder qabıldanıp,  Qazaq ükimetiniñ atsalısuımen Wlı köş öz jalğasın tauıp,ülken arnağa tüsken edi. Sağat Zaqanqızınıñ bastamasımen Monğoliyadan bastalğan qazaqtardıñ köşi şet elderde twratın qazaqtardı dür silkindiredi.

      Osı 1991 şi jılı 31şi jeltoqsan küni Qazaqstannıñ birinşi prezidenti N. Ä. Nazarbaev ,halıqtı jaña jıl merekesimen qwttıqtay otırıp, ‘’Alıstağı ağayın köşip kelemiz dese qwşağımız aşıq” , dep öziniñ izgi nietin bildirdi .

     1991 şi jılı şilde ayında Qazaqstan ükimetiniñ rwhsatımen Almatıda  köşip keluşilerdiñ mäselesimen şwğıldanatın , Moñğoliyanıñ Eñbek ministrliginiñ Qazaqstandağı  twraqtı Ökilidigi aşılıp, Sağat Zahanqızı onıñ Törayımı retinde tağayındaldı.  Biraq  Ökildikti qarjılandıratın  qarajat közi şeşilmey qaladı.

      Ökildik qarjısız bolsa da, osı qiın zamanda qalayda jwmıs jürgizip, alıstan kelgen ağayınnıñ kelgen jerine alañsız ornalasıp, siñisip, jergilikti halıqpen qatarlasa eñbek etip Täuelsiz Qazaq eliniñ ösip örkendeuine öz ülesterin qosadı.  Tirlik etip ketuine talmay eñbek etip, tiisti memlekettik mekemelermen tike qatınasıp oñtaylı şeşimder qabıldanuına türtki bolıp otırdı.

       Sağat,köş mäselesi boyınşa televiz radiodan jii körinip köşip kelgen ağayınnıñ jay küyi jaylı köptegen swhbattar berip, gazet jwrnaldarğa şığıp, Qazaqstan Respublikası parlamentine deyin aşıq  hat joldap halıq qalaulılarınıñ nazarın köş jayına audardı.

      Tarihi qwjattar men däleldenetin öziniñ  halqı üşin atqarğan adal eñbegi jaylı  Sağat , ”Wrpaqtar toğısı’’ ,‘’Wlı köş, añız ben aqiqat’’ degen derekti kitaptar jazıp şığarıp oqırmanğa wsındı.

     Sağat öziniñ jeke basınıñ eselengen qayğı qasiretin arqalap jürip,  osınday Wlı isti atqaruı,  qazaq qızınıñ atadan jalğasıp kelgen,bolaşaq wrpaq  tağdırı üşingi qajımas qayrattı küreskerligi, batırlıq, batıldığın, qaharmandığın körsetedi.  Ol basqağa ülgi  bolumen birge, eliniñ maqtanışı boluğa ılayıqtı.

    Sağat Zahanqızı wrpaq tağdırın el tağdırına wlastırıp, orayı kelgende oñtaylı qadam jasap Wlı köştiñ tizginin qolğa alıp wlağattı ülken iske aralasıp, basqa tüsken qayğı bwltın seyiltetin dwrıs qadam jasadı. Jeke basınıñ arman añsarınan,  maqsat mwratınan, eldik mwrat ,eldik müddeni biik qoyıp, ömir boyı jinaqtağan bilim täjiribesin , el igiligine jwmsay bildi.

    Äsirese onıñ mongolşa ,orısşa, qazaqşa, üş tildi teñ därejede jetik meñgergeni, sayasi ekonomikalıq tereñ bilimi, öz oy pikirin eki eldiñ joğarğı lauazım ielerine, ükimet basşılarına, tolıq ta qisındı jetkizip, memleket aralıq kelissözderdiñ jobasın jasau, el aralıq kezdesulerdiñ hattamaların dayındau ,şaruaşılıq mekemelermen kelisim şart jasaudı eş qiındıqsız atqaradı.

      Sağat Zahanqızı, Qarapayım adamdardan bastap, şaruaşılıq, audan, oblıs, salalıq ministrler, ükimet basşıları, qoğam qayratkerleri men bolğan oy salmaqtağan kezdesulerde, öziniñ sanasında qaynap pisken izgi armandarın qısqa da nwsqa wtımdı jetkize biluiniñ arqasında, köşke qatıstı wtımdı,  qolaylı sätterdi mült jibermey, özekti mäselelerdiñ oñtaylı şeşimi  tabılıp, Wlı köştiñ oydağıday  dwrıs jolğa bağıttalıp,  nätijeli jüruine mümkindik tuğızdı.

      Sağattıñ sayasatkerligi,  bilimdiligi, parasattılığımen,  köşti  bastauınıñ arqasında, birjarım  ğasırğa juıq  bir  tudıñ astında birge jasasıp, bige tirlik etip kelgen mongol halqınıñ renişin tuğızbay, bir birine degen silastıq  tüsinistik jağdayda köş jürdi.

        Öziniñ wlttıq dästür saltın añsap, bolaşaq wrpaqtıñ wlttıq ruhta ösip örkendeuin qalap, bwrınğı ata baba mekenine bet alğan ağayınğa mongol halqı tüsinistikpen qarağanına qazaqtar dän riza bolıp, alğıstarın jaudırıp, Mongol eliniñ örken jayıp ösuine tilektikterin bildirdi.

        Qorta kelgen de wltı üşin,bolaşaq wrpaq tağdırı üşin ayanbay  qajırlı eñbek etken qazaqtıñ qaharman qızı Sağat  Zahanqızı bügin elge önege, halıqtıñ maqtanışı atandı.

                                 Ayathan Twrısbekwlı

                                 Almatı qalası. 2024 jıl

Related Articles

  • «Beysenbi me bügin dep, Jwmağa qarsı ötkeni-ay…» (Abay)

    «Beysenbi me bügin dep, Jwmağa qarsı ötkeni-ay…» (Abay)

    Qazaq halqınıñ dañqtı perzenti, wlı jazuşı Mwqtar Mağauin 85 jasqa qarağan şağında dünieden ozdı. «Beysenbi me bügin dep, Jwmağa qarsı ötkeni-ay…» (Abay) Şwbartauda düniege keldi. Jondağı Jobalay Kereydiñ eñ ülken Aruağı Jobalay bidiñ wrpağı edi. Bayqotan bi, Toman bi, Begeş şeşen, Uäyis, Töleu aqın… Atağı Atalarınan asıp ketti… Tirisinde olay degen joq… Bwl sözdi dünieden ötken soñ biz aytıp otırmız… Ömiriniñ soñğı kezderi şette ötti. «Ükimetke, basqalarğa da ökpem joq, ökpeleytin olardıñ jağdayı joq!» (M.Mağauin) degen edi özi bertinde. Astarı auır, eñseñdi ezerdey salmaqtı söz… Danışpan adam nege elden jıraq ketti. Bwl «Oñaşa jatqandı wnatamın, Elimdi el qılmasın erte sezip… Elden kettim jıraq…» (Şäkärim) deytin ketis siyaqtı. Sonda da «Kök

  • 1893 jılı 25 qaraşada

    1893 jılı 25 qaraşada

    1893 jılı 25 qaraşada, Daniyalıq ğalım V.Tomsen qwlpıtastağı bitik jazudıñ qwpiyasın aştı. Ğılımi jañalıq europa qoğamın dür silkindiredi. Tosmen alğaş «türik», «kültegin», «täñiri» degen sözderdi şeşip oqidı. Bitiktastağı jazudıñ kelesi beti qıtay ieroglifimen bädizdelgen-di. Tomsen ierogliftegi esimderdiñ rettik (qaytalanu) jiligine qarap otırıp kelesi betindegi qwpiya tañbalardı birtindep söylete bastaydı. Sol däuirde şığıstanu sonıñ işinde türkitanu salası jeke ğılım retinde abroylı zertteu nısanına aynaldı. V.Tomsen tañbanı şeşip qwpiyasın aşqanımen köne türik tilin bilmeuşi edi, sol sebepti «bwl mätindi oqısa Radlov oqidı» degen. Köp ötpey Radlov, Tomsen şeşken tañbanıñ izinşe mätin joldarın oqığan. Sonımen jwmbaq küyde qalğan tastağı bitik jazuı söyley bastağan… 25 qaraşa küni mañızdı kün. Bitik jazu küni qwttı bolsın!

  • OTAMANNIÑ AQIRI

    OTAMANNIÑ AQIRI

    Şağın saraptama (Janabil Smağwlwlınıñ qazasına arnaymın) Birinşi, HH ğğ.-dağı Qıtay qazaqtarınıñ intelligenciyasın ülken masştabta üş kezeñge bölip qarastıruğa boladı. Birinşi kezeñ 1911-12 jıldardağı sayasi töñkeristen keyin qalıptasqan qazaq intelligenciya. Bwl kezeñdegi intelligenciyanı eki sanatqa bölip qarastıruğa boladı. 1) Ruhani ağartuşı intelligenciya; 2) Sayasi intelligenciya. Ruhani ağartuşı intelligenciyanıñ özin eki topqa böluge boladı: birinşi top, jädittik mekteptiñ ağartuşıları; ekinşi top, qazaqı dünietanımnıñ ağartuşıları. Al, bwl kezeñdegi sayasi intelligenciyanı da eki topqa bölip qarastıra alamız. Birinşi top, qazaqtıñ dästürli sayasi bilik jüyesi negizinde qalıptasqan sayasi intelligenciyası; ekinşi top, 1914-1922 jj. şığıstıq bilim beru jüyesi negizinde qalıptasqan sayasi intelligenciya. Ekinşi, şığıstıq bilim beru jüyesiniñ intelligenciyası 1912 jılğı Pekinde ötken prezident saylauınan soñ qalıptasa

  • Şoqay Torğaywğlı

    Şoqay Torğaywğlı

    “Aqmeşit uezinde belgili qazaq aqsaqaldarınan Şoqay Torğaywğlı 23-nşi dekabrde opat boldı. Qazaqşa atqa mingen jwrt kisisi bolğannıñ üstine öner, bilimniñ kerektiligin erte sezip, zamanğa layıq isterge kirisken adam edi. Mwstafa degen balası osı küni Peterbor universitetinde oqıp jür” “Qazaq” gazeti, №46, 1914 jıl Surette: Şoqay Torğaywlı. Suret N.Grodekovtıñ kitabınan alındı. Serikbol Hasan

  • SARBAS RUI JÄNE SARTOQAY BATIR

    SARBAS RUI JÄNE SARTOQAY BATIR

    Tarihtı tügendeu, ötkenniñ şejiresin keyinge jalğau – atadan balağa jalğasqan ejelgi dästür. Şejire, wlt-ru, taypa tarihı – atanı bilu, arğı tarihtı bilu bolıp qalmastan wlttıñ wlt bolıp qalıptasuı jolındağı bastan keşken san qilı oqiğaları men auır tağdırınan da mol derek beredi. Şejire – twtas halıq tarihınıñ irgetası ğana emes, wlt pen wlıs tanudıñ älippesi  sanaladı. «Qazaq halqı 200-den asa rudan qwralsa da är rudıñ öz şejiresi bolğan. Şejireşiler jüz, taypa, ru, ata tarihın tereñ talday bilgen»(1). Patşalıq reseydiñ däureni ayaqtalar twsta qazaqtıñ memlekettigin qalpına keltirudi maqsat twtqan Alaş kösemi Älihan Bökeyhan (1866-1937) alğaşqı bolıp qazaq tarihınıñ qajettiligin alğa tartıp, başqwrttıñ äygili ğalımı Uälidi Toğanmen kezdesipti. Uälidi Toğan öziniñ esteliginde: «Men birneşe

Pikir qaldıru

Elektorndı poştañız sırtqa jariyalanbaydı. Belgi qoyılğan öristi toltıru mindetti *

Atı-jöni *

Email *

Saytı

Kerey.kz/Kerey.kz

Biz turalı:

Tel: +7 7071039161
Email: kerey.qazaq@gmail.com

Kerey.kz tiñ bwrınğı nwsqasın http://old.kerey.kz ten oqi alasızdar!

KEREY.KZ

Sayt materialdarın paydalanğanda derekközge silteme körsetu mindetti. Avtorlar pikiri men redakciya közqarası säykes kele bermeui mümkin. Jarnama men habarlandırulardıñ mazmwnına jarnama beruşi jauaptı.

Sayt sanağı: