تۇلعالار قازاق حاندىعىنا 550 جىل

جانىبەكتىڭ توعىز ۇلى ىشىندە تاريحتا اتى ەرەكشە – قاسىم حان

kerey.kz

 |  May 17, 2015

بەرەكەت كارىباەۆ، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ-ءدىڭ پروفەسسورى:
جانىبەكتىڭ توعىز ۇلى ىشىندە تاريحتا اتى ەرەكشە – قاسىم حان

– قاسىم حاننىڭ اتا-تەگى جايىندا ايتا كەتسەڭىز.
– قاسىم – شىڭعىس حان ۇرپاعى، ۇلكەن ۇلى جوشىدان تارايدى. جوشىنىڭ 14 ۇلىنىڭ بەسەۋى جانە ولاردان تاراعان ۇرپاقتار ءحىىى-حV عاسىرلاردا ەۋرازيانىڭ شىعىس بولىگىندەگى ساياسي تاريحتا ۇلكەن ءرول اتقارادى. ءXVى-ءXVىىى عاسىرلار ارالىعىندا وردا ەجەن، باتۋ، شيبان، تۇقاي تەمىر ۇرپاقتارى التىن وردا، اق وردا، كوك وردا، قازان، قىرىم، قاجىتارحان، ءسىبىر، حورەزم حاندىقتارىنىڭ جانە ماۋرەنناحردىڭ حاندارى بولعان. ورتاعاسىرلىق كەيبىر مالىمەتتەر مەن سولارعا نەگىزدەپ جازىلعان قازىرگى تاريحي زەرتتەۋلەردە قاسىم حاننىڭ جوشىنىڭ قاي ۇلىنان تارايتىندىعى جونىندە ەكى ءتۇرلى كوزقاراس بار ەكەنىن ايتا كەتۋ كەرەك. سونىڭ ءبىرىنشىسى بو­يىنشا قازاق حاندارى وردا ەجەننەن، ياعني جوشىنىڭ ۇلكەن ۇلىنان تارايدى دەلىنسە، ەكىنشى نۇسقا جوشىنىڭ ەڭ كەنجە ۇلى – تۇقاي تەمىردەن ءوربيتىنىن كورسەتەدى.
– وسى جايدى ناقتىلاپ كەتسەڭىز، بۇل پىكىرلەر قانداي تاريحي دەرەكتەر نەگىزىندە ايتىلعان؟
– «تۇقايتەمىرلىك»، ياعني ەكىنشى نۇسقانى قوستاۋشىلار ءوز پىكىرلەرىن XVI جانە XVII عاسىرلاردا جازىلعان «تاۋاريح-ي گۋزيدا-ي نۋسرات نامە» مەن ابىلعازىنىڭ «تۇرىك شەجىرەسىندەگى» مالىمەتتەرگە سۇيەنىپ دالەلدەپ وتىر. ال «ورداەجەندىك» پىكىردى ۇستانۋشىلار، نەگىزىنەن، XIV جانە XV عاسىردىڭ باسىندا جازىلعان راشيد-اد ءديننىڭ «جاميع ات-تاۋاريحى» مەن اتىشۋلى «ەسكەندىردىڭ ءانونيمى» اتتى دەرەكتەرگە سۇيەنەدى. ءبىز دە وسى پىكىردى قوستاي وتىرىپ، قاسىم حاننىڭ شەجىرەسىن شىڭعىس حان – جوشى – وردا ەجەن – سارتاقتاي –­ قونىشا – ساسى بۇقا – شىمتاي – ورىس حان – قۇيىرشىق حان – باراق حان جانە جانىبەك حان دەپ تاراتامىز. دەمەك، قاسىم حان – جاي عانا شىڭعىس ۇرپاعى ەمەس، ەجەلدەن بەرى كەلە جاتقان حاندىق اۋلەتتىڭ تىكەلەي جالعاسى، زاڭدى وكىلى. وردا ەجەننەن ورىس حانعا دەيىن قاسىم حاننىڭ اتالارى دەشتى قىپشاقتىڭ شىعىس بولىگىندە بيلىك قۇرعان. العاشىندا وردا ەجەن ۇلىسى دەپ اتالعان بۇل بولىك XIV عاسىردىڭ باسىنان باستاپ اق وردا دەپ اتالادى. ساياسي-اكىمشىلىك ورتالىق سىر وڭىرىنە كوشىرىلىپ، استانا العاشىندا – ساۋران، كەيىننەن سىعاناق قالاسىندا بولادى. ءسوزىمىز دالەلدى بولۋى ءۇشىن دەرەك مالىمەتتەرىنە جۇگىنىپ كورەلىك. وندا وردا ەجەن تۋرالى: «جوشىنىڭ مۇراگەرى جانە ەكىنشى ۇلى باتۋ بيلىككە كەلگەنىمەن، وردا ەجەن اكەسىنىڭ ءتىرى كەزىندە جانە ودان كەيىنگى كەزدەردە ۇلكەن سىي مەن قۇرمەتتە بولدى. موڭكە حاننىڭ ولارعا جىبەرگەن جارلىقتارىندا ونىڭ ەسىمى ءبىرىنشى جازىلىپ وتىرعان. جوشى اسكەرلەرىنىڭ جارتىسىن – وردا ەجەن، ال قالعان جارتىسىن باتۋ باسقاردى. وردا ەجەن مەن باتۋ ۇلىستارى ءبىر-بىرىنەن وتە قاشىقتا ورنالاستى جانە اركىم ءوز ۇلىسىندا دەربەس بيلىك جۇرگىزدى» دەپ جازادى راشيد اد-دين. ودان ءارى ول «وردا ەجەننىڭ نەمەرەسى قونىشا ۇزاق ۋاقىت بويى وردا ۇلىسىنىڭ بيلەۋشىسى بولدى» دەيدى. قونىشانىڭ ۇلكەن ۇلى بايان اكەسىنىڭ مۇراگەرى جانە راشيد اد-ءديننىڭ زامانداسى بولعان. راشيد اد-دين «قازىرگى ۋاقىتتا بايان اكەسى قونىشانىڭ ورنىندا وتىر، بۇرىنعىداي ونىڭ ۇلىسىن باسقارۋدا» دەپ جازادى. قاسىم حاننىڭ بۇل بابالارىنىڭ بيلىك قۇرعان كەزى 1225-1290 جىلدار ارالىعى بولاتىن.
قاسىم حاننىڭ XIV عاسىرداعى بيلىكتە بولعان بابالارى تۋرالى ناتانزي كوپ دەرەك بەرەدى. ول «باياننىڭ ۇلى ساسى بۇقا اق وردانىڭ بيلەۋشىسى بولىپ، 30 جىل باسقاردى. ول حيجرانىڭ 720 جىلى، ياعني ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزشا، 1320-21 جىلدارى قايتىس بولدى. قابىرى ساۋران قالاسىندا» دەپ جازادى. ساسى بۇقانىڭ ۇلى ەرزەن التىن وردا حانى وزبەكتىڭ جارلىعىمەن اكەسىنىڭ ورنىنا وتىرادى. ءوزىنىڭ ۇلكەن قابىلەتتىلىگى مەن كورەگەندىگى ارقاسىندا از ۋاقىتتا وزبەك حاننىڭ بەدەلىندەي دارەجەگە جەتتى» دەلىنەدى دەرەكتە. ەرزەن اق وردادا 25 جىل بيلىك قۇرىپ، 1344-45 جىلى قايتىس بولادى. ەرزەن حان تۇسىندا سىر وڭىرىندەگى وتىرار، ساۋران، جەنت جانە بارشىنكەنت قالالارىندا كوپتەگەن عيماراتتار حان جارلىعىمەن سالىنادى.
دەشتى قىپشاقتاعى مۇباراك قوجا حاننىڭ بۇلىگىنەن كەيىن اق وردا تاعىنا التىن وردا حانى جانىبەك حاننىڭ ارنايى جارلىعىمەن قاسىم حاننىڭ بەسىنشى اتاسى شىمتاي وتىرادى جانە ونىڭ بيلىگى 17 جىلعا سوزىلادى. ودان كەيىن حاندىق بيلىك ءتورتىنشى اتا ورىس حانعا (مۇحاممەد حانعا) كوشەدى. ول ءتىپتى 1370 جىلدار ورتاسىندا التىن وردا تاعىن دا بيلەيدى. ورىس حان تۋرالى مالىمەتتەر ورتاعاسىرلىق دەرەكتەردە مول كەزدەسەدى.
ورىس حاننىڭ ءتورتىنشى ۇلى جانە قاسىم حاننىڭ ءۇشىنشى اتاسى قويىرشاق 1395-96 جىلداردا جوشى ۇلىسىن بيلەيدى. اقساق تەمىردىڭ توقتامىس حانعا قارسى كۇرەسىندە قويىرشاق العاشقىسىن قولداپ، جاردەم بەرەدى. ول تۋرالى حايدار رازي: «قويىرشاق وعلان – ورىس حاننىڭ ۇلى. ول دا تەمىردىڭ كومەگىمەن (اقساق تەمىردىڭ) ۇلىسى مەن ەلىن بيلەدى. ءبىرشاما ۋاقىتتان كەيىن قايتىس بولدى» دەپ باياندايدى. گافاري دە قويىرشاق وعلاننىڭ اقساق تەمىردىڭ توقتامىس حانعا قارسى جاساعان ەكىنشى جورىعىنا قاتىناسقانىن، توقتامىس حان جەڭىلگەننەن كەيىن، اقساق تەمىر وعان جوشى ۇلىسىنىڭ بيلىگىن تاپسىرىپ، ەدىل بويىنان دەشتىگە جىبەرگەنىن ايتادى. قادىرعالي جالايىر بولسا، قويىرشاقتى «حان» اتاعىمەن قوسىپ جازادى.
ال قاسىم حاننىڭ اتاسى باراق حان اق وردانىڭ سوڭعى بيلەۋشىسى بولعان. ول 1425 جىلى التىن وردا تاعىن تاريحتا بەلگىلى ۇلىق مۇحاممەد حاننان تارتىپ الىپ، سوندا 1428 جىلعا دەيىن حاندىق قۇرادى. زامانداستارى باراق حاندى «التىن وردا تاعىنا ۇمىتكەرلەر ىشىندەگى «كۇشتى بۋراعا» تەڭەپ، «باتىر ءارى الىپ بولعان» دەپ سۋرەتتەيدى.
قاسىمنىڭ اكەسى جانىبەك حاننىڭ كىم بولعاندىعى كوپكە ءمالىم. قازاق حاندىعىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى جانە كەرەي حاننان كەيىن قازاقتا حان بولعان. ول بيلىك قۇرعان جىلدار شامامەن 1460 جىلداردىڭ سوڭى مەن 1470 جىلداردىڭ باس كەزىنە سايكەس كەلەدى. وسى قىسقاشا شولۋدان بايقاعانىمىزداي، اتاقتى قاسىم حان جاي عانا شىڭعىس ۇرپاعى ەمەس، شىعىس دەشتى قىپشاق اۋماعىندا ۇزدىكسىز بيلىكتە بولعان تەكتى اۋلەتتىڭ وكىلى بولىپ سانالادى. اتا-باباسىنان قالعان ءداستۇر، تەكتىلىك ونىڭ بويىنان دا تابىلادى. قاسىم حان جايىندا ۇزىك-ۇزىك مالىمەتتەر قادىرعالي جالايىر، مۇحاممەد حايدار دۋلاتي، ماحمۇد يبن ءۋالي، بابىر، كامال اد-دين بيناي، حايدار رازي، شادي، رۋزبەحان يسفاحاني، گافاري، ابداللاح بالحي، ابىلعازى جانە تاعى باسقا اۆتورلاردىڭ ەڭبەكتەرىندە، سونداي-اق ورىس دەرەكتەرىندە كەزدەسەدى. ال جەكە ءومىربايانىنا قاتىستى ورتاعاسىرلىق دەرەك، وكىنىشكە قاراي، قولىمىزدا جوق. دەگەنمەن بىزگە جەتكەن دەرەكتەردەن قاسىم حاننىڭ تەك قانا حاندىق اۋلەتتىڭ جولىن جالعاستىرۋشى ەمەس، سونىمەن بىرگە، قالىپتاسقان جاڭا ساياسي، ەتنيكالىق جاعدايلارعا ساي حاندىق بيلىكتى، مەملەكەتتىلىكتى دامىتۋشى قايراتكەر رەتىندە تاريحتا ءوز ورنىن العان تۇلعا بولعانىنا كوز جەتكىزەمىز. قاسىم حاننىڭ ومىرىنە بايلانىستى دەرەكتەر 1470 جىلدارعا دەيىن ەشبىر ەڭبەكتە كەزدەسپەيدى. ونىڭ سەبەبىن بىلاي تۇسىندىرە كەتەيىن. قازاق حاندىعى قۇرىلعاننان 1470 جىلدار باسىنا دەيىن مەملەكەتتەگى ءىرى ساياسي تۇلعالار كەرەي مەن جانىبەك حاندار بولدى. ال بۇرىندىق، قاسىم، ماحمۇت، ادىك جانە ت.ب. سۇلتاندار حانداردىڭ جانىندا ءجۇرىپ، سول كەزدەگى وقيعالارعا ارالاسقانىمەن، جازبا دەرەكتەر مالىمەتتەرىندە نەگىزگى حانداردىڭ ەسىمدەرى اتالىپ وتىرعان. سوندىقتان دا العاش رەت جازبا دەرەكتە بۇرىندىق حاننىڭ ەسىمى اكەسى – كەرەي قايتىس بولعان وقيعاعا بايلانىستى كەزدەسسە، سول سياقتى قاسىم جايلى دا العاش رەت جازبا دەرەك مالىمەتتەرىندە جانىبەك حان قايتىس بولعاننان كەيىن، ياعني 1470 جىلدار باسىنان باستاپ ايتىلا باستايدى.
XV عاسىردىڭ 70-جىلدارىنان باستاپ قازاق حاندىعىنىڭ تاريحىندا جاڭا كەزەڭ باستالادى. ساياسي تاريح تۇرعىسىنان الىپ قاراساق، بۇل كەزەڭ – قازاق حاندىعىنىڭ كۇشەيۋىمەن، نىعايۋىمەن، ەتنيكالىق تاريح تۇرعىسىنان – قازاق حالقىنىڭ ەتنيكالىق، ۇلتتىق اۋماعىنىڭ بىرىكتىرىلە باستالۋىمەن سيپاتتالادى. مۇنداعى ەڭ باستى وقيعاعا قازاق حاندىعىنىڭ سىرداريانىڭ ورتا اعىسى بويىنداعى قالالار مەن دالالاردى قايتارۋ ءۇشىن ماۋرەنناحر بيلەۋشىلەرىمەن جۇرگىزگەن كۇرەسى جاتادى. بۇل كۇرەس 1470 جىلداردىڭ ورتاسىنان 1598 جىلعا دەيىن سوزىلادى. ءبىر عاسىردان استام ۋاقىتقا سوزىلعان كۇرەستىڭ بىرنەشە كەزەڭى بار. العاشقى كەزەڭ 1470-1520 جىلدار ارالىعىندا ءوتتى. مىنە، وسى العاشقى كەزەڭدە قاسىم حان ءوزىن ءىرى قولباسشى ءارى ءىرى مەملەكەت باسشىسى رەتىندە كورسەتىپ، زامانداستارىنىڭ جازبالارىندا ۇلى تۇلعا تۇرىندە كورىنىس تابادى.
1470 جىلداردىڭ باس كەزىندە جانىبەك حاننان كەيىن حاندىق بيلىك بۇرىندىق حاننىڭ قولىنا وتەدى. بۇرىندىق حان تۇسىندا قاسىم سۇلتاندىق دارەجەدە بولىپ، بۇكىل قازاق اسكەرىنىڭ قولباسشىسى مىندەتىن اتقارادى. XVI عاسىر باسىندا جازىلعان «شايباني-نامە» ەڭبەگىنىڭ اۆتورى كامال اد-دين بيناي قاسىم حان تۋرالى «ول بۇرىندىق حاننىڭ اسكەرلەرى ىشىندەگى اتاقتى ءباھادۇرى جانە مىقتى سۇلتاننىڭ ءبىرى بولدى» دەپ جازادى.
قاسىم حان – جانىبەك حاننىڭ توعىز ۇلىنىڭ ءبىرى. ونىڭ ىشىندە قاسىم مەن قامبار ءبىر انادان، جاعان بيكەدەن تۋىلعان. دۋلاتيدىڭ «تاريحي-راشيدي» اتتى ەڭبەگىندە قاسىم حاننىڭ قاي جىلى دۇنيەگە كەلگەنىن انىقتايتىن جاناما مالىمەت بار. وندا اۆتور 1513 جىلى شاعاتايلىق سۇلتان سايد حاننىڭ شۋ بويىنداعى قاسىم حان ورداسىنا كەلگەنى جونىندە جازا كەلىپ، «…بۇل كەزدە قاسىم حاننىڭ جاسى الپىستان اسىپ، جەتپىسكە جاقىنداپ قالعان بولاتىن» دەپ باياندايدى. وسىعان سۇيەنە وتىرىپ، 1513 جىلى قاسىم حاننىڭ جاسى 67-68-دەردە دەسەك، وندا ول 1445-46 جىلداردا دۇنيەگە كەلگەن بولىپ شىعادى. ال ورتا­ عاسىرلارداعى قازاقستان تاريحىنىڭ بەلگىلى زەرتتەۋشىسى ت.ي.سۇلتانوۆ قاسىم حاندى 1445 جىل شاماسىندا دۇنيەگە كەلگەن دەپ ەسەپتەيدى.

– قاسىم حاندىق بيلىككە قالاي كەلدى؟
– جالپى ءۇش جارىم عاسىرلىق تاريحى بار قازاق حاندىعى دەپ اتالاتىن قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق سيپاتتاعى مەملەكەتى ءوز ىشىنەن بىرنەشە كەزەڭگە بولىنەدى. ەگەر دە قازاق حاندىعىنىڭ العاشقى كەزەڭى – حاندىقتىڭ قۇرىلۋ جىلدارى بولسا، ودان كەيىنگى جىلدار حاندىقتىڭ كۇشەيۋ كەزەڭدەرىنە جاتادى. ول كەزەڭ شامامەن العاندا 50 جىلداي ۋاقىتقا سوزىلعان. حاندىقتىڭ قۇرىلعان جىلدارى تىزگىندى كەرەي، جانىبەك حاندار ۇستاسا، كۇشەيۋ كەزەڭىندە تاريح ساحناسىندا ولاردىڭ ءىزباسارلارى كەرەيدىڭ ۇلى – بۇرىندىق، جانىبەكتىڭ توعىز ۇلى، ونىڭ ىشىندە تاريحتا اتى ەرەكشە قالعان، حاندىقتىڭ كۇشەيۋىنە ۇلكەن ۇلەس قوسقان، ون جىلداي حان تاعىن يەلەنگەن قاسىم حان بولدى.
بىرىنشىدەن، بۇرىندىق حان تۇسىندا قاسىم بۇكىل قازاق اسكەرىنىڭ باس قولباسشىسى بولعان، سىر بويىنداعى قالالار مەن جايىلىمدىق جەرلەر ءۇشىن العاشىندا تەمىر اۋلەتىمەن، ودان كەيىن شايبان اۋلەتىمەن كۇرەس جۇرگىزەدى. سىر بويى ءۇشىن كۇرەستىڭ باستالۋىنا ابىلقايىر حاننىڭ نەمەرەسى مۇحاممەد شايباني حاننىڭ 1470 جىلداردىڭ ورتاسىندا وسى ايماققا كەلىپ بەكىنۋى تۇرتكى بولادى. قازاق حاندىعى بۇعان نارازىلىق ءبىلدىرىپ، قىس مەزگىلىنە قاراماستان، سىعاناق پەن ساۋران توڭىرەگىندەگى شايبانيلىقتارعا سوققى بەرەدى. قاسىم سۇلتان باسشىلىق ەتكەن قازاق اسكەرلەرى وسى قالالار ماڭىندا شايبانيلىقتاردى تالقانداپ، ولاردى قاشۋعا ءماجبۇر ەتەدى. بۇل شايقاستا قاسىم حاننىڭ باۋىرلارى: ماحمۇت، جيرەنشە، قامبار سۇلتاندار باستاعان جاساقتار ەرلىگىمەن كوزگە تۇسەدى. مۇحاممەد شايباني حان بولسا، ءوزىنىڭ اتاقتى سۇلتانى مەن باھادۇرىنەن ايىرىلادى. العاشقى كەزەڭنىڭ ۇرىستارى قازاق حاندىعى ءۇشىن ۇلكەن جەڭىسپەن اياقتالادى. سىر وڭىرىنەن قارسىلاس جاۋ قۋىلادى جانە ايماقتىڭ سولتۇستىك جانە سولتۇستىك-باتىسىنداعى سوزاق، ساۋران جانە سىعاناق ايماقتارى قازاق حاندىعىنىڭ قۇرامىنا وتەدى. كەزىندە اقساق تەمىرگە ارقا سۇيەپ، اق ورداعا قارسى كۇرەسكەن توقتامىس حان سەكىلدى مۇحاممەد شايباني حان دا ماۋرەنناحرداعى اقساق تەمىر ۇرپاقتارىنان اسكەري جاردەم الىپ، قازاق حاندىعىنا XV عاسىردىڭ سوڭعى شيرەگىندە بىرنەشە رەت سوعىس اشادى. العاشقى جورىعى ساتسىزدىككە ۇشىراعاننان كەيىن، ازداعان ۋاقىتتان سوڭ ەكىنشى جورىققا دايىندالادى. شايباني حاننىڭ ەكىنشى peت سىر وڭىرىنە كەلۋى ­– 1480 جىلدارى. بۇل جولى دا قازاق حاندىعى وعان تويتارىس بەرەدى جانە سىر ءوڭىرىنىڭ قالعان بولىكتەرىنە ىقپالىن كۇشەيتە تۇسەدى. بۇل جولعى كۇرەستە قاسىم مەن ونىڭ تۋعان ىنىلەرى قازاق اسكەرىن باستاپ، قارسىلاسىن تاعى دا تالقاندايدى. كۇرەستىڭ ءۇشىنشى كەزەڭى XV عاسىردىڭ 90-جىلدارىنىڭ ەكىنشى جارتىسىندا ءوتتى. بۇل قازاق حاندىعى ءۇشىن اۋىر بولادى. كۇرەسكە ماۋرەنناحر بيلەۋشىلەرىمەن قاتار، موعولستان حانى سۇلتان ماحمۇت حان دا ارالاسىپ، مۇحاممەد شايباني حانعا اسكەري كومەك بەرەدى. ەكىنشىدەن، قازاق حاندىعىنىڭ سىر ءوڭىرىن تولىعىمەن قايتارۋدىڭ سوڭعى كەزەڭىندە بيلەۋشى توپتار اراسىندا قايشىلىق تۋىپ، ەكى توپ پايدا بولادى. بىرىنە – بۇرىندىق حان، ال ەكىنشىسىنە قاسىم جانە جانىبەك حاننىڭ وزگە ۇلدارى باسشىلىق ەتەدى. جانىبەك حان ۇلدارىنىڭ سىر وڭىرىندە جاڭا ۇلىستاردى يەلەنۋىنە، سول سەبەپتى ولاردىڭ كۇشەيە باستاۋىنا بايلانىستى قايشىلىق تۋىندادى. بولاشاقتا ءوز بيلىگىنە قاۋىپ تونەتىنىن سەزگەن بۇرىندىق ەندى جانىبەك حان ۇلدارىن السىرەتۋ ماقساتىمەن كەشەگى جاۋى مۇحاممەد شايباني حانمەن جاقىنداسا باستايدى. شايبانيلىق سۇلتاننىڭ سىر وڭىرىندە بەكىنۋىنە، بىرنەشە قالانى يەلەنۋىنە رۇقسات ەتىلەدى. بۇرىندىقتىڭ بۇل ارەكەتى قاسىم حان توبىنىڭ سىر بويىن تولىق يەلەنۋىنە مۇمكىندىك بەرگىزبەۋ ءۇشىن، كەشەگى جاۋمەن جانىبەك حان ۇلدارىنا قارسى وداقتاسۋعا جاساعان باعىتى بولدى. قاسىم سۇلتان تۇيىقتان شىعۋدىڭ جولىن تابادى. ول ەندى بۇرىندىق پەن شايباني حان وداعىنا قارسى موعول حانىمەن وداق قۇرىپ، قارسى شابۋىلعا ازىرلەنەدى. ءسويتىپ، 1496 جىلى سىر ءوڭىرى ءۇشىن كۇرەستىڭ العاشقى ءداۋىرى اياقتالىپ، سىر ءوڭىرىنىڭ ءوزى ءۇش بولىككە ءبولىنىپ، قازاق حاندىعى قاسىم جانە ونىڭ جاقتاۋشىلارى ارقاسىندا سىر ءوڭىرىنىڭ سولتۇستىك بولىگىن يەمدەنەدى. ول – سىعاناق، ساۋران، سوزاق وڭىرلەرى. ال ياسى مەن وتىرار ءوڭىرىن ابىلقايىر حاننىڭ نەمەرەسى مۇحاممەد شايباني حان يەلەنىپ قالسا، وڭتۇستىك بولىگى موعولستاننىڭ بيلىگىندە بولدى. وسىلايشا، 1496-1498 جىلدارداعى كەلىسىم بويىنشا سوعىستار توقتاتىلىپ، كەلىسىم ورنايدى. سوعىسۋشى تاراپتار بەيبىت كەلىسىمگە كەلىپ، «ودان ءارى سوعىسپايمىز» دەپ، اراداعى قارىم-قاتىناستى ءتىپتى قىز الىسىپ، قىز بەرىسىپ، تۋىستىق بايلانىس­تارمەن نىعايتۋعا تىرىسادى. بىراق 1496 جىلى بۇرىندىق حانمەن وداقتاسۋ ارقىلى سىر ءوڭىرىنىڭ ءبىر شەتىنە تابان تىرەگەن شايباني حان ماۋرەنناحرداعى ساياسي بىتىراڭقىلىقتى ۇتىمدى پايدالانا وتىرىپ، 1500 جىلى سامارقان تاعىن ءبىر-بىرىمەن ۇزدىكسىز كۇرەسىپ جاتقان تەمىر اۋلەتىنىڭ وكىلدەرىنەن تارتىپ الادى. ول 1500-1504 جىلدارى ورتا ازيانىڭ ءبىرتالاي ايماقتارىن باعىندىرىپ، قۋاتتى مەملەكەت قۇرادى. ول تاريحتا شايبان اۋلەتىنىڭ نەگىزى دەپ سانالادى.
– كۇش جيناپ العان مۇحاممەد شايباني حان قازاقتارعا تاعى شابۋىل ۇيىمداستىردى ەمەس پە؟
– ءيا، ورتا ازيا بيلەۋشىسى XVI عاسىر باسىندا الدىمەن قازاقتاردى ەكونوميكالىق تاۋەلدىلىكتە ۇستاۋ ءۇشىن 1505 جىلى ارنايى جارلىق شىعارادى. جارلىقتا قازاقتارمەن تولىق ساۋدا-ايىرباستى توقتاتۋ جونىندە ايتىلادى جانە ورتا ازيادا جۇرگەن قازاق ساۋداگەرلەرىن توناۋعا بۇيرىق بەرىلەدى. بىراق بۇل شارا وڭ ناتيجە بەرمەيدى، كەرىسىنشە، قازاق حاندىعى تاراپىنان قارسى ارەكەتتەر تۋعىزادى. شايباني حان ءوز ارەكەتىن وڭ كورسەتۋ ءۇشىن ماۋرەنناحرلىق دىنباسىلارعا قازاقتاردى «دىنسىزدەر» دەپ ايتقىزىپ، كۇرەسكە ورتا ازيانىڭ بۇكىل مۇسىلماندارىن جۇمىلدىرۋعا كۇش جۇمسايدى. ءسويتىپ، ول 1505-1509 جىلدار ارالىعىندا قازاق حاندىعىنا قارسى ءۇش رەت جورىق ۇيىمداستىردى. بۇل ءۇش جورىق شايباني حان ءۇشىن ءبىرشاما ناتيجەلى اياقتالدى. سىر وڭىرىندەگى قازاق سۇلتاندارىنىڭ ۇلىستارى تالقاندالىپ، مىڭداعان مال مەن جان ولجاعا تۇسىرىلەدى. ونداي ۇلىستاردىڭ ءبارى جانىبەك حان ۇلدارىنىڭ ۇلىستارى بولاتىن. 1509 جىلدىڭ قىسىندا بولعان ءۇشىنشى جورىق كەزىندە بۇرىندىق حان جاۋ شابۋىلىن بىلە تۇرا، جانىبەك حان ۇلدارىنا ەشقانداي كومەك بەرمەي، كەرىسىنشە، ءوز باسىن امان ساقتاپ، ۇلىسىمەن شەگىنىپ كەتكەن ەدى. حاننىڭ بۇل ارەكەتى بۇكىل قازاق قوعامىندا ونىڭ بەدەلىن تومەندەتىپ جىبەرەدى. وسى كەزدەن باستاپ بارلىق كۇشتەر قاسىم حاننىڭ توڭىرەگىندە توپتاسا باستايدى. ويتكەنى شايباني حان العاشقى ءۇش جورىقتا قازاق ەلىن باعىندىرۋدى ماقسات ەتكەنىمەن، وعان جەتە قويماعان ەدى. سوندىقتان دا بولاشاقتا تۇپكى ماقساتقا جەتۋ ءۇشىن ءالى دە بولسا جورىقتار بولۋ قاۋپى زور بولاتىن. مىنە، وسى تۇستا سىرتقى جاۋعا تويتارىس بەرە الاتىن جانە بۇكىل قازاق ەلىن سوعان جۇمىلدىرا الاتىن جالعىز تۇلعا قاسىم حان ەدى. سىر ءوڭىرى ءۇشىن بولعان شايقاستاردا جيناقتالعان تاجىريبە مەن اتاق-ابىروي، قولباسشىلىق پەن ۇلىس بيلەۋشىلىك دارەجە، حان اۋلەتىنىڭ وكىلى بولۋى قاسىم حاندى قيىن-قىستاۋ جاعدايدا قازاق ەلىنىڭ ەڭ ءىرى مەملەكەت قايراتكەرىنە اينالدىرادى. وسى جورىقتاردىڭ ۇشەۋى شايبانيلەر ءۇشىن ءساتتى بولعانىمەن، تورتىنشىسىندە قاسىم حان مۇحاممەد حاننىڭ اسكەرلەرىن ۇلىتاۋ ماڭىندا تاس-تالقان ەتىپ جەڭەدى. بۇل كەزدە حان تاعىندا بۇرىندىق حان وتىرعانىمەن، بيلىك قاسىمنىڭ قولىندا بولاتىن. وسىدان كەيىن شايباني حاننىڭ بيلىگى قۇلدىراي باستايدى دا، كەرىسىنشە، قاسىمنىڭ بەدەلى ارتا تۇسەدى. قازاق جۇرتى الدىندا بەدەلىنەن جۇرداي بولعانىن سەزگەن بۇرىندىق 1511 جىلى ماۋرەنناحرعا كەتەدى. مۇحاممەد حايدار دۋلاتي: «قاسىم حاننىڭ كۇشىنىڭ وسكەندىگى سونشالىقتى، بۇرىندىق حان تۋرالى ەشكىم دە ويلامادى، ول حاندىقتى باسقارۋ مەن ونداعى بۇكىل بيلىكتى قولىنا الدى» دەپ جازادى. ايتا كەتۋ كەرەك، حV عاسىردىڭ 70-80 جىلدارى قاسىم ۇنەمى بۇرىندىق حاننىڭ جانىندا ءجۇرىپ، وعان باعىنىپ، بۇيرىقتارىن ورىنداپ جۇرسە، سول عاسىردىڭ 90-جىلدارىنان باستاپ، ودان ىرگەسىن اۋلاق سالا باستايدى. قالىپتاسقان ساياسي جاعداي بۇرىندىق پەن قاسىم اراسىن كۇننەن-كۇنگە سالقىنداتا تۇسكەن ەدى. ەشبىر دەرەكتە جازىلماسا دا، وسى 1511 جىلدان باستاپ قاسىم حاننىڭ رەسمي حاندىق ءداۋىرى باس­تالادى.
– قاسىم حان تۇسىندا قازاق حاندىعىنىڭ جاي-كۇيى قانداي بولدى؟
– قاسىم حاننىڭ بيلىك قۇرعان جىلدارى عىلىمدا بەلگىلى. ول 1511-1521 جىلدار ارالىعى. وكىنىشكە قاراي، كەيبىر دەرەكتەردە جانە سول دەرەكتەرگە سۇيەنە جازىلعان وقۋلىقتار مەن باسىلىمداردا قاسىم حاننىڭ دۇنيەدەن وزعان جىلى – 1518 جىل دەپ كورسەتىلەدى. بىراق سوڭعى زەرتتەۋلەر كورسەتىپ وتىرعانداي، قاسىم حاننىڭ قايتىس بولعان ۋاقىتى، ءتىپتى ايىنا دەيىن بەلگىلى. 1520-21 جىلدىڭ قىس ايلارىندا استراحاندا زانكو زۋدوۆ دەگەن ريازاندىق 3-4 اي تۇتقىندا بولادى. قازاق حاندىعىندا ورىن الىپ جاتقان وقيعالاردىڭ ءبىرتالايىن ول تۇتقىندا ءجۇرىپ ەستيدى. 1521 جىلدىڭ ساۋىرىندە ونىڭ ماسكەۋدىڭ ۇلى كنيازى ءىىى ۆاسيليگە جىبەرگەن حابارلاماسىندا «وسى جىلى قىستا قازاق پاتشاسى قايتىس بولدى» دەپ جازادى.
قاسىم حان قازاق حاندىعىن ­ون جىل باسقارادى. قازاق حالقى ءۇشىن وسى ون جىل ىشىندە بىرنەشە حان ۇرپاعى اتقاراتىن ءىس اتقارىپ كەتتى. قاسىم حان اسكەرىنەن 1510 جىلدىڭ قىسى مەن كوكتەمىندە تاس-تالقان بولىپ جەڭىلگەن شايباني حان ءوشىن اينالاسىنداعى ءوز سۇلتاندارىنان الدى. ءوز كەزەگىندە سۇلتاندار بۇعان نارازى بولىپ، ىشتەي قارسىلىق بىلدىرەدى، بىراق بىردەن سىرتقا شىعارا المايدى. سول جىلى ونىڭ باداحشاننىڭ تاۋلى تايپالارىنا جاساعان جورىعى ءساتسىز اياقتالادى. كۇزدە مەرۆ قالاسىندا يران شاحى يسمايىل شاح اسكەرىنىڭ قورشاۋىندا قالعاندا قاراماعىنداعى بىردە-ءبىر سۇلتاننان كومەك كەلمەيدى. ءسويتىپ، 1510 جىلى كۇز ايىندا ول قورشاۋدا قازا تابادى. قاسىم حاننان جەڭىلگەن مۇحاممەد شايباني حاننىڭ تاعدىرى جانە ول قۇرعان مەملەكەتتىڭ تاعدىرى وسىلاي اياقتالادى. شايباني حاندى جەڭۋى قاسىم حاننىڭ بەدەلىن ودان ءارى ءوسىرىپ، اتاعى شارتاراپقا تارايدى، ول بيلەگەن قازاق حاندىعىنىڭ دا حالىقارالىق بەدەلى ارتا تۇسەدى. شايباني حانعا قارسى كۇرەسى، ونى تالقانداۋى – قاسىم حاننىڭ قازاق حالقىنا سىڭىرگەن ۇلكەن ەڭبەگىنىڭ ءبىرى.
1510-1513 جىلدارى شايباني حان ولگەننەن كەيىن ورتا ازيادا ساياسي بىتىراڭقىلىق بەلەڭ الادى، جەتىسۋ مەن شىعىس تۇركىستاندا ءبىر جارىم عاسىردان استام ءومىر سۇرگەن موعولستان مەملەكەتى دە وسى تۇستا ىدىراپ كەتەدى. وسىنداي قازاق حاندىعى ءۇشىن قالىپتاسقان قولايلى ساتتەردى شەبەر پايدالانا بىلگەن قاسىم حان جەتىسۋدا، تولىعىمەن سىر وڭىرىندە قازاق حاندىعىنىڭ بيلىگىن ورناتادى. بۇل اتالعان ايماقتار ەشبىر ۇرىسسىز قازاق حالقىنىڭ ەتنيكالىق اۋماعىنا ەنەدى. سەبەبى مۇنداعى تايپالار قازاق حالقىنىڭ ەتنيكالىق قۇرامىنىڭ ءبىرى بولاتىن. 1513 جىلى شايبان اۋلەتى قۇلاپ، ونىڭ ورنىنا قاشىپ كەتكەن تەمىردىڭ التىنشى ۇرپاعى كەلىپ، التى ايداي ۋاقىتشا بيلەيدى. مىنە، وسى كەزدە ولار شايبانيلىق قالالاردى باعىندىرا باستايدى. سول كەزدە سايرام باسشىسى قاتتابەك دەگەن كىسى قاسىم حانعا «شايبانيلەرگە باعىنعانشا، ءسىزدىڭ بيلىگىڭىزدى الامىن» دەپ حات جىبەرىپ، قالانىڭ كىلتىن ءوزى بەرەدى. وسىدان كەيىن قاسىم حان سىردىڭ ورتا اعىسى بويىنداعى قالالار مەن ەلدى مەكەندەردىڭ بەيبىت ءومىرىن ساقتاۋ، حاندىقتىڭ وڭتۇستىك شەكاراسىن قاۋىپسىزدەندىرۋ جانە ءبىر ساياسي كەڭىستىكتەگى دەشتى قىپشاق پەن وڭتۇستىگىندە، 1513 جىلدىڭ باسىنان قايتا كۇشەيە باستاعان شايبانيلىق سۇلتانداردىڭ كۇشىن، ولاردىڭ تاشكەنت ايماعىنداعى ىقپالىن السىرەتۋ ماقساتىمەن تاشكەنتكە جورىق جاسادى. بىراق ول ءساتسىز اياقتالىپ، كەيىن شەگىنگەن قازاق اسكەرى تاشكەنتتىڭ سولتۇستىگىندەگى قالا – سايرامعا كەلىپ توقتايدى.
وسى كەزدە باتىستا نوعاي ورداسىندا ءنۇرادديننىڭ بالاسى مۇسا بي قايتىس بولعاننان كەيىن ونىڭ ۇرپاقتارى بيلىك ءۇشىن تالاسىپ جاتادى. بۇل ون جىلعا سوزىلعان تالاس بولادى. قاسىم حان نوعايلار اراسىنداعى قايشىلىقتى پايدالانىپ، ەدىلگە دەيىنگى قازاق شەكاراسىن كەڭەيتەدى، نوعايدىڭ رۋ-تايپالارى قازاق قۇرامىنا وتە باستايدى. قىز الىسىپ، قىز بەرىسىپ، نوعاي مىرزالارى قازاق حاندىعىنىڭ قۇرامىنا قوسىلادى. بۇل، شامامەن، 1517-18 جىلدار. وسىلايشا، سولتۇستىكتەگى شەكارا توبىلدىڭ بويىمەن، شىعىستا ەرتىس وزەنىنە دەيىن بارادى. قاسىم حاننىڭ بيلىگى تۇسىندا قازاق حالقىنىڭ ەتنيكالىق تەرريتورياسى ءوزىنىڭ تابيعي باستاۋىنا جەتەدى. مۇنى ءبارى مويىندايدى. زاحير اد-دين بابىر «جۇرتتىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، قازاق حاندارى مەن سۇلتاندارىنىڭ بىردە-ءبىرى بۇل حالىقتى ءدال وسى قاسىم حان سياقتى باعىندىرا الماسا كەرەك. ونىڭ اسكەرىندە 300 مىڭ ادام بولعان» دەسە، مۇحاممەد حايدار دۋلاتي «ول دەشتى قىپشاققا تولىق بيلىگىن تاراتتى، ونىڭ حالقى ميلليوننان استى. جوشى حاننان كەيىن بۇل جۇرتتا ءدال مۇنداي كۇشتى حان بولعان جوق» دەپ جازادى. ال قادىرعالي جالايىر بولسا، «جانىبەك حان ۇلدارى ىشىندە اسا بەلگىلى بولعانى قاسىم حان ەدى. ۇزاق ۋاقىت اتاسىنىڭ ۇلىسىنا پاتشالىق ەتتى. توڭىرەگىندەگى ءۋالاياتتاردى وزىنە قاراتتى» دەيدى. «قاسىم حان دەشتى قىپشاق ايماقتارىندا ءوز بيلىگىن كۇشەيتكەنى سونشالىق، ونىڭ اسكەرىندە 200 مىڭنان اسا ادام بولدى» دەپ ماحمۋد يبن ءۋالي بايانداسا، حايدار رازي: «1515-16 جىلدارى قاسىم حان جوشى ۇلىسىن تارتىپكە كەلتىرگەندىگى سونداي، بۇدان ارتىقتى كوز الدىڭىزعا ەلەستەتۋ مۇمكىن ەمەس، ونىڭ حالقىنىڭ سانى ميلليونعا دەيىن جەتتى»، – دەپ حابار بەرەدى. ال گافاري دەگەن تاريحشى «قاسىم حان دەشتىنىڭ حانى بولدى. شايباني حان ەكەۋىنىڭ اراسىندا كيكىلجىڭدەر بولىپ، 1509-10 جىلى شايباني حان وعان قارسى اتتاندى، بىراق جەڭىلىس تاپتى» دەپ ايتادى.
وكىنىشكە قاراي، قاسىم حان قايتىس بولعاننان كەيىن ودان كەيىنگى مۇراگەرلەر قازاق حاندىعىنداعى وسىناۋ قۋاتتى جاعدايدى ۇستاپ تۇرا المادى. قاسىم حاننان كەيىن ۇلى ماماش بيلىككە كەلدى. ال وعان قاسىم حاننىڭ اعاسىنىڭ ۇلدارى تاحير، بۇيداش سەكىلدى سۇلتاندار قارسى شىعىپ، اقىرى ءبىر-ەكى جىلدان كەيىن ماماش تۇنگى قاقتىعىستاردىڭ بىرىندە قازا تاپقان. ودان كەيىن بيلىك تاحيرگە كوشتى. وسىلايشا قازاق حاندىعىندا ىشكى بىتىراڭقىلىق 20 جىلعا دەيىن سوزىلىپ، قاسىم حان تۇسىنداعى جەتكەن جەتىستىكتەردىڭ ءبارى كۇل-تالقان بولادى. وسى جايىندا مۇحاممەد حايدار دۋلاتي «قازاق حاندىعى جەر بەتىنەن جوعالىپ كەتتى» دەگەن دەرەك قالدىرادى. ارينە، بۇل – تاريحشىنىڭ قاسىم حان تۇسىنداعى كەزەڭ مەن ودان كەيىنگى كەزەڭدى سالىستىرا ايتقانى.
– قاسىم حاننىڭ جۇرگىزگەن ساياساتى، وزگە ەلدەرمەن ديپلوماتيالىق قارىم-قاتىناستارى جايىندا ايتساڭىز.
– تاريحشى ا.ءيسيننىڭ زەرتتەۋلەرىندە كەيبىر نوعاي مىرزالارىنىڭ 1519 جىلى ەدىلدىڭ وڭ جاعالاۋىنا ىعىستىرىلعاندىعى جونىندە ايتىلادى. ال سول جاعالاۋدا قازاق حاندىعىنىڭ بيلىگى جۇرە باستايدى دا، ول ەندى استراحان حاندىعىمەن شەكتەسەدى. ءوز كەزىندە بۇل جاعداي قازاق حاندىعىنا التىن وردا ىدىراعاننان كەيىن، ونىڭ باتىس بولىگىندەگى ساياسي قارىم-قاتىناستارعا بەلسەنە ارالاسۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. سونداي-اق قازان، قاجىتارحان، قىرىم حاندىقتارى جانە ماسكەۋ كنيازدىقتارىمەن قاسىم حان كەزىندە ديپلوماتيالىق قاتىناستار ورناتىلادى. التىن وردانىڭ مۇراگەرى بولۋعا ۇمتىلعان قازان، قىرىم جانە قاجىتارحان حاندىقتارى ءبىر-بىرىمەن كۇرەستە وزدەرىنە مىقتى وداقتاس ىزدەستىرەدى. ماسكەۋ كنيازدىعى بۇل كەزدە ءالى قۋاتتى ەمەس ەدى. سوندىقتان دا كۇشتى وداقتاس قاسىم حان دەپ تانىدى. ورىس دەرەكتەرىندە 1520 جىلى قىرىم حاندىعىنا قازاقتاردان ەلشى كەلگەندىگى ايتىلادى. جازبا دەرەكتەر بۇل جونىندە ماردىمدى ەشتەڭە ايتپاسا دا، وسى جىلدارداعى ۇزدىكسىز بولعان بايلانىستار حالىق اۋىز ادەبيەتىندە جاقسى ساقتالعان. تاريحي باتىرلىق جىرلاردا قىرىم، كازان حاندىقتارىنا بايلانىستى، جەكەلەگەن باتىرلارعا بايلانىستى كوپتەگەن وقيعالار باياندالادى. بۇرىنعى جوشى ۇلىسى، ودان كەيىنگى التىن وردا جەرىندە XVI عاسىردىڭ باسىنداعى ەڭ قۋاتتى مەملەكەت قازاق حاندىعى بولدى. ءدال وسى كەزدە – قاسىم حان بيلىگى تۇسىندا ماسكەۋ كنيازدىعى قازاق حاندىعىمەن بايلانىس ورناتۋعا ۇمتىلادى. بۇل بايلانىس ارقىلى ماسكەۋ قازاقتار، قازاق حاندىعى جانە قاسىم حان تۋرالى كوپ مالىمەت الۋعا تىرىستى. ويتكەنى ەندى-ەندى التىن وردا ەزگىسىنەن قۇتىلعان ماسكەۋ كنيازدارى التىن وردا اۋماعىندا جاڭا قۋاتتى مەملەكەتتىڭ پايدا بولۋىنان قاتتى سەسكەندى. مۇراگەرلىككە تالاسقان ءۇش حاندىقتىڭ ءوزارا كۇرەسى ماسكەۋگە وتە ءتيىمدى بولاتىن. 1519 جىلدان باستاپ قازاق حاندىعىنىڭ بۇل ىسكە ارالاسۋى ماسكەۋگە قاۋىپ تۋعىزا باستايدى. سوندىقتان ول قازاقتارمەن بايلانىس ورناتۋ ارقىلى ولار تۋرالى كوپ بىلمەك بولدى. XVI عاسىردىڭ 70-جىلدارىندا قۇراستىرىلعان پاتشا ءارحيۆى تىزىمىندە «38-جاشىك. قاسىم حان تۇسىنداعى قازاقتار تۋرالى قاعازدار بار» دەپ جازىلعان. وكىنىشكە قاراي، بۇل قاعازدار بىزگە دەيىن جەتپەي، ورتەنىپ كەتتى. ماسكەۋدىڭ قاسىم حانعا كوڭىل اۋدارۋى، بىرىنشىدەن، قازاق حاندىعىنىڭ قۋاتتىلىعىنا بايلانىستى بولسا، ەكىنشىدەن، ونىڭ مەملەكەت قايراتكەرى رەتىندەگى رولىنە بايلانىستى تۋىنداعان دەپ سانايمىز.
– «قاسىم حان تۇسىندا قازاق ەلى جايىندا سوناۋ ەۋروپا حاباردار بولعان» دەيدى. بۇل دەرەك راس پا؟
– قاسىم بيلىك قۇرعان جىلدارى قازاقتار تۋرالى دەرەكتەر جان-جاققا تاراپ، ەۋروپا ەلدەرىنە دە جەتەدى. 1525 جىلى ماسكەۋ كنيازدىعى تۋرالى كىتاپ جازعان يتالياندىق ادەبيەتشى يوۆي موسكوۆيانىڭ شىعىسىنداعى كورشىلەردى جالپى اتاۋمەن «تاتارلار» دەپ اتايتىنىن، «ولاردىڭ تەرريتورياسى قىتايعا دەيىن سوزىلىپ جاتىر» دەپ تۇسىندىرەدى. ال 1516 جانە 1526 جىلدارى ماسكەۋدە ەكى رەت بولعان اۆستريالىق ەلشى سيگيزمۋند گەربەرشتەين «ۆولگا بويىنداعى بۇل پاتشالىق (قازان حاندىعىن ايتىپ وتىر – ب.ك.) وڭتۇستىكتە جانە شىعىستا دالالىق ايماقپەن شەكتەسەدى. شىعىستا ولار شايبانيلەر جانە قازاقتار دەپ اتالاتىن تاتارلارمەن ارالاسىپ تۇرادى» دەپ باياندايدى. بۇل تۇڭعىش رەت قازاق حالقىنىڭ ەۋروپا حالىقتارىنا تانىستىرىلۋى، بەلگىلى بولۋى ەدى.
قاسىم حاننىڭ بيلىگى تۇسىندا بۇرىننان قولدانىلىپ كەلە جاتقان «دەشتى قىپشاق»، «كوشپەلى وزبەكتەر»، «وزبەك-قازاق» دەگەن ءارتۇرلى ءمانى بار اتاۋلاردىڭ ورنىنا ءبىر ورتاق ەتنونيم – «قازاق» دەگەن ءسوز قولدانىلا باس­تايدى.
– قاسىم حاننىڭ اسكەري-قولباسشىلىق ونەرى جايىندا ايتىپ بەرسەڭىز.
– قاسىم حاننىڭ كوپ قىرلى قاسيەتتەرىنىڭ ءبىرى – ەل قورعاۋ ىسىندەگى اسكەري-قولباسشىلىق ونەرى جايىندا ەرەكشە توقتالىپ ايتا كەتۋ كەرەك. قاسىم حاننىڭ 1510 جىلعى جەڭىسىنە تەرەڭىرەك توقتاپ، ونىڭ اسكەري-قولباسشىلىق ونەرىنىڭ قىرلارىن وسى شايقاستاعى وقيعالار مەن حاننىڭ ءىس-ارەكەتتەرى ارقىلى تالداپ كورسەتۋگە بولادى. شايبانيلىق اۋلەت تاريحشىسى ابداللاح بالحي شايباني حاننىڭ ۇلى تەمىر سۇلتان مەن نەمەرە ءىنىسى ۇبايدوللاح سۇلتان باستاعان اسكەرلەردىڭ قاسىم حاننىڭ ورداسى مەن ۇلىسىنا تۇتقيىلدان شابۋىل جاساپ، باسىپ العانىن، ءسويتىپ، مول ولجاعا كەنەلگەنىن ماداقتاپ باياندايدى. دەرەك مالىمەتىن ودان ءارى تىڭداساق، جاۋ اسكەرىنىڭ قاسىم حاننىڭ ورداسىندا ەش الاڭسىز بولعاندىعىن، قاسىم حاننىڭ بۇل جاعدايدى بارلاۋشىلارى ارقىلى بىلگەنىن، مويىنسىز حاسان اتتى قازاق باتىرىنىڭ از قولمەن جاۋ اسكەرىن ۇرەيلەندىرىپ، قارسىلاستار اسكەرى اراسىندا دۇرلىگۋشىلىك تۋدىرعانىن، قاسىم حان اسكەرىنىڭ توسقاۋىلدا بولىپ، ماۋرەنناحرلىق اسكەرلەردى تاس-تالقان ەتىپ جەڭگەنىن، قارسىلاستاردىڭ كوپ شىعىنعا ۇشىراعانىن جانە شايباني حاننىڭ ەڭ سەنىمدى امىرلەرىنىڭ ۇرىستاردا قازا تاپقانىن باياندايدى. قاشقان جاۋ اسكەرىنىڭ شايباني حانعا كەلىپ قوسىلعانىن، شەشۋشى شايقاستا ولاردىڭ تاعى دا جەڭىلىسكە ۇشىراعانىن، شايباني حاننىڭ وسى ءتورتىنشى جورىعىن «ءبىر سوزبەن ايتقاندا، شاحباحت-حان وتە ءىرى جەڭىلىسكە ۇشىرادى، وسىدان كەيىن ونىڭ اسپانداعان بيلىگىندە قۇلدىراۋ باستالدى» دەپ قورىتىندىلايدى.

سۇحباتتاسقان قۇرالاي مۇراتقىزى
(تولىق نۇسقاسىن “اڭىز ادام” جۋرنالىنىڭ №21 سانىنان وقي الاسىزدار)