|  |  |  |  | 

كوز قاراس رۋحانيات سۋرەتتەر سويلەيدى قازاق شەجىرەسى

گەرب اۋىستىرۋ ماسەلەسى نەمەسە «تەرىستەۋ سيندرومى» قالاي پايدا بولدى؟!

Bazarbek Atygay
ەلىمىزدىڭ گەربىن اۋىستىرۋ تۋرالى پرەزيدەنتتىڭ ۇسىنىسى (و باستا ۇسىنىس سۋرەتشى-ديزاينەر مامانداردان شىققان سياقتى) تۇتاس قوعامدا بولماعانمەن، الەۋمەتتىك جەلىلەردە اجەپتاۋىر قارسىلىق تۋدىردى. بىراق، بايىپتاپ قاراساق، بۇل قارسىلىقتىڭ قازىرگى گەربتىڭ قازاق ءۇشىن ەرەكشە قاستەرلى نەمەسە ەستەتيكالىق تۇرعىدان ءمىنسىز بولۋىنا ەش قاتىسى جوقتىعىن اڭعاراسىز.
سوڭعى ۋاقىتتارى، اۋىر ىندەتپەن قاتار كەلگەن قاڭتار تراگەدياسىنان باستاپ، حالىق ايتارلىقتاي كۇيزەلىسكە ۇشىرادى. قازاقستاننىڭ ەركىنەن تىس، سوعىسقا، باسقا دا سەبەپتەرگە بايلانىستى بولىپ جاتقان ەكونوميكالىق قيىندىق سالدارىنان حالىقتىڭ ءال-اۋقاتى تومەندەدى. وسىنىڭ ءبارى قازىر قوعامدا بايقالىپ قالعان «تەرىستەۋ سيندرومىنا» تۇرتكى بولدى. «تەرىستەۋ سيندرومى» – دۇرىستى دا بۇرىسقا شىعاراتىن، قانداي باستاماعا بولسىن قارسى رەاكتسيا شاقىراتىن قۇبىلىس. الەۋمەتتىك پسيحولوگيانى زەرتتەۋشىلەردىڭ پايىمداۋىنشا، وسى قۇبىلىستى بارىنشا كۇشەيتىپ تۇرعان فاكتور – الەۋمەتتىك جەلىلەر. ياعني، الداعى ۋاقىتتا قانداي دا ءبىر قوعامدىق ماڭىزى بار ينيتسياتيۆانى ورتاعا سالار كەزدە وسى فاكتور ەسكەرىلمەسە بولمايتىن شىعار.
سونىمەن گەرب. نەمەسە بىزدەگى بالاماسى – ەلتاڭبا. بىرىنشىدەن، مەن گەرالديكا مامانى ەمەسپىن جانە گەربتى مىندەتتى تۇردە اۋىستىرۋ كەرەك دەگەن اڭساعان ارمانىم، العا قويعان ماقساتىم جوق. ءوزىمنىڭ جەكە پىكىرىم، بىزدە وسى گەرب دەگەن تەرمين ورىنسىز قولدانىلىپ جۇرگەندەي كورىنەدى. جەر بەتىندەگى ءبىراز مەملەكەتتەردە رەسمي بەكىتىلگەن گەرب جوق. ماسەلەن، اعايىنداس تۇرىك جۇرتىندا. جاپونيا مەن فرانتسيانىڭ دا رەسمي گەرب جوقتىعىنان قايعىرىپ جاتقان ءتۇرى كورىنبەيدى. البەتتە ءارتۇرلى تاڭبالار، ەمبلەمالار قولدانىلادى. مىسالى، اقش-تىڭ دا گەربى جوق، مەملەكەتتىڭ باستى ءمورى دەگەن تاڭباسى بار. مۇنى ايتىپ وتىرعانىم، قازىر كوپتەگەن اعايىن دۋىلداتىپ جۇرگەن “كيەلى ەلتاڭبا”، “قاسيەتتى ەلتاڭبا”، “قۇندىلىعىم – ەلتاڭبام!” سياقتى ۇرانداردىڭ قانداي دا ءبىر ساكرالدىق، باسقاشا ايتقاندا، كيەلى دەيتىندەي نەگىزى جوق ەكەندىگىن ەسكەرتۋ عانا.
قازاق قازاق بولعالى باستى تاڭبا سانالعان، قانشاما داڭقتى جەڭىستەر مەن قان جۇتقان جەڭىلىستەردە قازاقتىڭ تۋىنان تۇسپەگەن بايتەرەك ارحەتيپى، قازاقشا ايتقاندا «تورە تاڭبا» مۇلدە ەسكەرىلمەگەن كەزدە دە جوقتاعان ەشكىم بولعان جوق. ونى ايتاسىز، 2006 جىلى گيمن وزگەرگەندە دە «بۇل قالاي؟» دەگەن جان بولمادى.
ءماتىنى قيىن، اۋەنىنەن سوۆەت زامانىنداعى تالاپقا سايكەس «مارسەلەزا» سارىنى اڭدالاتىن گيمندى مۇقىم قازاق بالاسى كەز كەلگەن ۋاقىتتا، دالادا دا، ۇيدە دە قوسىلا شىرقايتىن «مەنىڭ قازاقستانىم» الماستىردى. تىڭ يگەرۋ دەگەن كۇماندى ناۋقان باستالىپ، قازاق اتا قونىسىندا جاتقا اينالىپ، ازشىلىق بولىپ قالعاندا قوس ساڭلاق ءشامشى مەن جۇمەكەن ەلدىڭ ەزىلگەن كوڭىلىن جەبەپ تۋدىرعان رۋحتى ءاننىڭ ءسوزىن اياق استى وزگەرتىپ تاستاعاندا، شالكيىز ايتپاقشى، «تەبىنگىنىڭ استىنان الا بالتا سۋىرىسىپ، تەپسىنىسىپ كەلگەندە، تەڭ اتانىڭ ۇلى ەدىڭ، دارەجەڭدى ارتىق ەتسە ءتاڭىرى ەتتى!» – دەپ تەپسىنبەك تۇگىلى، اشىق قىنجىلىس بىلدىرگەن ەشكىم بولمادى. مەن سول كەزدە «قازاقستان» ۇلتتىق ارناسىندا جۇمىستانىپ جۇرگەم، ءماتىندى وزگەرتپەۋ تۋرالى پىكىر ايتۋدى سۇراپ تالاي مىقتىعا قولقا سالدىق. ءبارى ات-تونىن الا قاشتى. ءبىر دەپۋتات «ايتايىن، دايەكتى ءسوز جازىپ بەرىڭدەر» دەپ سۇراپ الدى دا، ارتىنشا «مەنەن بۇرىنعى ءماتىندى جاقتاپ سويلە دەپ سۇراعاندار بولدى، بىراق، مەنىڭشە، جاڭا ءماتىن كەرەمەت» – دەپ اينىپ، سۇحبات بەردى. سول دەپۋتات – قازىر دە دەپۋتات. مۇمكىن، قۇداي وڭداپ، ارۋاق رازى بوپ، جۇمەكەننىڭ ءماتىنى ءوزىنىڭ تازا قالپىندا ورالىپ جاتسا، جاڭاعى دەپۋتاتىمىز باياعى ءبىز جازىپ بەرگەن ءسوزدى ايتىپ تا قالار.
ەندى تىكەلەي گەرب تۋرالى. اۋەلدە بىردەن بايقالعان ەرەكشەلىگى – جالپى كومپوزيتسياسىنان بۇرىنعى سوۆەتتىك گەربتەردىڭ ىقپالى سەزىلىپ تۇردى. وداعايلاۋ كورىنگەن سۋرەت – ءمۇيىزدى، قاناتتى ات بەينەسى بولدى. ءمۇيىز – بەرەل وباسىنان تابىلعان باسىنا التىن جالاتقان ءمۇيىز كەيپىندەگى قاپتاما كيگىزىلگەن اتتى ەسكە سالادى. ياعني، ءبىزدىڭ باعزىدان-باعزى ونەرىمىزدىڭ بەلگىسى دەپ ءتۇسىندىردى سول كەزدەگى تاپسىرشىلەر. قانات تا سولاي ەكەن. تەك قانات قاۋىرسىندارى ماساققا ۇقساتىلىپتى، بۇل دا وزگەشە كوركەمدىك شەشىم دەپ دالەلدەندى. بىراق سول كەزدىڭ وزىندە ءدال وسى شەشىمنىڭ «نايۆ-ارت» اتالاتىن اۋەسقوي كوركەمسۋرەت باعىتىنىڭ ءستيلىن ەسكە سالاتىنى تۋرالى پىكىرلەر جەكەلەگەن سۋرەتشىلەردىڭ كۇڭكىلى بوپ قالا بەردى.
ەڭ قىزىعى، اۆتورلار دا، كوميسسيا دا فۋنەرالدىق، ياعني قابىرستاندىق ارتەفاكتىلاردىڭ ءوز سەمانتيكاسى، ءبىز تۇسىنگەننەن باسقا ماعىناسى بولاتىندىعىن ەسكەرمەگەنگە ۇقسايدى. بۇل تۋرالى سكيف-ساق قابىرلەرىنەن تابىلعان اشەكەيلەردى زەرتتەگەن، ولاردىڭ كونە ميفتەر مەن دەمونولوگياعا قاتىسى تۋرالى پىكىر تۇيگەن مامانداردان كەڭەس سۇراعان دا ەشكىم بولماعان سياقتى. البەتتە، بۇل ەجەلگى وبالاردان تابىلعان، بايىرعى جەرلەۋ عۇرپىنىڭ عانا ەمەس، نانىم-سەنىمنىڭ دە كۋاسى سانالاتىن عاجايىپ بۇيىمداردى ەمبلەما، تاڭبا رەتىندە قولدانباۋ كەرەك دەگەن ءسوز ەمەس. بىراق وسى رەتتە مامانداردان تىڭعىلىقتى كەڭەس العاننىڭ ەش ارتىعى جوق.
وسى ورايدا جالپى التايلىق مادەنيەت اتالاتىن مادەنيەت تيپتەرىنىڭ بارىنە ورتاق، سونىڭ ىشىندە قازاق حالقىنىڭ قيالىندا بارىنشا جەتىلگەن، نەشە ىقىلىمنان بەرى قازاقپەن بىرگە جاساپ كەلە جاتقان ويۋ مەن ورنەك سەمانتيكاسىنا شىنداپ نازار اۋدارماي جۇرگەنىمىز وكىنىشتى. ويۋدىڭ ءتىلى دەيتىن گرافيكالىق ءتىل بولعان، ونى تۇسىنگەن ادام كوپ جاعدايدى ءسوزسىز-اق ۇعىنا بەرگەن دەيدى مامانداردىڭ ءبىرسىپىراسى. مۇمكىن، الداعى ۋاقىتتا وسى ويۋ-ورنەككە كوڭىل بۇرارمىز.
گەربكە بايلانىستى از-كەم وي وسى. قاشان اۋىستىرىلسا دا، مەملەكەتتىك تاڭبا، ەمبلەما ءتۇبى ءبىر اۋىستىرىلاتىن شىعار. اۋىسپاۋى دا مۇمكىن. بىراق، ءدال وسى ماسەلە توڭىرەگىندە سونشاما داۋ سابايتىنداي سەبەپ كورىپ تۇرعان جوقپىن. اۋىسىپ جاتسا، سول ءرامىز، تاڭبا كورگەن ادامنىڭ ەسىندە بىردەن جاتتالىپ قالاتىنداي جۇرەككە جىلى، ايقىن جانە ءبىر قاراعاندا وپ-وڭاي كورىنەتىندەي قاراپايىم بولسا، كانەكي. كوركەمونەردىڭ اتاسى لەوناردو دا ۆينچي: «قاراپايىمدىلىق – كەرەمەتتىلىكتىڭ ەڭ بيىك شىڭى» /«پروستاتا – نايۆىسشايا فورما ۋتونچەننوستي»/ – دەگەن ەكەن.
ءبىر كۇندەرى ءتۇبى تۋ دا وزگەرەتىن بولار. مۇمكىن، قازاقستان دەگەن اتاۋدان قازاق رەسپۋبليكاسى نەمەسە قازاق ەلى دەگەن اتاۋعا دا اۋىساتىن ۋاقىت كەلەتىن شىعار. جانە سوۆەت كەزەڭىنەن قالعان قانشاما سارقىندىدان ارىلۋعا ءتيىسپىز. بۇل، ارينە، تەك سيمۆولدارعا عانا ەمەس، ەل باسقارۋ ىسىنە دە، قوعام ءومىرىنىڭ باسقا دا كىلتيپاندى تۇستارىنا دا قاتىستى ماسەلە.
قازاق حالقى تەك اڭىز بەن سوۆەتتىك ستەرەوتيپتەردىڭ شىرماۋىندا ءومىر سۇرۋگە ءتيىس ەمەس!

Related Articles

  • «بەيسەنبى مە بۇگىن دەپ، جۇماعا قارسى وتكەنى-اي…» (اباي)

    «بەيسەنبى مە بۇگىن دەپ، جۇماعا قارسى وتكەنى-اي…» (اباي)

    قازاق حالقىنىڭ داڭقتى پەرزەنتى، ۇلى جازۋشى مۇقتار ماعاۋين 85 جاسقا قاراعان شاعىندا دۇنيەدەن وزدى. «بەيسەنبى مە بۇگىن دەپ، جۇماعا قارسى وتكەنى-اي…» (اباي) شۇبارتاۋدا دۇنيەگە كەلدى. جونداعى جوبالاي كەرەيدىڭ ەڭ ۇلكەن ارۋاعى جوبالاي ءبيدىڭ ۇرپاعى ەدى. بايقوتان بي، تومان بي، بەگەش شەشەن، ءۋايىس، تولەۋ اقىن… اتاعى اتالارىنان اسىپ كەتتى… تىرىسىندە ولاي دەگەن جوق… بۇل ءسوزدى دۇنيەدەن وتكەن سوڭ ءبىز ايتىپ وتىرمىز… ءومىرىنىڭ سوڭعى كەزدەرى شەتتە ءوتتى. «ۇكىمەتكە، باسقالارعا دا وكپەم جوق، وكپەلەيتىن ولاردىڭ جاعدايى جوق!» (م.ماعاۋين) دەگەن ەدى ءوزى بەرتىندە. استارى اۋىر، ەڭسەڭدى ەزەردەي سالماقتى ءسوز… دانىشپان ادام نەگە ەلدەن جىراق كەتتى. بۇل «وڭاشا جاتقاندى ۇناتامىن، ەلىمدى ەل قىلماسىن ەرتە سەزىپ… ەلدەن كەتتىم جىراق…» (شاكارىم) دەيتىن كەتىس سياقتى. سوندا دا «كوك

  • بۇل – سوۆەتتىك ءھام نازارباەۆتىق كەزەڭنەن قالعان، جۋرناليستيكانى جاعىمپاز قولبالا، شاۋىپكەل قۇرال دەڭگەيىنە تۇسىرگەن شەنەۋنىكتىك شتامپوۆكا.

    بۇل – سوۆەتتىك ءھام نازارباەۆتىق كەزەڭنەن قالعان، جۋرناليستيكانى جاعىمپاز قولبالا، شاۋىپكەل قۇرال دەڭگەيىنە تۇسىرگەن شەنەۋنىكتىك شتامپوۆكا.

    “سۇحباتتى” ەندى عانا وقىپ شىقتىم. ازىرگە، سيپاتى تۋرالى از ءسوز: البەتتە، بۇل – جۋرناليستيكا ستاندارتتارىنا ساي، شىنايى، ناعىز سۇحبات ەمەس. كونستيتۋتسيالىق قۇقىعى تەڭ، ەكى سانالى ازاماتتىڭ ءوزارا پىكىرلەسكەن، ەمەنجارقىن اڭگىمەسى ەمەس. بۇل – سوۆەتتىك ءھام نازارباەۆتىق كەزەڭنەن قالعان، جۋرناليستيكانى جاعىمپاز قولبالا، شاۋىپكەل قۇرال دەڭگەيىنە تۇسىرگەن شەنەۋنىكتىك شتامپوۆكا. پالەنباي ادام تۇزەپ-كۇزەگەن، انانى دا، مىنانى قامتۋعا تىرىسقان، اياعىندا جانى جوق ماتىندەر جيىنتىعى تۋعان. توقاەۆ اينالاسىنداعىلارعا: “وسىنشالىق جاساندى كەيىپپەن حالىق الدىندا كورىنۋىم ۇيات بولادى، قويىڭدار، اينالايىندار، قاتەلەسسەم دە ءوز بولمىسىممەن شىعام” دەۋگە تۇسىنىگى جەتپەگەنى وكىنىشتى. بىلتىر “ەگەمەندە” “سۇحباتتاسقان” ديحان قامزابەك تە، بيىل “انا تىلىندە” “اڭگىمەلەسكەن” ەرلان ءجۇنىس تە، كەشىرىڭىزدەر، ەشقانداي دا ينتەرۆيۋەر ەمەس. ءيا، بىرەۋى تەرەڭ عالىم، ەكىنشىسى تاماشا اقىن، بىراق، ومىرىندە ءبىر

  • الداعى 30 جىلدا اشىلۋى ىقتيمال استرونوميالىق جاڭالىقتار

    الداعى 30 جىلدا اشىلۋى ىقتيمال استرونوميالىق جاڭالىقتار

    كەلەسى ميلليارد سەكۋندتا، ياعني باسقاشا ساناعاندا، وتىز جىلدا استرونوميادا قانداي جاڭالىق اشىلۋى مۇمكىن؟ استروفيزيك، عىلىم ناسيحاتشىسى، ابدۋس سالام اتىنداعى حالىقارالىق تەوريالىق فيزيكا ورتالىعىنىڭ (تريەست، يتاليا) زەرتتەۋشىسى سەرگەي پوپوۆتىڭ ماقالاسىن ىقشامداپ اۋدارىپ بەرىپ وتىرمىز. *** الدىمەن وتكەن 30 جىلعا كوز تاستايىق. وتىز جىل بۇرىن كۇنگە ۇقساس جۇلدىزدى اينالاتىن پلانەتا اشىلماعان-تۇعىن جانە الەمنىڭ قازىر ۇدەي كەڭەيىپ بارا جاتقانىن بىلمەيتىنبىز. ءبىرىنشى اشىلىمدى الدىن-الا بولجاۋ مۇمكىن ەدى، ەكىنشىسىن — جوق. ءبىرىنشىسى ەكزوپلانەتالاردى ىزدەۋگە باعىتتالعان جۇيەلى ەڭبەكتىڭ ناتيجەسى بولسا، ەكىنشىسىن عالىمداردىڭ كوبى كۇتپەگەن-ءدى. بۇلاردى 1960-شى جىلداردان بەرگى ەكى ەڭ باستى استرونوميالىق جاڭالىق دەي الامىن. دەمەك بولاشاق ءىرى جەتىستىكتىڭ دە كەيبىرىن بولجاي الامىز، ال باسقالارى توسىننان اشىلادى. جالپى، عىلىمي اشىلىمداردى نەلىكتەن بولجاۋعا بولادى؟ ويتكەنى كوپتەگەن ماڭىزدى

  • 1893 جىلى 25 قاراشادا

    1893 جىلى 25 قاراشادا

    1893 جىلى 25 قاراشادا، دانيالىق عالىم ۆ.تومسەن قۇلپىتاستاعى بىتىك جازۋدىڭ قۇپياسىن اشتى. عىلىمي جاڭالىق ەۋروپا قوعامىن ءدۇر سىلكىندىرەدى. توسمەن العاش «تۇرىك»، «كۇلتەگىن»، «ءتاڭىرى» دەگەن سوزدەردى شەشىپ وقيدى. بىتىكتاستاعى جازۋدىڭ كەلەسى بەتى قىتاي يەروگليفىمەن بادىزدەلگەن-ءدى. تومسەن يەروگليفتەگى ەسىمدەردىڭ رەتتىك (قايتالانۋ) جيلىگىنە قاراپ وتىرىپ كەلەسى بەتىندەگى قۇپيا تاڭبالاردى بىرتىندەپ سويلەتە باستايدى. سول داۋىردە شىعىستانۋ سونىڭ ىشىندە تۇركىتانۋ سالاسى جەكە عىلىم رەتىندە ابرويلى زەرتتەۋ نىسانىنا اينالدى. ۆ.تومسەن تاڭبانى شەشىپ قۇپياسىن اشقانىمەن كونە تۇرىك ءتىلىن بىلمەۋشى ەدى، سول سەبەپتى «بۇل ءماتىندى وقىسا رادلوۆ وقيدى» دەگەن. كوپ وتپەي رادلوۆ، تومسەن شەشكەن تاڭبانىڭ ىزىنشە ءماتىن جولدارىن وقىعان. سونىمەن جۇمباق كۇيدە قالعان تاستاعى بىتىك جازۋى سويلەي باستاعان… 25 قاراشا كۇنى ماڭىزدى كۇن. بىتىك جازۋ كۇنى قۇتتى بولسىن!

  • شوقاي تورعايۇعلى

    شوقاي تورعايۇعلى

    “اقمەشىت ۋەزىندە بەلگىلى قازاق اقساقالدارىنان شوقاي تورعايۇعلى 23-ءنشى دەكابردە وپات بولدى. قازاقشا اتقا مىنگەن جۇرت كىسىسى بولعاننىڭ ۇستىنە ونەر، ءبىلىمنىڭ كەرەكتىلىگىن ەرتە سەزىپ، زامانعا لايىق ىستەرگە كىرىسكەن ادام ەدى. مۇستافا دەگەن بالاسى وسى كۇنى پەتەربور ۋنيۆەرسيتەتىندە وقىپ ءجۇر” “قازاق” گازەتى، №46, 1914 جىل سۋرەتتە: شوقاي تورعايۇلى. سۋرەت ن.گرودەكوۆتىڭ كىتابىنان الىندى. سەرىكبول حاسان

پىكىر قالدىرۋ

ەلەكتورندى پوشتاڭىز سىرتقا جاريالانبايدى. بەلگى قويىلعان ءورىستى تولتىرۋ مىندەتتى *

اتى-ءجونى *

Email *

سايتى

Kerey.kz/كەرەي.كز

ءبىز تۋرالى:

تەل: +7 7071039161
Email: kerey.qazaq@gmail.com

Kerey.kz ءتىڭ بۇرىنعى نۇسقاسىن http://old.kerey.kz تەن وقي الاسىزدار!

KEREY.KZ

سايت ماتەريالدارىن پايدالانعاندا دەرەككوزگە سىلتەمە كورسەتۋ مىندەتتى. اۆتورلار پىكىرى مەن رەداكتسيا كوزقاراسى سايكەس كەلە بەرمەۋى مۇمكىن. جارناما مەن حابارلاندىرۋلاردىڭ مازمۇنىنا جارناما بەرۋشى جاۋاپتى.

سايت ساناعى: