Twlğalar Qazaq handığına 550 jıl
JÄNİBEKTİÑ TOĞIZ WLI İŞİNDE TARIHTA ATI EREKŞE – QASIM HAN
kerey.kz
Bereket KÄRİBAEV, tarih ğılımdarınıñ doktorı, äl-Farabi atındağı QazWU-diñ professorı:
JÄNİBEKTİÑ TOĞIZ WLI İŞİNDE TARIHTA ATI EREKŞE – QASIM HAN
– Qasım hannıñ ata-tegi jayında ayta ketseñiz.
– Qasım – Şıñğıs han wrpağı, ülken wlı Joşıdan taraydı. Joşınıñ 14 wlınıñ beseui jäne olardan tarağan wrpaqtar Hİİİ-HV ğasırlarda Euraziyanıñ şığıs böligindegi sayasi tarihta ülken röl atqaradı. XVİ-XVİİİ ğasırlar aralığında Orda Ejen, Batu, Şiban, Twqay Temir wrpaqtarı Altın Orda, Aq Orda, Kök Orda, Qazan, Qırım, Qajıtarhan, Sibir, Horezm handıqtarınıñ jäne Mäurennahrdıñ handarı bolğan. Ortağasırlıq keybir mälimetter men solarğa negizdep jazılğan qazirgi tarihi zertteulerde Qasım hannıñ Joşınıñ qay wlınan taraytındığı jöninde eki türli közqaras bar ekenin ayta ketu kerek. Sonıñ birinşisi boyınşa qazaq handarı Orda Ejennen, yağni Joşınıñ ülken wlınan taraydı delinse, ekinşi nwsqa Joşınıñ eñ kenje wlı – Twqay Temirden örbitinin körsetedi.
– Osı jaydı naqtılap ketseñiz, bwl pikirler qanday tarihi derekter negizinde aytılğan?
– «Twqaytemirlik», yağni ekinşi nwsqanı qostauşılar öz pikirlerin XVI jäne XVII ğasırlarda jazılğan «Tauarih-i guzida-yi nusrat name» men Äbilğazınıñ «Türik şejiresindegi» mälimetterge süyenip däleldep otır. Al «Ordaejendik» pikirdi wstanuşılar, negizinen, XIV jäne XV ğasırdıñ basında jazılğan Raşid-ad Dinniñ «Jamiğ at-tauarihı» men atışulı «Eskendirdiñ anonimi» attı derekterge süyenedi. Biz de osı pikirdi qostay otırıp, Qasım hannıñ şejiresin Şıñğıs han – Joşı – Orda Ejen – Sartaqtay – Qonışa – Sası Bwqa – Şımtay – Orıs han – Qwyırşıq han – Baraq han jäne Jänibek han dep taratamız. Demek, Qasım han – jay ğana Şıñğıs wrpağı emes, ejelden beri kele jatqan handıq äulettiñ tikeley jalğası, zañdı ökili. Orda Ejennen Orıs hanğa deyin Qasım hannıñ ataları Deşti Qıpşaqtıñ şığıs böliginde bilik qwrğan. Alğaşında Orda Ejen wlısı dep atalğan bwl bölik XIV ğasırdıñ basınan bastap Aq Orda dep ataladı. Sayasi-äkimşilik ortalıq Sır öñirine köşirilip, astana alğaşında – Sauran, keyinnen Sığanaq qalasında boladı. Sözimiz däleldi boluı üşin derek mälimetterine jüginip körelik. Onda Orda Ejen turalı: «Joşınıñ mwrageri jäne ekinşi wlı Batu bilikke kelgenimen, Orda Ejen äkesiniñ tiri kezinde jäne odan keyingi kezderde ülken sıy men qwrmette boldı. Möñke hannıñ olarğa jibergen jarlıqtarında onıñ esimi birinşi jazılıp otırğan. Joşı äskerleriniñ jartısın – Orda Ejen, al qalğan jartısın Batu basqardı. Orda Ejen men Batu wlıstarı bir-birinen öte qaşıqta ornalastı jäne ärkim öz wlısında derbes bilik jürgizdi» dep jazadı Raşid ad-din. Odan äri ol «Orda Ejenniñ nemeresi Qonışa wzaq uaqıt boyı Orda wlısınıñ bileuşisi boldı» deydi. Qonışanıñ ülken wlı Bayan äkesiniñ mwrageri jäne Raşid ad-dinniñ zamandası bolğan. Raşid ad-din «Qazirgi uaqıtta Bayan äkesi Qonışanıñ ornında otır, bwrınğıday onıñ wlısın basqaruda» dep jazadı. Qasım hannıñ bwl babalarınıñ bilik qwrğan kezi 1225-1290 jıldar aralığı bolatın.
Qasım hannıñ XIV ğasırdağı bilikte bolğan babaları turalı Natanzi köp derek beredi. Ol «Bayannıñ wlı Sası Bwqa Aq Ordanıñ bileuşisi bolıp, 30 jıl basqardı. Ol hijranıñ 720 jılı, yağni bizdiñ jıl sanauımızşa, 1320-21 jıldarı qaytıs boldı. Qabiri Sauran qalasında» dep jazadı. Sası Bwqanıñ wlı Erzen Altın Orda hanı Özbektiñ jarlığımen äkesiniñ ornına otıradı. Öziniñ ülken qabilettiligi men köregendigi arqasında az uaqıtta Özbek hannıñ bedelindey därejege jetti» delinedi derekte. Erzen Aq Ordada 25 jıl bilik qwrıp, 1344-45 jılı qaytıs boladı. Erzen han twsında Sır öñirindegi Otırar, Sauran, Jent jäne Barşınkent qalalarında köptegen ğimarattar han jarlığımen salınadı.
Deşti Qıpşaqtağı Mübäräk qoja hannıñ büliginen keyin Aq Orda tağına Altın Orda hanı Jänibek hannıñ arnayı jarlığımen Qasım hannıñ besinşi atası Şımtay otıradı jäne onıñ biligi 17 jılğa sozıladı. Odan keyin handıq bilik törtinşi ata Orıs hanğa (Mwhammed hanğa) köşedi. Ol tipti 1370 jıldar ortasında Altın Orda tağın da bileydi. Orıs han turalı mälimetter ortağasırlıq derekterde mol kezdesedi.
Orıs hannıñ törtinşi wlı jäne Qasım hannıñ üşinşi atası Qoyırşaq 1395-96 jıldarda Joşı wlısın bileydi. Aqsaq Temirdiñ Toqtamıs hanğa qarsı küresinde Qoyırşaq alğaşqısın qoldap, järdem beredi. Ol turalı Haydar Razi: «Qoyırşaq oğlan – Orıs hannıñ wlı. Ol da Temirdiñ kömegimen (Aqsaq Temirdiñ) wlısı men elin biledi. Birşama uaqıttan keyin qaytıs boldı» dep bayandaydı. Gafari de Qoyırşaq oğlannıñ Aqsaq Temirdiñ Toqtamıs hanğa qarsı jasağan ekinşi jorığına qatınasqanın, Toqtamıs han jeñilgennen keyin, Aqsaq Temir oğan Joşı wlısınıñ biligin tapsırıp, Edil boyınan Deştige jibergenin aytadı. Qadırğali Jalayır bolsa, Qoyırşaqtı «han» atağımen qosıp jazadı.
Al Qasım hannıñ atası Baraq han Aq Ordanıñ soñğı bileuşisi bolğan. Ol 1425 jılı Altın Orda tağın tarihta belgili Wlıq Mwhammed hannan tartıp alıp, sonda 1428 jılğa deyin handıq qwradı. Zamandastarı Baraq handı «Altın Orda tağına ümitkerler işindegi «küşti burağa» teñep, «batır äri alıp bolğan» dep suretteydi.
Qasımnıñ äkesi Jänibek hannıñ kim bolğandığı köpke mälim. Qazaq handığınıñ negizin qalauşı jäne Kerey hannan keyin qazaqta han bolğan. Ol bilik qwrğan jıldar şamamen 1460 jıldardıñ soñı men 1470 jıldardıñ bas kezine säykes keledi. Osı qısqaşa şoludan bayqağanımızday, ataqtı Qasım han jay ğana Şıñğıs wrpağı emes, Şığıs Deşti Qıpşaq aumağında üzdiksiz bilikte bolğan tekti äulettiñ ökili bolıp sanaladı. Ata-babasınan qalğan dästür, tektilik onıñ boyınan da tabıladı. Qasım han jayında üzik-üzik mälimetter Qadırğali Jalayır, Mwhammed Haydar Dulati, Mahmwd ibn Uäli, Babır, Kamal ad-din Binay, Haydar Razi, Şadi, Ruzbehan Isfahani, Gafari, Abdallah Balhi, Äbilğazı jäne tağı basqa avtorlardıñ eñbekterinde, sonday-aq orıs derekterinde kezdesedi. Al jeke ömirbayanına qatıstı ortağasırlıq derek, ökinişke qaray, qolımızda joq. Degenmen bizge jetken derekterden Qasım hannıñ tek qana handıq äulettiñ jolın jalğastıruşı emes, sonımen birge, qalıptasqan jaña sayasi, etnikalıq jağdaylarğa say handıq bilikti, memlekettilikti damıtuşı qayratker retinde tarihta öz ornın alğan twlğa bolğanına köz jetkizemiz. Qasım hannıñ ömirine baylanıstı derekter 1470 jıldarğa deyin eşbir eñbekte kezdespeydi. Onıñ sebebin bılay tüsindire keteyin. Qazaq handığı qwrılğannan 1470 jıldar basına deyin memlekettegi iri sayasi twlğalar Kerey men Jänibek handar boldı. Al Bwrındıq, Qasım, Mahmwt, Ädik jäne t.b. swltandar handardıñ janında jürip, sol kezdegi oqiğalarğa aralasqanımen, jazba derekter mälimetterinde negizgi handardıñ esimderi atalıp otırğan. Sondıqtan da alğaş ret jazba derekte Bwrındıq hannıñ esimi äkesi – Kerey qaytıs bolğan oqiğağa baylanıstı kezdesse, sol siyaqtı Qasım jaylı da alğaş ret jazba derek mälimetterinde Jänibek han qaytıs bolğannan keyin, yağni 1470 jıldar basınan bastap aytıla bastaydı.
XV ğasırdıñ 70-jıldarınan bastap Qazaq handığınıñ tarihında jaña kezeñ bastaladı. Sayasi tarih twrğısınan alıp qarasaq, bwl kezeñ – Qazaq handığınıñ küşeyuimen, nığayuımen, etnikalıq tarih twrğısınan – qazaq halqınıñ etnikalıq, wlttıq aumağınıñ biriktirile bastaluımen sipattaladı. Mwndağı eñ bastı oqiğağa Qazaq handığınıñ Sırdariyanıñ orta ağısı boyındağı qalalar men dalalardı qaytaru üşin Mäurennahr bileuşilerimen jürgizgen küresi jatadı. Bwl küres 1470 jıldardıñ ortasınan 1598 jılğa deyin sozıladı. Bir ğasırdan astam uaqıtqa sozılğan kürestiñ birneşe kezeñi bar. Alğaşqı kezeñ 1470-1520 jıldar aralığında ötti. Mine, osı alğaşqı kezeñde Qasım han özin iri qolbasşı äri iri memleket basşısı retinde körsetip, zamandastarınıñ jazbalarında wlı twlğa türinde körinis tabadı.
1470 jıldardıñ bas kezinde Jänibek hannan keyin handıq bilik Bwrındıq hannıñ qolına ötedi. Bwrındıq han twsında Qasım swltandıq därejede bolıp, bükil qazaq äskeriniñ qolbasşısı mindetin atqaradı. XVI ğasır basında jazılğan «Şaybani-name» eñbeginiñ avtorı Kamal ad-din Binay Qasım han turalı «Ol Bwrındıq hannıñ äskerleri işindegi ataqtı bahadüri jäne mıqtı swltannıñ biri boldı» dep jazadı.
Qasım han – Jänibek hannıñ toğız wlınıñ biri. Onıñ işinde Qasım men Qambar bir anadan, Jağan bikeden tuılğan. Dulatidıñ «Tarihi-Raşidi» attı eñbeginde Qasım hannıñ qay jılı düniege kelgenin anıqtaytın janama mälimet bar. Onda avtor 1513 jılı şağataylıq Swltan Sayd hannıñ Şu boyındağı Qasım han Ordasına kelgeni jöninde jaza kelip, «…bwl kezde Qasım hannıñ jası alpıstan asıp, jetpiske jaqındap qalğan bolatın» dep bayandaydı. Osığan süyene otırıp, 1513 jılı Qasım hannıñ jası 67-68-derde desek, onda ol 1445-46 jıldarda düniege kelgen bolıp şığadı. Al orta ğasırlardağı Qazaqstan tarihınıñ belgili zertteuşisi T.I.Swltanov Qasım handı 1445 jıl şamasında düniege kelgen dep esepteydi.
– Qasım handıq bilikke qalay keldi?
– Jalpı üş jarım ğasırlıq tarihı bar Qazaq handığı dep atalatın qazaq halqınıñ wlttıq sipattağı memleketi öz işinen birneşe kezeñge bölinedi. Eger de Qazaq handığınıñ alğaşqı kezeñi – handıqtıñ qwrılu jıldarı bolsa, odan keyingi jıldar handıqtıñ küşeyu kezeñderine jatadı. Ol kezeñ şamamen alğanda 50 jılday uaqıtqa sozılğan. Handıqtıñ qwrılğan jıldarı tizgindi Kerey, Jänibek handar wstasa, küşeyu kezeñinde tarih sahnasında olardıñ izbasarları Kereydiñ wlı – Bwrındıq, Jänibektiñ toğız wlı, onıñ işinde tarihta atı erekşe qalğan, handıqtıñ küşeyuine ülken üles qosqan, on jılday han tağın ielengen Qasım han boldı.
Birinşiden, Bwrındıq han twsında Qasım bükil qazaq äskeriniñ bas qolbasşısı bolğan, Sır boyındağı qalalar men jayılımdıq jerler üşin alğaşında Temir äuletimen, odan keyin Şayban äuletimen küres jürgizedi. Sır boyı üşin kürestiñ bastaluına Äbilqayır hannıñ nemeresi Mwhammed Şaybani hannıñ 1470 jıldardıñ ortasında osı aymaqqa kelip bekinui türtki boladı. Qazaq handığı bwğan narazılıq bildirip, qıs mezgiline qaramastan, Sığanaq pen Sauran töñiregindegi şaybanilıqtarğa soqqı beredi. Qasım swltan basşılıq etken qazaq äskerleri osı qalalar mañında şaybanilıqtardı talqandap, olardı qaşuğa mäjbür etedi. Bwl şayqasta Qasım hannıñ bauırları: Mahmwt, Jirenşe, Qambar swltandar bastağan jasaqtar erligimen közge tüsedi. Mwhammed Şaybani han bolsa, öziniñ ataqtı swltanı men bahadürinen ayırıladı. Alğaşqı kezeñniñ wrıstarı Qazaq handığı üşin ülken jeñispen ayaqtaladı. Sır öñirinen qarsılas jau quıladı jäne aymaqtıñ soltüstik jäne soltüstik-batısındağı Sozaq, Sauran jäne Sığanaq aymaqtarı Qazaq handığınıñ qwramına ötedi. Kezinde Aqsaq Temirge arqa süyep, Aq Ordağa qarsı küresken Toqtamıs han sekildi Mwhammed Şaybani han da Mäurennahrdağı Aqsaq Temir wrpaqtarınan äskeri järdem alıp, Qazaq handığına XV ğasırdıñ soñğı şireginde birneşe ret soğıs aşadı. Alğaşqı jorığı sätsizdikke wşırağannan keyin, azdağan uaqıttan soñ ekinşi jorıqqa dayındaladı. Şaybani hannıñ ekinşi pet Sır öñirine kelui – 1480 jıldarı. Bwl jolı da Qazaq handığı oğan toytarıs beredi jäne Sır öñiriniñ qalğan bölikterine ıqpalın küşeyte tüsedi. Bwl jolğı küreste Qasım men onıñ tuğan inileri qazaq äskerin bastap, qarsılasın tağı da talqandaydı. Kürestiñ üşinşi kezeñi XV ğasırdıñ 90-jıldarınıñ ekinşi jartısında ötti. Bwl Qazaq handığı üşin auır boladı. Küreske Mäurennahr bileuşilerimen qatar, Moğolstan hanı Swltan Mahmwt han da aralasıp, Mwhammed Şaybani hanğa äskeri kömek beredi. Ekinşiden, Qazaq handığınıñ Sır öñirin tolığımen qaytarudıñ soñğı kezeñinde bileuşi toptar arasında qayşılıq tuıp, eki top payda boladı. Birine – Bwrındıq han, al ekinşisine Qasım jäne Jänibek hannıñ özge wldarı basşılıq etedi. Jänibek han wldarınıñ Sır öñirinde jaña wlıstardı ielenuine, sol sebepti olardıñ küşeye bastauına baylanıstı qayşılıq tuındadı. Bolaşaqta öz biligine qauip tönetinin sezgen Bwrındıq endi Jänibek han wldarın älsiretu maqsatımen keşegi jauı Mwhammed Şaybani hanmen jaqındasa bastaydı. Şaybanilıq swltannıñ Sır öñirinde bekinuine, birneşe qalanı ielenuine rwqsat etiledi. Bwrındıqtıñ bwl äreketi Qasım han tobınıñ Sır boyın tolıq ielenuine mümkindik bergizbeu üşin, keşegi jaumen Jänibek han wldarına qarsı odaqtasuğa jasağan bağıtı boldı. Qasım swltan twyıqtan şığudıñ jolın tabadı. Ol endi Bwrındıq pen Şaybani han odağına qarsı moğol hanımen odaq qwrıp, qarsı şabuılğa äzirlenedi. Söytip, 1496 jılı Sır öñiri üşin kürestiñ alğaşqı däuiri ayaqtalıp, Sır öñiriniñ özi üş bölikke bölinip, Qazaq handığı Qasım jäne onıñ jaqtauşıları arqasında Sır öñiriniñ soltüstik böligin iemdenedi. Ol – Sığanaq, Sauran, Sozaq öñirleri. Al YAsı men Otırar öñirin Äbilqayır hannıñ nemeresi Mwhammed Şaybani han ielenip qalsa, oñtüstik böligi Moğolstannıñ biliginde boldı. Osılayşa, 1496-1498 jıldardağı kelisim boyınşa soğıstar toqtatılıp, kelisim ornaydı. Soğısuşı taraptar beybit kelisimge kelip, «odan äri soğıspaymız» dep, aradağı qarım-qatınastı tipti qız alısıp, qız berisip, tuıstıq baylanıstarmen nığaytuğa tırısadı. Biraq 1496 jılı Bwrındıq hanmen odaqtasu arqılı Sır öñiriniñ bir şetine taban tiregen Şaybani han Mäurennahrdağı sayasi bıtırañqılıqtı wtımdı paydalana otırıp, 1500 jılı Samarqan tağın bir-birimen üzdiksiz küresip jatqan Temir äuletiniñ ökilderinen tartıp aladı. Ol 1500-1504 jıldarı Orta Aziyanıñ birtalay aymaqtarın bağındırıp, quattı memleket qwradı. Ol tarihta Şayban äuletiniñ negizi dep sanaladı.
– Küş jinap alğan Mwhammed Şaybani han qazaqtarğa tağı şabuıl wyımdastırdı emes pe?
– Iä, Orta Aziya bileuşisi XVI ğasır basında aldımen qazaqtardı ekonomikalıq täueldilikte wstau üşin 1505 jılı arnayı jarlıq şığaradı. Jarlıqta qazaqtarmen tolıq sauda-ayırbastı toqtatu jöninde aytıladı jäne Orta Aziyada jürgen qazaq saudagerlerin tonauğa bwyrıq beriledi. Biraq bwl şara oñ nätije bermeydi, kerisinşe, Qazaq handığı tarapınan qarsı äreketter tuğızadı. Şaybani han öz äreketin oñ körsetu üşin mäurennahrlıq dinbasılarğa qazaqtardı «dinsizder» dep aytqızıp, küreske Orta Aziyanıñ bükil mwsılmandarın jwmıldıruğa küş jwmsaydı. Söytip, ol 1505-1509 jıldar aralığında Qazaq handığına qarsı üş ret jorıq wyımdastırdı. Bwl üş jorıq Şaybani han üşin birşama nätijeli ayaqtaldı. Sır öñirindegi qazaq swltandarınıñ wlıstarı talqandalıp, mıñdağan mal men jan oljağa tüsiriledi. Onday wlıstardıñ bäri Jänibek han wldarınıñ wlıstarı bolatın. 1509 jıldıñ qısında bolğan üşinşi jorıq kezinde Bwrındıq han jau şabuılın bile twra, Jänibek han wldarına eşqanday kömek bermey, kerisinşe, öz basın aman saqtap, wlısımen şeginip ketken edi. Hannıñ bwl äreketi bükil qazaq qoğamında onıñ bedelin tömendetip jiberedi. Osı kezden bastap barlıq küşter Qasım hannıñ töñireginde toptasa bastaydı. Öytkeni Şaybani han alğaşqı üş jorıqta qazaq elin bağındırudı maqsat etkenimen, oğan jete qoymağan edi. Sondıqtan da bolaşaqta tüpki maqsatqa jetu üşin äli de bolsa jorıqtar bolu qaupi zor bolatın. Mine, osı twsta sırtqı jauğa toytarıs bere alatın jäne bükil qazaq elin soğan jwmıldıra alatın jalğız twlğa Qasım han edi. Sır öñiri üşin bolğan şayqastarda jinaqtalğan täjiribe men ataq-abıroy, qolbasşılıq pen wlıs bileuşilik däreje, han äuletiniñ ökili boluı Qasım handı qiın-qıstau jağdayda qazaq eliniñ eñ iri memleket qayratkerine aynaldıradı. Osı jorıqtardıñ üşeui Şaybaniler üşin sätti bolğanımen, törtinşisinde Qasım han Mwhammed hannıñ äskerlerin Wlıtau mañında tas-talqan etip jeñedi. Bwl kezde han tağında Bwrındıq han otırğanımen, bilik Qasımnıñ qolında bolatın. Osıdan keyin Şaybani hannıñ biligi qwldıray bastaydı da, kerisinşe, Qasımnıñ bedeli arta tüsedi. Qazaq jwrtı aldında bedelinen jwrday bolğanın sezgen Bwrındıq 1511 jılı Mäurennahrğa ketedi. Mwhammed Haydar Dulati: «Qasım hannıñ küşiniñ öskendigi sonşalıqtı, Bwrındıq han turalı eşkim de oylamadı, ol handıqtı basqaru men ondağı bükil bilikti qolına aldı» dep jazadı. Ayta ketu kerek, HV ğasırdıñ 70-80 jıldarı Qasım ünemi Bwrındıq hannıñ janında jürip, oğan bağınıp, bwyrıqtarın orındap jürse, sol ğasırdıñ 90-jıldarınan bastap, odan irgesin aulaq sala bastaydı. Qalıptasqan sayasi jağday Bwrındıq pen Qasım arasın künnen-künge salqındata tüsken edi. Eşbir derekte jazılmasa da, osı 1511 jıldan bastap Qasım hannıñ resmi handıq däuiri bastaladı.
– Qasım han twsında Qazaq handığınıñ jay-küyi qanday boldı?
– Qasım hannıñ bilik qwrğan jıldarı ğılımda belgili. Ol 1511-1521 jıldar aralığı. Ökinişke qaray, keybir derekterde jäne sol derekterge süyene jazılğan oqulıqtar men basılımdarda Qasım hannıñ dünieden ozğan jılı – 1518 jıl dep körsetiledi. Biraq soñğı zertteuler körsetip otırğanday, Qasım hannıñ qaytıs bolğan uaqıtı, tipti ayına deyin belgili. 1520-21 jıldıñ qıs aylarında Astrahanda Zanko Zudov degen ryazan'dıq 3-4 ay twtqında boladı. Qazaq handığında orın alıp jatqan oqiğalardıñ birtalayın ol twtqında jürip estidi. 1521 jıldıñ säuirinde onıñ Mäskeudiñ wlı knyazi İİİ Vasiliyge jibergen habarlamasında «Osı jılı qısta qazaq patşası qaytıs boldı» dep jazadı.
Qasım han Qazaq handığın on jıl basqaradı. Qazaq halqı üşin osı on jıl işinde birneşe han wrpağı atqaratın is atqarıp ketti. Qasım han äskerinen 1510 jıldıñ qısı men kökteminde tas-talqan bolıp jeñilgen Şaybani han öşin aynalasındağı öz swltandarınan aldı. Öz kezeginde swltandar bwğan narazı bolıp, iştey qarsılıq bildiredi, biraq birden sırtqa şığara almaydı. Sol jılı onıñ Badahşannıñ taulı taypalarına jasağan jorığı sätsiz ayaqtaladı. Küzde Merv qalasında Iran şahı Ismayıl şah äskeriniñ qorşauında qalğanda qaramağındağı birde-bir swltannan kömek kelmeydi. Söytip, 1510 jılı küz ayında ol qorşauda qaza tabadı. Qasım hannan jeñilgen Mwhammed Şaybani hannıñ tağdırı jäne ol qwrğan memlekettiñ tağdırı osılay ayaqtaladı. Şaybani handı jeñui Qasım hannıñ bedelin odan äri ösirip, atağı şartarapqa taraydı, ol bilegen Qazaq handığınıñ da halıqaralıq bedeli arta tüsedi. Şaybani hanğa qarsı küresi, onı talqandauı – Qasım hannıñ qazaq halqına siñirgen ülken eñbeginiñ biri.
1510-1513 jıldarı Şaybani han ölgennen keyin Orta Aziyada sayasi bıtırañqılıq beleñ aladı, Jetisu men Şığıs Türkistanda bir jarım ğasırdan astam ömir sürgen Moğolstan memleketi de osı twsta ıdırap ketedi. Osınday Qazaq handığı üşin qalıptasqan qolaylı sätterdi şeber paydalana bilgen Qasım han Jetisuda, tolığımen Sır öñirinde Qazaq handığınıñ biligin ornatadı. Bwl atalğan aymaqtar eşbir wrıssız qazaq halqınıñ etnikalıq aumağına enedi. Sebebi mwndağı taypalar qazaq halqınıñ etnikalıq qwramınıñ biri bolatın. 1513 jılı Şayban äuleti qwlap, onıñ ornına qaşıp ketken Temirdiñ altınşı wrpağı kelip, altı ayday uaqıtşa bileydi. Mine, osı kezde olar şaybanilıq qalalardı bağındıra bastaydı. Sol kezde Sayram basşısı Qattabek degen kisi Qasım hanğa «Şaybanilerge bağınğanşa, sizdiñ biligiñizdi alamın» dep hat jiberip, qalanıñ kiltin özi beredi. Osıdan keyin Qasım han Sırdıñ orta ağısı boyındağı qalalar men eldi mekenderdiñ beybit ömirin saqtau, handıqtıñ oñtüstik şekarasın qauipsizdendiru jäne bir sayasi keñistiktegi Deşti Qıpşaq pen oñtüstiginde, 1513 jıldıñ basınan qayta küşeye bastağan şaybanilıq swltandardıñ küşin, olardıñ Taşkent aymağındağı ıqpalın älsiretu maqsatımen Taşkentke jorıq jasadı. Biraq ol sätsiz ayaqtalıp, keyin şegingen qazaq äskeri Taşkenttiñ soltüstigindegi qala – Sayramğa kelip toqtaydı.
Osı kezde Batısta Noğay Ordasında Nwraddinniñ balası Mwsa bi qaytıs bolğannan keyin onıñ wrpaqtarı bilik üşin talasıp jatadı. Bwl on jılğa sozılğan talas boladı. Qasım han noğaylar arasındağı qayşılıqtı paydalanıp, Edilge deyingi qazaq şekarasın keñeytedi, noğaydıñ ru-taypaları qazaq qwramına öte bastaydı. Qız alısıp, qız berisip, noğay mırzaları Qazaq handığınıñ qwramına qosıladı. Bwl, şamamen, 1517-18 jıldar. Osılayşa, soltüstiktegi şekara Tobıldıñ boyımen, şığısta Ertis özenine deyin baradı. Qasım hannıñ biligi twsında qazaq halqınıñ etnikalıq territoriyası öziniñ tabiği bastauına jetedi. Mwnı bäri moyındaydı. Zahir ad-din Babır «Jwrttıñ aytuına qarağanda, qazaq handarı men swltandarınıñ birde-biri bwl halıqtı däl osı Qasım han siyaqtı bağındıra almasa kerek. Onıñ äskerinde 300 mıñ adam bolğan» dese, Mwhammed Haydar Dulati «Ol Deşti Qıpşaqqa tolıq biligin tarattı, onıñ halqı millionnan astı. Joşı hannan keyin bwl jwrtta däl mwnday küşti han bolğan joq» dep jazadı. Al Qadırğali Jalayır bolsa, «Jänibek han wldarı işinde asa belgili bolğanı Qasım han edi. Wzaq uaqıt atasınıñ wlısına patşalıq etti. Töñiregindegi uälayattardı özine qarattı» deydi. «Qasım han Deşti Qıpşaq aymaqtarında öz biligin küşeytkeni sonşalıq, onıñ äskerinde 200 mıñnan asa adam boldı» dep Mahmud ibn Uäli bayandasa, Haydar Razi: «1515-16 jıldarı Qasım han Joşı wlısın tärtipke keltirgendigi sonday, bwdan artıqtı köz aldıñızğa elestetu mümkin emes, onıñ halqınıñ sanı millionğa deyin jetti», – dep habar beredi. Al Gafari degen tarihşı «Qasım han Deştiniñ hanı boldı. Şaybani han ekeuiniñ arasında kikiljiñder bolıp, 1509-10 jılı Şaybani han oğan qarsı attandı, biraq jeñilis taptı» dep aytadı.
Ökinişke qaray, Qasım han qaytıs bolğannan keyin odan keyingi mwragerler Qazaq handığındağı osınau quattı jağdaydı wstap twra almadı. Qasım hannan keyin wlı Mamaş bilikke keldi. Al oğan Qasım hannıñ ağasınıñ wldarı Tahir, Bwydaş sekildi swltandar qarsı şığıp, aqırı bir-eki jıldan keyin Mamaş tüngi qaqtığıstardıñ birinde qaza tapqan. Odan keyin bilik Tahirge köşti. Osılayşa Qazaq handığında işki bıtırañqılıq 20 jılğa deyin sozılıp, Qasım han twsındağı jetken jetistikterdiñ bäri kül-talqan boladı. Osı jayında Mwhammed Haydar Dulati «Qazaq handığı jer betinen joğalıp ketti» degen derek qaldıradı. Ärine, bwl – tarihşınıñ Qasım han twsındağı kezeñ men odan keyingi kezeñdi salıstıra aytqanı.
– Qasım hannıñ jürgizgen sayasatı, özge eldermen diplomatiyalıq qarım-qatınastarı jayında aytsañız.
– Tarihşı A.Isinniñ zertteulerinde keybir noğay mırzalarınıñ 1519 jılı Edildiñ oñ jağalauına ığıstırılğandığı jöninde aytıladı. Al sol jağalauda Qazaq handığınıñ biligi jüre bastaydı da, ol endi Astrahan handığımen şektesedi. Öz kezinde bwl jağday Qazaq handığına Altın Orda ıdırağannan keyin, onıñ batıs böligindegi sayasi qarım-qatınastarğa belsene aralasuğa mümkindik beredi. Sonday-aq Qazan, Qajıtarhan, Qırım handıqtarı jäne Mäskeu knyazdıqtarımen Qasım han kezinde diplomatiyalıq qatınastar ornatıladı. Altın Ordanıñ mwrageri boluğa wmtılğan Qazan, Qırım jäne Qajıtarhan handıqtarı bir-birimen küreste özderine mıqtı odaqtas izdestiredi. Mäskeu knyazdığı bwl kezde äli quattı emes edi. Sondıqtan da küşti odaqtas Qasım han dep tanıdı. Orıs derekterinde 1520 jılı Qırım handığına qazaqtardan elşi kelgendigi aytıladı. Jazba derekter bwl jöninde mardımdı eşteñe aytpasa da, osı jıldardağı üzdiksiz bolğan baylanıstar halıq auız ädebietinde jaqsı saqtalğan. Tarihi batırlıq jırlarda Qırım, Kazan handıqtarına baylanıstı, jekelegen batırlarğa baylanıstı köptegen oqiğalar bayandaladı. Bwrınğı Joşı wlısı, odan keyingi Altın Orda jerinde XVI ğasırdıñ basındağı eñ quattı memleket Qazaq handığı boldı. Däl osı kezde – Qasım han biligi twsında Mäskeu knyazdığı Qazaq handığımen baylanıs ornatuğa wmtıladı. Bwl baylanıs arqılı Mäskeu qazaqtar, Qazaq handığı jäne Qasım han turalı köp mälimet aluğa tırıstı. Öytkeni endi-endi Altın Orda ezgisinen qwtılğan Mäskeu knyazdarı Altın Orda aumağında jaña quattı memlekettiñ payda boluınan qattı seskendi. Mwragerlikke talasqan üş handıqtıñ özara küresi Mäskeuge öte tiimdi bolatın. 1519 jıldan bastap Qazaq handığınıñ bwl iske aralasuı Mäskeuge qauip tuğıza bastaydı. Sondıqtan ol qazaqtarmen baylanıs ornatu arqılı olar turalı köp bilmek boldı. XVI ğasırdıñ 70-jıldarında qwrastırılğan patşa arhivi tiziminde «38-jäşik. Qasım han twsındağı qazaqtar turalı qağazdar bar» dep jazılğan. Ökinişke qaray, bwl qağazdar bizge deyin jetpey, örtenip ketti. Mäskeudiñ Qasım hanğa köñil audaruı, birinşiden, Qazaq handığınıñ quattılığına baylanıstı bolsa, ekinşiden, onıñ memleket qayratkeri retindegi röline baylanıstı tuındağan dep sanaymız.
– «Qasım han twsında qazaq eli jayında sonau Europa habardar bolğan» deydi. Bwl derek ras pa?
– Qasım bilik qwrğan jıldarı qazaqtar turalı derekter jan-jaqqa tarap, Europa elderine de jetedi. 1525 jılı Mäskeu knyazdığı turalı kitap jazğan ital'yandıq ädebietşi Ioviy Moskoviyanıñ şığısındağı körşilerdi jalpı ataumen «tatarlar» dep ataytının, «olardıñ territoriyası Qıtayğa deyin sozılıp jatır» dep tüsindiredi. Al 1516 jäne 1526 jıldarı Mäskeude eki ret bolğan avstriyalıq elşi Sigizmund Gerberşteyn «Volga boyındağı bwl patşalıq (Qazan handığın aytıp otır – B.K.) oñtüstikte jäne şığısta dalalıq aymaqpen şektesedi. Şığısta olar şaybaniler jäne qazaqtar dep atalatın tatarlarmen aralasıp twradı» dep bayandaydı. Bwl twñğış ret qazaq halqınıñ Europa halıqtarına tanıstırıluı, belgili boluı edi.
Qasım hannıñ biligi twsında bwrınnan qoldanılıp kele jatqan «Deşti Qıpşaq», «köşpeli özbekter», «özbek-qazaq» degen ärtürli mäni bar ataulardıñ ornına bir ortaq etnonim – «qazaq» degen söz qoldanıla bastaydı.
– Qasım hannıñ äskeri-qolbasşılıq öneri jayında aytıp berseñiz.
– Qasım hannıñ köp qırlı qasietteriniñ biri – el qorğau isindegi äskeri-qolbasşılıq öneri jayında erekşe toqtalıp ayta ketu kerek. Qasım hannıñ 1510 jılğı jeñisine tereñirek toqtap, onıñ äskeri-qolbasşılıq öneriniñ qırların osı şayqastağı oqiğalar men hannıñ is-äreketteri arqılı taldap körsetuge boladı. Şaybanilıq äulet tarihşısı Abdallah Balhi Şaybani hannıñ wlı Temir swltan men nemere inisi Wbaydollah swltan bastağan äskerlerdiñ Qasım hannıñ Ordası men wlısına twtqiıldan şabuıl jasap, basıp alğanın, söytip, mol oljağa kenelgenin madaqtap bayandaydı. Derek mälimetin odan äri tıñdasaq, jau äskeriniñ Qasım hannıñ Ordasında eş alañsız bolğandığın, Qasım hannıñ bwl jağdaydı barlauşıları arqılı bilgenin, Moyınsız Hasan attı qazaq batırınıñ az qolmen jau äskerin üreylendirip, qarsılastar äskeri arasında dürliguşilik tudırğanın, Qasım han äskeriniñ tosqauılda bolıp, mäurennahrlıq äskerlerdi tas-talqan etip jeñgenin, qarsılastardıñ köp şığınğa wşırağanın jäne Şaybani hannıñ eñ senimdi ämirleriniñ wrıstarda qaza tapqanın bayandaydı. Qaşqan jau äskeriniñ Şaybani hanğa kelip qosılğanın, şeşuşi şayqasta olardıñ tağı da jeñiliske wşırağanın, Şaybani hannıñ osı törtinşi jorığın «Bir sözben aytqanda, Şahbaht-han öte iri jeñiliske wşıradı, osıdan keyin onıñ aspandağan biliginde qwldırau bastaldı» dep qorıtındılaydı.
Swhbattasqan Qwralay MWRATQIZI
(Tolıq nwsqasın “AÑIZ ADAM” jurnalınıñ №21 sanınan oqi alasızdar)
Pikir qaldıru