نۇرسۇلتان نازارباەۆ ءومىربايانى
kerey.kz
1940 جىلى 6 شىلدەدە ىلە الاتاۋىنىڭ باۋرايىنداعى ۇشقوڭىر جايلاۋىندا ءابىش پەن ءالجان نازارباەۆتاردىڭ شاڭىراعىندا كوپتەن كۇتكەن ۇل ومىرگە كەلدى. وعان اكە-شەشەسى نۇرسۇلتان دەپ ات قويدى.
سابيگە ات تاڭداۋدىڭ ءوزى جاتقان ءبىر حيكاياعا اينالدى. تويعا جينالعان اعايىن-تۋىس ءتۇرلى ەسىمدەردى تۇس-تۇستان ايتىپ جاتتى. ەڭ اقىرىندا جاڭا تۋعان ۇلدىڭ اجەسى مىرزابالا مىناداي ۇسىنىس ءبىلدىردى: «مەنىڭ سۇيىكتى نەمەرەم ەكى بىردەي ەسىمدى الىپ ءجۇرسىن. ونىڭ اتى نۇرسۇلتان بولسىن».
الەمدەگى بارلىق اجەلەر سەكىلدى مىرزابالا دا نەمەرەسىنىڭ ازامات بولىپ قالىپتاسۋىنا ەرەكشە ەڭبەك ءسىڭىردى. نۇرسۇلتاننىڭ اناسى ءالجان مىرزابالانىڭ بالالارى مەن كەلىندەرىنە اقىل-كەڭەس بەرىپ، حالىقتىڭ بايىرعى داستۇرلەرى مەن جورالعىلارى تۋرالى اڭگىمەلەيتىنىن، نەمەرەسى نۇرسۇلتاننىڭ تاربيەسىنە اسا بەلسەنىپ كىرىسكەنىن ەسكە الادى.
مىرزابالانىڭ ۇلى، نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ اكەسى – ءابىش 1903 جىلى الاتاۋدىڭ بوكتەرىندە، نازارباي ءبيدىڭ شاڭىراعىندا ومىرگە كەلدى.
ءابىش نازارباەۆ كوڭىلدى، قادىرلى ادام بولدى. ول تەك قازاق تىلىندە عانا ەمەس، ورىس جانە بالقار تىلدەرىندە دە ەركىن سويلەيتىن. ءابىش قازاق جانە ورىس اندەرىن بەرىلىپ ايتاتىن، اڭگىمەلەسكەن ادامىن زەيىن قويىپ تىڭداپ، پايدالى كەڭەس بەرە بىلەتىن. ءابىش نازارباەۆ 1971 جىلى قايتىس بولدى.
نازارباەۆتىڭ اناسى ءالجان 1910 جىلى جامبىل وبلىسى قورداي اۋدانى قاسىق اۋلىنداعى مولدانىڭ وتباسىندا دۇنيەگە كەلدى.
ۇشقوڭىرعا جەر اۋدارىلعان اكەسىمەن بىرگە كەلگەن ءالجان ابىشپەن تانىسادى. اۋىل اراسىندا ءان سالۋ مەن سۋىرىپسالمالىق ونەردەن ونىڭ الدىنا تۇسەتىن ەشكىم جوق ەدى. جارقىن ءجۇزدى ءالجان ۇلىن ۇلكەندى قۇرمەتتەۋگە، سىيلاۋعا باۋلىدى، ونىڭ ۇلتتىق داستۇرلەرگە، ءان-جىرلارعا، سالت-عۇرىپتارعا قۇشتارلىعىن وياتتى. ءالجان نازارباەۆا 1977 جىلى قايتىس بولدى.
وتباسىندا سۇلتان دەپ اتالعان ۇلاننىڭ بالالىق شاعى سوعىستىڭ سۇراپىل جىلدارىنا جانە سوعىستان كەيىنگى اۋىر كەزەڭگە تۇسپا-تۇس كەلدى.
بۇل سوعىستاعى جەڭىسكە ميلليونداعان ادامدى قۇربان ەتكەن الىپ مەملەكەتتىڭ ايرىقشا كۇش جۇمىلدىرعانىنىڭ ارقاسىندا قول جەتتى. جارىمجان كۇيگە تۇسكەن ەل ءۇيىندى اراسىنان شىعىپ، ەندى عانا ەڭسەسىن كوتەردى. جەڭىستەن كەيىن بىرنەشە جىل وتكەن سوڭ كسرو «قىرعي-قاباق سوعىس» دەپ اتالعان، بارلىق اۋىرتپالىعى قاراپايىم حالىقتىڭ يىعىنا تۇسكەن جاڭا مازاسىز دوداعا قوسىلدى.
بۇل ەل ءالى اش-جالاڭاشتىقتان ارىلا قويماعان اۋىر كەزەڭ ەدى. بىراق بالا نۇرسۇلتاننىڭ جاس زەردەسىندە سول كەزەڭنىڭ قىسپاققا سالعان قيىنشىلىقتارى عانا ەمەس، اناسىنىڭ ايالى الاقانى مەن اكەسىنىڭ مەيىرلى ءجۇزى دە ساقتالىپ قالدى. تاتۋ وتباسى، باۋىرلار، اكە-شەشەسى ايتقان اندەر… الاتاۋدىڭ اسەم اقباس شىڭدارى، بالانى ەلىكتىرەتىن ويىندار… ونىڭ قاتارلاستارىنىڭ ءبارىنىڭ بالالىق شاعى وسىلاي ءوتتى.
نۇرسۇلتان ءوز اكەسىنىڭ ەشقاشان قول قۋسىرىپ قاراپ وتىرماعانىن كورىپ، وعان ۇنەمى كومەكتەسۋگە ۇمتىلدى. ۇيدە دە، باقشادا دا، الما باعىندا دا اكەسىنىڭ جانىندا بولىپ، كارتوپ پەن الما وسىرۋگە جاردەمدەستى. نۇرسۇلتان مال جايعارۋمەن اينالىستى، اكەسىمەن بىرگە تاۋعا بارىپ، ءشوپ شاپتى.
بىردە ءابىش ۇيگە ارنايى جەر اۋدارىلعان بالقارلار وتباسىن ەرتىپ كەلدى. نازارباەۆتار وتباسى ولاردى شاڭىراعىنا پانالاتتى، جۇمىسقا تۇرۋىنا كومەكتەستى. ال ءابىش نازارباەۆ بالقارلارمەن تەز ءتىل تابىسىپ، ولاردىڭ ءتىلىن ۇيرەنىپ الدى.
كوپ ۇلت مەكەندەگەن شامالعان تۇرعىندارىنىڭ ءبارى دە ءسويتتى. ەشكىم ۇلتقا بولىنگەن جوق. نۇرسۇلتان نازارباەۆ كەيىنىرەك كىتاپتارىنىڭ بىرىندە سەن قازاقسىڭ با، ۋكراينسىڭ با، چەشەن الدە نەمىسسىڭ بە، بالالاردىڭ اراسىندا ونى ەشكىم دە ەسىنە المايتىنى تۋرالى جازدى: «ەگەر قازاق ۇيىنە مەسحەتتىك تۇرىكتىڭ باسپاناسى جاپسارلاس سالىنىپ، ال كەلەسى ۇيلەردە بوگدان، ريحارد، ولەگ تۇرىپ جاتسا، قايتىپ بولىنەدى…». ۇلدار جاعى تەك تۇرعان كوشەلەرىنە قالاي توپتاساتىن. كوشە-كوشەگە ءبولىنىپ، توبەلەسكەن كەزدەرى دە بولدى. بىراق دوستىق پەن ءوزارا كومەك ءومىر سالتىنا اينالعان ەدى.
باستان كەشكەن بارلىق قيىندىقتارعا قاراماستان، ۇلدار مەن قىزداردى ءبىلىمنىڭ سيقىرلى الەمى، ءماندى دە ماعىنالى، شاتتىققا تولى جارقىن بولاشاق تارتتى دا تۇردى.
ءجاسوسپىرىم شاعى
نۇرسۇلتان تەك ءوز سىنىبىنداعى عانا ەمەس، مەكتەپتەگى ەڭ ۇزدىك وقۋشىنىڭ ءبىرى بولدى، ساباقتى زور ىنتا-ىقىلاسپەن وقىدى. ول ءوزىنىڭ اسا قۇشتارلىعىن بىلەتىن اعايىن-تۋىستارى اكەپ بەرگەن كىتاپتاردىڭ ءبارىن وقىپ شىعۋعا جان-تانىمەن كىرىستى.
جاس كەزىندە ىلە الاتاۋىنىڭ باۋرايىندا جازعى دەمالىس كۇندەرىندە اكەسىنە كومەكتەسىپ جۇرگەندە تۇڭعيىق جۇلدىزدى اسپان استىندا جانعان الاۋ ماڭىنا تۇنەگەن رومانتيكالىق ساتتەرى دە بولدى. اكە-شەشەسى وسى ولكەدە ەجەلگى زاماندا ءومىر سۇرگەن بابالاردىڭ بەرىك ءتۇپ-تامىرىنان سىر شەرتەتىن ساليقالى اڭگىمەلەر ايتىپ، جان-دۇنيەنى تەربەيتىن اندەر شىرقايتىن. كەز كەلگەن قازاق بىلمەۋى ۇيات سانالاتىن جەتى اتا تۋرالى ايتىلاتىن. ۇرپاقتان ۇرپاققا جالعاسىپ، قازاقتىڭ وتكەنى مەن بولاشاعىن جالعاپ كەلە جاتقان حالىقتىڭ وسى ءبىر اۋىر، بىراق ۇيلەسىمدى تىرشىلىگىنىڭ ماڭگى جانە اسا ءماندى ەكەنىن سەزىنەتىن.
ول، اسىرەسە، ەجەلگى اڭىزدار مەن بابالاردىڭ نانىم-سەنىمدەرى تۋرالى ۇلكەندەر ايتاتىن اڭگىمەلەردى ىقىلاسپەن تىڭدايتىن. كەيىنىرەك نۇرسۇلتان نازارباەۆ ءوزىنىڭ كىتاپتارىنىڭ بىرىندە بىلاي دەپ جازدى: «كەيىنگى كەزدە ءوزىنىڭ «پرولەتارلىق» تەگىمەن كوكىرەك قاعۋ باسقا ءبىر نارسەنىڭ سالقىنىمەن الماستى: قايتكەندە دە ءوز تەگىنەن «اقسۇيەكتىك» قاسيەت ىزدەپ تابۋ ەتەك الدى. ونداي ءبىزدىڭ تۇقىمدا بولعان ەمەس. مەن – قويشىلاردىڭ ۇلىمىن، نەمەرەسىمىن جانە شوبەرەسىمىن. دەمەك، ەشقانداي اقسۇيەكتەر اۋلەتىنەن ەمەسپىن. مەنىڭ اتا-بابالارىمنىڭ ءبارى دە الاتاۋ باۋرايىندا ءومىر سۇرگەن».
كەيىنىرەك ونىڭ اۋلەتىندە ايگىلى ادامدار بولعانى انىقتالعانىنا قاراماستان، نۇرسۇلتان نازارباەۆ ارقاشان ءوزىن حالىق اراسىنان شىققان، حالىققا جان-تانىمەن جاقىن ادام دەپ ەسەپتەيدى جانە قازىر دە سولاي ويلايدى. حالقىنىڭ قانى ءبىر پەرزەنتى رەتىندە ول بۇل سەزىمنەن ەشقاشان ارىلعان ەمەس، قايتا جىل وتكەن سايىن ەسەلەي ءتۇستى.
ول سونىمەن قاتار ءوزىن ناعىز قازاق، بابالار مادەنيەتى مەن سالتتارىنىڭ مۇراگەرى، جاڭا فورماتسيانىڭ، اركىمنىڭ الدىنان بۇرىن بولماعان مۇمكىندىك اشاتىن عىلىمي-تەحنيكالىق پروگرەستىڭ ىلگەرى باسقان جاڭا ءداۋىرىنىڭ ادامى رەتىندە سەزىندى. حالىقتىڭ ءداستۇرلى تانىمى مەن جاڭا يندۋستريالىق دۇنيەتانىم ونىڭ جان-دۇنيەسىندە ۇيلەسە توعىستى.
قاسكەلەڭدەگى نۇرسۇلتان بىتىرگەن ورتا مەكتەپتىڭ وقۋ ءىسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى سەيىتحان يساەۆ جاس ۇلاننىڭ بىلىمگە قۇشتارلىعىن جانە اقىلدىلىعى مەن العىرلىعىن بىردەن بايقايدى. «ول ەڭ ۇلگىلى وقۋشى بولدى. ساباقتى ۇيىپ تىڭدايدى، وقۋ باعدارلاماسىنان تىس سۇراقتار دا قويادى. مۇعالىمنىڭ ءار سوزىنە ءمان بەرەدى. كىتاپتان باس كوتەرمەيتىن، ۇنەمى وقىپ وتىراتىن».
نۇرسۇلتاننىڭ بالالىق جانە جاستىق شاعى ۇزاققا سوزىلعان جوق. مەكتەپتى ءبىتىرىپ، 18-گە تاياعان نۇرسۇلتان ءوز قاتارلاستارىنىڭ اراسىندا تەرەڭ بىلىمىمەن، وي-ءورىسىنىڭ كەڭدىگىمەن ەرەكشە كوزگە ءتۇستى. تىنىمسىز ەڭبەك، سپورتپەن جۇيەلى اينالىسۋ ونى تىعىنشىقتاي ەتىپ، شىڭداپ شىعاردى. ول قۇربى-قۇرداستارىنا قاراعاندا الدەقايدا ەرەسەك سياقتى كورىنەتىن. بىراق ونى ەرەكشەلەگەن باستى نارسە – پىكىر ايتۋداعى جانە ارەكەت ەتۋدەگى دەربەستىك پەن جەتەكشىلىككە تۇراقتى ۇمتىلىس ەدى. ول قۇربى-قۇرداستارىمەن العاش تانىسقان ساتتەن باستاپ، ءتىل تابىسىپ كەتە بەرەتىن. ءوز ورتاسىنىڭ ۇيتقىسى جانە قوعامدىق ۇيىمداستىرۋشىسى بولدى. ءازىل-قالجىڭعا بەيىم بولدى، ءاندى جاقسى ايتاتىن، ەلدىڭ كوڭىلىنەن شىعىپ، ءوز ورتاسىن تەز ءۇيىرىپ اكەتە ءبىلدى.
سول كەزدە ونىڭ تاعى ءبىر قىرى اشىلىپ، پراگماتيزمگە قادام باستى. تەمىرتاۋداعى مەتاللۋرگيا كومبيناتىنىڭ قۇرىلىسىنا كومسومولداردى جيناپ جاتقانىن بىلگەن سوڭ، نۇرسۇلتان مەتاللۋرگ بولۋعا بەل بۋدى.
نۇرسۇلتان ەرتەرەك ەڭسەسىن تىكتەپ، ءوز احۋالىن جاقسارتىپ، اتا-اناسىنا، تۋعان-تۋىستارىنا ماتەريالدىق تۇرعىدان كومەكتەسكىسى كەلدى. ويتكەنى، ول وتباسىنداعى ۇلكەن ۇل ەدى.
جاس نازارباەۆ اۋقىمدى قۇرىلىستا جاڭا ۇلكەن ءومىر باستالاتىنىن، الدان جەكە مۇمكىندىكتەر مول اشىلاتىنىن قاپىسىز سەزىندى. ول ءوز ومىرىنە، ءوز تاعدىرىنا ءوزى يەلىك ەتۋگە بەل بايلاپ، تۇبەگەيلى شەشىمگە بەكىندى.
تەمىرتاۋعا كەلگەن سوڭ، ول بولاشاق مەتاللۋرگ رەتىندە ۋكرايناعا، دنەپرودزەرجينسك قالاسىنداعى دنەپر مەتاللۋرگيا كومبيناتى جانىنداعى كاسىپتىك-تەحنيكالىق ۋچيليششەگە وقۋعا جىبەرىلدى.
نۇرسۇلتان شىنىققان شىمىر جاستاردان ىرىكتەلگەن دومناشىلار توبىنا قوسىلدى. جاس نازارباەۆ بۇلشىق ەتى مەن مىنەزىنىڭ مىقتىلىعىن سپورتتا، بالۋانداردىڭ بوز كىلەمىندە دالەلدەي ءبىلدى.
وسىنداي جەكپە-جەكتەردىڭ بىرىندە ول ءوزىنىڭ ارىپتەسى، جەرگىلىكتى ۋكراين جىگىتى نيكولاي ليتوشكونىڭ جاۋىرىنىن جەرگە تيگىزدى.
«ميكولانىڭ» ادەپكىدەگى تاڭ قالۋى كەيىننەن قۇرمەتكە اۋىسىپ، قازاق نازارباەۆ پەن ۋكراين ليتوشكو اراسىنداعى مىزعىماس دوستىققا ۇلاستى. نۇرسۇلتان ليتوشكو وتباسىنىڭ ءجيى بارىپ تۇراتىن قادىرلى قوناعىنا اينالدى.
دنەپرودزەرجينسكىدەگى ءبىر جارىم جىلدىق وقۋ مەرزىمى تەز وتە شىقتى.
1959 جىلى نۇرسۇلتان نازارباەۆ كاسىپوداقتاردىڭ بۇكىلوداقتىق ورتالىق كەڭەسى (ۆتسسپس) ۇيىمداستىرعان جارىستا جەڭىمپاز اتاندى. ءسويتىپ، ول ۋچيليششە بىتىرگەندە مەتاللۋرگتىڭ قيىن دا كۇردەلى ماماندىعىن يگەرىپ قانا قويماي، ۋكراينانىڭ سپورت شەبەرى اتاندى.
تاباندىلىعى مەن قايسارلىعى ءوزى تاڭداعان ماماندىق بويىنشا بارلىق ءپاندى ۇزدىك يگەرۋگە جول اشتى. سونداي-اق، جاس نازارباەۆ وقۋ بىتىرەتىن كەزدەگى بىلىكتىلىك ەمتيحاندارىنان ۇزدىك باعا الىپ، «دومنا پەشىنىڭ سەگىزىنشى رازريادتى ەكىنشى گورنوۆويى» كۋالىگىن يەلەندى.
جاستىق شاعى
تەمىرتاۋعا ورالعاننان كەيىن نۇرسۇلتان نازارباەۆ ءومىربايانىنىڭ «جالىندى» كەزەڭى باستالدى. 1960 جىلى 3 شىلدەدە سول كەزدە قازاقستان مەن ورتالىق ازياداعى العاشقى جانە بىردەن ءبىر دومنا پەشى ىسكە قوسىلدى. بۇل قازاقستان ماگنيتكاسى – قاراعاندى مەتاللۋرگيا زاۋىتىنىڭ ومىرگە كەلگەن كۇنى بولىپ سانالادى. قازاقستاننىڭ العاشقى شويىنىن قورىتۋعا تاجىريبەلى شەبەرلەرمەن بىرگە جاس مەتاللۋرگ نازارباەۆ تا قاتىستى.
ول «قارمەتتە» باسقا دا تەكتەس ماماندىقتاردى يگەرىپ، قۇيۋ ماشيناسىنىڭ شويىنشىسى، دومنا پەشىنىڭ گورنوۆويى، دومنا تسەحىنىڭ ديپەتچەرى، گازشىسى بولىپ جۇمىس ىستەدى. جۇمىس وتە اۋىر ەدى، كەيبىرەۋلەر الاپات ىستىق پەن قيىندىقتا شىداماي، ەسىنەن تانىپ، مۇرىندارىنان قان ساۋلاپ جاتاتىن. كوپتەگەن جاستار وسىعان توزە الماي، كەتىپ قالدى. بىراق نازارباەۆ ولاردىڭ قاتارىنان ەمەس ەدى. ول بارىنە شىداۋعا انت بەردى جانە شىداي ءبىلىپ، جۇمىستى دوڭگەلەنتىپ اكەتتى. ونىمەن بىرگە قيىندىقتارعا توتەپ بەرگەن جولداستارى تولەگەن يۋسۋپوۆ پەن بولات كارىموۆ تە جوعارى بىلىكتى مەتاللۋرگتەرگە اينالدى.
جيىرما جاستاعى نۇرسۇلتان ءوزىنىڭ قوماقتى جالاقىسىنىڭ جارتىسىن جاس بالالارىنىڭ مۇقتاجدىعىنا جۇمساسىن دەپ، اكەسىنە جولداپ وتىردى.
الدىڭعى قاتارلى جۇمىسشى قازاق، كومسومول مۇشەسى رەتىندە نازارباەۆ بلكجو سەزدەرى مەن جاستار فەستيۆالدەرىنە ءجيى جىبەرىلىپ تۇردى. ول تانىمال بولا باستادى، ءوندىرىس ۇزدىگى نازارباەۆتىڭ سۋرەتى ورتالىق باسپاسوزدە دە باسىلدى. جاس مەتاللۋرگ جۇمىستاستارى اراسىندا ۇلكەن قۇرمەت پەن بەدەلگە يە بولدى. سوندىقتان ول پارتياعا وتكەننەن كەيىن تسەح پارتورگى بولىپ سايلاندى.
وسى جىلداردا ونىڭ ومىرىندە تاعى ءبىر ماڭىزدى وقيعا بولدى. نۇرسۇلتان ءابىشۇلى كەيىننەن بىلاي دەپ جازدى: «ال سول جىلداردىڭ ءومىر بويى ەستە قالاتىن ەڭ ءبىر ەلەۋلى وقيعاسى – بولاشاق كەلىنشەگىم سارامەن العاشقى كەزدەسۋىم. ال بۇل كەزدەسۋ… ءبىر اپاتتان كەيىن دومنا پەشىنىڭ جانىندا بولعان ەدى. ادەتتە اپات بولىپ، مەتالل جەرگە توگىلىپ جاتقاندا تۇگەل اۋىسىم بار قالدىقتى جيناپ، تەمىرجول قوزعالىسىن قالپىنا كەلتىرگەنشە ەشكىم ەشقايدا كەتپەيدى. بۇل ءبىر بۇلجىماس ءتارتىپ ەدى. كۇنى بويى بولاسىڭ با، تاۋلىك بويى بولاسىڭ با، ءوزىڭ بۇلدىرگەندى ءوزىڭ رەتكە كەلتىرۋىڭ ءتيىس. وسىنداي قولايسىز ءبىر ءسات ەدى – تاۋلىك بويى دەرلىك تابانىمىزدان تىك تۇرعان كەزىمىز، تۇلا بويىمىز قازاننىڭ ءتۇپ كۇيەسىندەي قاپ-قارا، تەك كوزىمىز جىلتىراپ، اپپاق ءتىسىمىز اقسيادى. سول كۇنى قوسالقى ەلەكتر ستانتسياسىندا كەزەكشى بولىپ، ءبىزدىڭ پەشىمىزدىڭ تۇبىندە نە بولىپ جاتقانىن كورۋگە كەلگەن قىزعا كەز بولا كەتتىم. كوپ ۇزاماي تويىمىز بولدى. ءوزىم ەكپىندىلەر مەن بەلسەندىلەر قاتارىندا جۇرگەندىكتەن كوللەكتيۆىمىز ونى كومسومول-جاستار ۇيلەنۋ تويى ەتىپ وتكىزىپ بەردى».
باقىتتى جاس وتباسى تەز جەتىلىپ، ءوسىپ-ءونىپ كەلە جاتتى، شاڭىراقتارىندا ءۇش قىز – داريعا، دينارا جانە ءاليا دۇنيەگە كەلدى.
جاس جۇبايلاردىڭ وزدەرى دە كاسىبي تۇرعىدان وسە بەردى. زاۋىتتىڭ جولداماسى بويىنشا نازارباەۆ ءوز تسەحىنداعى بىرنەشە جىگىتپەن بىرگە قاراعاندى پوليتەحنيكالىق ينستيتۋتىنا ءتۇستى. ول وندا تەمىرتاۋدا تۇراتىن تالاپكەرلەردەن جاساقتالعان لپ-62-2 (قارا جانە ءتۇستى مەتالل قۇيما ءوندىرىسى) توبىنا ءبولىندى.
ول جىلدارى تەحنيكالىق جوعارى وقۋ ورىندارىندا وقۋدى وندىرىستەگى ەڭبەكپەن ۇيلەستىرۋدىڭ سىناق-تاجىريبەسى وتكىزىلەتىن. بۇل بولاشاق ماماندىقتىڭ پراكتيكالىق جاعىن يگەرۋگە سەپتىگىن تيگىزدى، الايدا جۇمىس ىستەۋ جانە سونىمەن ءبىر مەزگىلدە ينستيتۋتتا وقۋ وتە قيىن بولدى. وسىلايشا، بۇلار ءبىرىنشى كۋرستى ءبىتىرىپ شىقتى، ال كەلەسى ەكى كۋرس وندىرىستەن اجىراعان تازا ستۋدەنتتىك كەزەڭ بولدى. ناعىز ستۋدەنتتىك ءومىردىڭ بارلىق قاجەتتى اتريبۋتتارى – سىناقتار، سەسسيالار، زەرتحانالىق جۇمىستار ەدى. بۇل نۇرسۇلتان نازارباەۆ ءۇشىن تىڭعىلىقتى ءبىلىم الۋدى ودان ءارى جالعاستىرعان جىلدار بولدى.
ن.ءا.نازارباەۆ قاراعاندى پوليتەحنيكالىق ينستيتۋتىندا 3 جىل وقىپ، ودان سوڭ تەمىرتاۋدا قاراعاندى مەتاللۋرگيا زاۋىتى جانىنان قايتا قۇرىلعان زاۋىت-ۆتۋزعا اۋىستىرىلدى، ونى ينجەنەر-مەتاللۋرگ ديپلومىمەن ءبىتىرىپ شىقتى.
ونىڭ ىزىنشە زايىبى سارا الپىسقىزى نازارباەۆا دا 1967 جىلى «قارمەت» جانىنداعى زاۋىت-ۆتۋزدى ءبىتىرىپ، ەكونوميست ديپلومىن الدى.
نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ الدىنان جاڭا مۇمكىندىكتەر اشىلدى. ونىڭ ءاردايىم ءبىرىنشى بولۋعا دەگەن ۇمتىلىسى، وزگەلەردى قىزىقتىرۋعا جانە سوڭىنا ەرتە بىلۋگە قابىلەتتىلىگى بايقالىپ، باعالاندى. ول 1969 جىلدان باستاپ تۋعان قالاسىنداي بولىپ كەتكەن تەمىرتاۋدا وزىنە ۇسىنىلعان پارتيالىق، كومسومولدىق جۇمىسقا اۋىسۋعا كەلىسىم بەرەدى.
باسىندا ول بۇل ۇسىنىسقا ونشا ىقىلاس تانىتقان جوق – جالاقىنىڭ ەداۋىر بولىگىنەن ايرىلۋى مەن «جالىندى جىلدارىنىڭ» جالعاسپاي قالاتىنى قىنجىلتتى. بىراق قاتاڭ پارتيالىق ءتارتىپ وسىعان مىندەتتەدى. وعان قوسا مەتاللۋرگ دوستارى دا مۇنىڭ باسشىلىق جۇمىسقا بارعانىن قۇپتادى.
ءبىراز ۋاقىت وتكەن سوڭ ول بۇل ماڭىزدى ىسكە قىزۋ ارالاسىپ كەتتى. قالىڭ كوپتىڭ ورتاسىندا سولاردىڭ مۇددەسى جانە ارمان-تىلەكتەرىن سەزىنە وتىرىپ تىرشىلىك ەتۋ، ولاردى باسقارۋ مەن ۇيىمداستىرۋ نازارباەۆتىڭ قانىندا بار قاسيەت بولىپ شىقتى.
بىرگە جۇمىس ىستەگەن جانداردىڭ كوبى كەيىننەن ونىڭ ادامدى جانە وعان قاتىستى وقيعانى ەستە ساقتايتىن كەرەمەت قابىلەتى، ۇنەمى ءبارىن ۇعۋعا، تۇپكى مانىنە جەتۋگە، سۇحباتتاسۋشىسىن مۇقيات تىڭداۋعا جانە تۇسىنۋگە تىرىساتىنى تۋرالى ايتىپ ءجۇردى.
نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ ءوزىنىڭ ەسكە الۋىنشا، وندا استامسۋ سەزىمى بولماعان، باسقارۋشىلىق لاۋازىمدارعا دەگەن ايتارلىقتاي قۇلشىنىستى دا سەزىنبەپتى. الايدا، ءجاسوسپىرىم كەزىنەن «ورتاشا» كۇيىندە قالۋدى قالامايتىن وزىندىك بيىك نامىسقويلىعى، ارقاشان ءبىرىنشى بولۋعا ۇمتىلۋ داعدىسى قالىپتاسقان. جەتەكشى ءارى ۇيىمداستىرۋشى رەتىندە ول بىرتىندەپ تسەح باسشىسىنان مينيسترلەرگە دەيىنگى سان الۋان ادامدارمەن قارىم-قاتىناس جاساۋ تاجىريبەسىن جيناقتادى.
كەمەل كەزەڭدەر
ومىرىندەگى بەتبۇرىستى ءسات ونىڭ 1972 جىلى وزىنە ەتەنە جاقىن قاراعاندى مەتاللۋرگيا كومبيناتىندا پارتيا كوميتەتىنىڭ حاتشىسى لاۋازىمىنا تاعايىندالۋى بولدى. ول 30 مىڭ ادام جۇمىس ىستەيتىن قازاقستان اۋقىمىنداعى اسا ءىرى كاسىپورىندا كومبينات ديرەكتورىنان كەيىنگى ەكىنشى تۇلعاعا اينالدى.
بۇل زور جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەگەن ەدى، ونىڭ اۋىرتپالىعىن كوپ ۇزاماي-اق تولىق سەزىندى. تەك پارتيالىق جۇمىستارمەن عانا ەمەس، وندىرىسپەن، ءونىم شىعارۋ جوسپارىمەن، جوندەۋ جانە قۇرىلىس ماسەلەلەرىمەن، كاسىپورىندى جابدىقتاۋمەن، كوپتەگەن ادامنىڭ تۇرمىستىق، باسپانالىق، مادەني جانە وتباسىلىق ىستەرىمەن دە اينالىسۋعا تۋرا كەلدى.
ول كومبيناتتاعى كەمشىلىكتەردى جاسىرمادى، قايتا ولارمەن كۇرەستى. ناتيجەسىندە كومبيناتتاعى ىستەر وڭعا باسا باستادى، تەمىرتاۋدىڭ ءوزىنىڭ دە قۇرىلىسى دامىپ، اباتتانا، جاقسارا ءتۇستى.
نۇرسۇلتان نازارباەۆ ادامداردىڭ يگىلىگى ءۇشىن جۇمىس ىستەدى، سوندىقتان ءاردايىم ءوزىن ولاردىڭ قولدايتىنىنا سەنىمدى بولدى. مەتاللۋرگتەرمەن بىرگە ول قايناعان ىستىقتا ءجۇردى، شاحتەرلەرمەن بىرگە شتولنيالارعا ءتۇستى. سوندىقتان نازارباەۆ ۇلكەن لاۋازىم يەلەرىنىڭ كابينەتتەرىنە قايمىقپاي كىرىپ، ادىلدىككە جەتۋ ءۇشىن «قارا قىلدى قاق جارعانداي» ەتىپ شىندىقتى عانا ايتتى. ول جالاڭ سىناۋشى عانا بولعان جوق، ۇنەمى سول جەردە تۇيتكىلدەردى بىردەن شەشۋدىڭ قيسىندى جولدارىن ۇسىندى، بەرىك دالەل مەن دايەككە عانا سۇيەندى. سوندىقتان ونىڭ پىكىرى مۇقيات تىڭدالدى، ءجيى قولداۋ تاپتى. كەلىستى باسشى رەتىندە ن.نازارباەۆتىڭ بەدەلى جوعارى بولۋ سەبەبى، ەڭ الدىمەن، ونىڭ جۇمىسشىلار قاتارىنان، ەڭ تومەنگى بۋىننان كوتەرىلگەندىگىنەن، بارلىق ماسەلەلەردى ءتۇپ-توركىنىنەن تانىپ بىلەتىندىگىنەن ەدى.
سونىمەن بىرگە، ونىڭ بويىندا كورەگەندىك، بارلىق مۇمكىندىككە جانە جاڭا اتاۋلىعا دەگەن زور ىنتا-ىقىلاس سەزىلىپ تۇردى. مۇنداي تاجىريبەلى جانە جىگەرلى ماماندارعا دەگەن سۇرانىس ەلدە زور بولاتىن. سوندىقتان دا 1977 جىلدىڭ وزىندە ول قاراعاندى وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ حاتشىسى، ودان سوڭ ەكىنشى حاتشىسى بولدى.
نۇرسۇلتان نازارباەۆ 1979 جىلى قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ حاتشىسى بولدى. 1984 جىلى 44 جاسىندا قازاق كسر مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ توراعاسى بولىپ تاعايىندالدى. ول كسرو-داعى وداقتىق رەسپۋبليكالارداعى ەڭ جاس پرەمەر ەدى. بىراق وزگە ارىپتەستەرىمەن سالىستىرعاندا جاس ەكەندىگىنە قاراماستان، ول سول كەزدىڭ وزىندە كەمەلىنە كەلگەن مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى بولىپ قالىپتاستى.
ءوزىنىڭ جاڭا قىزمەتىنىڭ بيىگىنەن ول تۋعان رەسپۋبليكاسىنىڭ دامۋىندا جىبەرىلگەن قاتەلىك-قيعاشتىقتاردىڭ اۋقىمى مەن ولار تۋدىراتىن قاسىرەتتى تولىق سەزىنە الدى. ول قازاقستاننىڭ وداقتىق ەكونوميكا ءۇشىن الىپ شيكىزات قورىنا اينالىپ كەتكەنىن كوردى.
تۇتىنۋ تاۋارلارىنىڭ 60 پايىزى قازاقستانعا وزگە رەسپۋبليكالاردان اكەلىنەتىنىن، قازاقستاندىقتاردىڭ ەڭ باستى مۇقتاجدىقتارى بۇرىنعىشا شيكىزاتتىق دامۋدىڭ ىڭعايىنا قاراي وتەلەتىنىن اڭعاردى.
ول وزىمەن بىرگە وزگەلەردىڭ دە وي-ساناسى اشىلىپ، بۇكىل ەل ويانا باستاعانىن بايقادى. ايگىلى 1986 جىلدىڭ جەلتوقسانى قازاقستان ءۇشىن «جىلىمىق» كەزەڭ بولعانداي ەدى، بىراق رەسپۋبليكانى گ.كولبين باسقارعان از عانا جىلدا وداقتىق ورتالىق وكتەمدىك كورسەتىپ، قايتا قۇرساۋلاپ تاستادى. بىراق ۋاقىت اعىنىن توقتاتۋ مۇمكىن ەمەس ەدى. وزگەرىستەر ءپىسىپ-جەتىلدى. وقيعالار بارعان سايىن جەدەلدەي ءتۇستى.
كسرو-دا 1989 جىلعى كوكتەمدە العاشقى رەت مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ ەڭ جوعارى ورگانىنىڭ بالامالى نەگىزدەگى سايلاۋى بولىپ ءوتتى. ماسكەۋدە 1989 جىلعى ماۋسىمدا رەفورمالاردىڭ قاجەتتىگى، يدەولوگيا مەن ەكونوميكانىڭ تۇيتكىلدى ماسەلەلەرى قىزۋ تالقىلانعان كسرو حالىق دەپۋتاتتارىنىڭ ءبىرىنشى سەزى بولدى. حالىق دەپۋتاتتارىنىڭ سەزى بىتە سالىسىمەن، گەننادي كولبين ماسكەۋگە جۇمىسقا اۋىستىرىلدى. قازاق كسر كومپارتياسىنىڭ ورتالىق كوميتەتى 1989 جىلعى 22 ماۋسىمدا ءبىرىنشى حاتشى لاۋازىمىنا نۇرسۇلتان نازارباەۆتى سايلادى. وعان پلەنۋمعا قاتىسقان 158 ادامنىڭ 154-ءى جاقتاپ داۋىس بەردى.
سول 1989 جىلعى شىلدەدە قاراعاندىدا ەكونوميكالىق قانا ەمەس، ساياسي ماقسات كوزدەپ، سەمەي پوليگونىن جابۋ تۋرالى تالاپ قويعان شاحتەرلەر ەرەۋىلى باستالدى. نازارباەۆ ەرەۋىلشىلەردىڭ تالاپتارىن قولدادى – ول ادامداردىڭ ورتالىق ۆەدومستۆولار مونوپولياسىنا دەگەن نارازىلىعىن جاقسى ءتۇسىندى. ءدال سولار سياقتى ول ءوزى دە قازاقستاننىڭ ەكونوميكالىق دەربەستىگىن، زاردابى زور سىناقتاردىڭ توقتاتىلۋىن قالايتىن.
دەموكراتيالىق ۇدەرىستەر كسرو رەسپۋبليكالارىندا جاپپاي ەڭبەكشىلەر بىرلەستىكتەرىنىڭ قۇرىلۋىنا الىپ كەلدى. قازاقستانداعى ەڭ العاشقى جانە مەيلىنشە قاتارى قالىڭ قوزعالىستىڭ ءبىرى 1989 جىلى قۇرىلعان، تۇپكى ماقساتى سەمەي پوليگونىن جانە قازاقستان اۋماعىنداعى وزگە دە سىناق ورىندارىن جابۋدى كوزدەگەن «نەۆادا – سەمەي» ەكولوگيالىق قوزعالىسى ەدى. بۇل قوزعالىس تا نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ قۋاتتى قولداۋىنا يە بولدى. بارشا قازاقستاندىقتاردان جاپپاي قولداۋ تاپقان ونىڭ كۇش-جىگەرى كەرەمەت تابىسقا جەتكىزدى – حالىققا قاسىرەت اكەلگەن سەمەي پوليگونى ءبىرجولا جابىلدى.
قازاق كسر جوعارعى كەڭەسى 1990 جىلعى 24 ساۋىردە قازاق كسر پرەزيدەنتى لاۋازىمىن بەلگىلەدى.
نۇرسۇلتان نازارباەۆ رەسپۋبليكانىڭ جوعارعى كەڭەسى سەسسياسىندا قازاقستان تاريحىنداعى تۇڭعىش پرەزيدەنت بولىپ سايلاندى.
1991 جىلعى 1 جەلتوقساندا رەسپۋبليكا پرەزيدەنتىنىڭ العاشقى بۇكىلحالىقتىق سايلاۋى ءوتىپ، ونىڭ بارىسىندا نازارباەۆ سايلاۋشىلارىنىڭ تولىق قولداۋىنا يە بولدى.
قازاق كسر جوعارعى كەڭەسى 1991 جىلعى 10 جەلتوقساندا قازاق كسر اتاۋىن قازاقستان رەسپۋبليكاسى دەپ وزگەرتۋ تۋرالى زاڭ قابىلدادى جانە قازاقستان پرەزيدەنتىن ۇلىقتاۋ ءراسىمىن وتكىزدى.
1991 جىلعى 16 جەلتوقساندا قازاق كسر جوعارعى كەڭەسى رەسپۋبليكانىڭ مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگىن جاريا ەتتى. نۇرسۇلتان نازارباەۆ تاۋەلسىز قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى قىزمەتىنە كىرىستى.
تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ جاڭا ءداۋىرى باستالدى.
ارداقتى ۇلىن ۇلىقتاعان ۇلاعاتتى ۇلتىمىز اينىماس باسشىسىنىڭ ەڭبەگىن جوعارى باعالادى. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ قايتا قابىلدانعان كونستيتۋتسيالىق زاڭى نەگىزىندە 2010 جىلى 15 ماۋسىمدا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆقا ەلباسى (ۇلت كوشباسشىسى) مارتەبەسى بەرىلدى.
***
ءبىز قازاقستان تاۋەلسىزدىگىنىڭ 20 جىلدىق تاريحىنىڭ بارلىق كۇندەرى مەن وقيعالارىن ءتىزىپ شىعۋدى جانە رەسپۋبليكانىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆ ءومىرىنىڭ بارشاعا بەلگىلى كەزەڭىن ەگجەي-تەگجەيلى بايانداۋدى مىندەت ەتىپ وتىرعان جوقپىز.
ونىڭ ءومىرىنىڭ ەگەمەن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ 20 جىلدىق تاريحىمەن استاسىپ كەتكەن وسىناۋ قيىن دا كۇردەلى، سونىمەن بىرگە عاجاپ جانە اسا تاعدىرلى كەزەڭى تۋرالى كوپتەگەن ماقالا، كىتاپ، مونوگرافيالار جازىلدى، ول ۇزىندىعى شاقىرىمدارعا ۇلاساتىن فوتو جانە كينوتاسپالاردا تاڭبالاندى، قازىر ەندى ساندىق اقپارات تاسىمالداعىشتاردا گيگا جانە تەرابايت كولەمىندە كوبەيتىلدى. ول دەرەككوزدەردىڭ مەيلىنشە قىزىقتىلارى ءبىزدىڭ سايتىمىزدا بەرىلىپ وتىر.
سونىمەن قاتار، نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ ەڭبەكتەرىنىڭ كەڭەيتىلگەن ءتىزىمىن، مەملەكەتتىك ماراپاتتارى مەن جوعارى اتاقتارى تۋرالى مالىمەتتەردى ءبىز سايت پاراقتارىندا ۇسىنىپ وتىرمىز.
وتباسى
زايىبى، سارا الپىسقىزى نازارباەۆا, 1992 جىلعى اقپاننان – حالىقارالىق «بوبەك» بالالار قايىرىمدىلىق قورىنىڭ نەگىزىن سالۋشى جانە پرەزيدەنتى. بۇگىندە «بوبەك» – رەسپۋبليكانىڭ تەك قازاقستاندا عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە، شەت ەلدەردە دە مويىندالعان ەڭ بەلسەندى قايىرىمدىلىق قورى.
قور جۇزدەگەن جانە مىڭداعان قايىرىمدىلىق شارالارىن وتكىزىپ، جەتىم بالالار مەن مۇگەدەكتەرگە كومەك، انالارعا قولداۋ كورسەتىپ كەلەدى.
س.نازارباەۆا – 1994 جىلعى شىلدەدەن باستاپ «SOS – قازاقستاننىڭ بالالار قالاشىقتارى» قورىنىڭ پرەزيدەنتى. 1999 جىلعى ناۋرىزدان باستاپ «دەموگرافيا» قايىرىمدىلىق قورى قامقورشىلار كەڭەسىنىڭ ءتورايىمى.
قايىرىمدىلىق جانە قامقورلىق سالاسىنداعى ەرەن ەڭبەگى ءۇشىن سارا نازارباەۆا حالىقارالىق ۇيىمداردىڭ كوپتەگەن ماراپاتتارىنا يە بولدى. ولاردىڭ اراسىندا بۇكىلالەمدىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىنىڭ يحسان دوگراماچي اتىنداعى حالىقارالىق جۇلدەسى، Unity حالىقارالىق جۇلدەسى، «قۇرمانجان داتقا» جۇلدەسى سياقتى ەلەۋلى ماراپاتتار بار. ول شىڭعىس ايتماتوۆ اتىنداعى «ءوزىن-ءوزى تانۋ فيلوسوفياسىنا قوسقان ۇلى ۇلەسى ءۇشىن» التىن مەدالىنىڭ يەگەرى. سارا الپىسقىزى سوفي لورەننىڭ قولىنان رەسەي قىزىل كرەست قوعامى تاعايىنداعان جانە وسكەلەڭ ۇرپاقتى قولداۋعا باعىتتالعان كوپجىلدىق قىزمەتى ءۇشىن بەرىلەتىن «التىن جۇرەك» حالىقارالىق جۇلدەسىن الدى.
ول 2010 جىلى ءوز ءومىرىن SOS Kinderdorf بالالار قالاشىعىنىڭ بالالارىنا ارناعان ايەلدەرگە بەرىلەتىن SOS Kinderdorf International حالىقارالىق قورىنىڭ ماراپاتى – «التىن جۇزىككە» يە بولدى.
نازارباەۆا داريعا نۇرسۇلتانقىزى (1963 ج.ت.), ۇلكەن قىزى. ەكى ۇلى جانە قىزى بار. س.م. كيروۆ اتىنداعى قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىن تامامداعان.
ساياسي عىلىمدار دوكتورى. قازاق، ورىس، اعىلشىن، يتاليان جانە نەمىس تىلدەرىن مەڭگەرگەن.
قازاقستان رەسپۋبليكاسى تۇڭعىش پرەزيدەنتىنىڭ قوعامدىق قورىنىڭ ديرەكتورى. قر پارلامەنتى ءماجىلىسىنىڭ 5-شاقىرىلىمداعى دەپۋتاتى. الەۋمەتتىك-مادەني دامۋ كوميتەتىن باسقارادى.
قۇلىباەۆا دينارا نۇرسۇلتانقىزى (1967 ج.ت.), ورتانشى قىزى. ۇلى مەن قىزى بار. 1989 جىلى ا.ۆ.لۋناچارسكي اتىنداعى ماسكەۋ مەملەكەتتىك تەاتر ونەرى ينستيتۋتىن ءبىتىردى. قازاق، ورىس، اعىلشىن جانە يتاليان تىلدەرىن مەڭگەرگەن.
1998 جىلى قازاقستاندىق مەنەدجمەنت، ەكونوميكا جانە بولجاۋ ينستيتۋتىندا ىسكەرلىك اكىمشىلىكتەندىرۋ ماگيسترى دارەجەسىن الدى. 2007 جىلى دوكتورلىق ديسسەرتاتسيا قورعادى. 2004 جىلدان بەرى قازاقستان-بريتان تەحنيكالىق ۋنيۆەرسيتەتى ديرەكتورلار كەڭەسىنىڭ ءتورايىمى. نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ ءبىلىم بەرۋ قورىن باسقارادى.
نازارباەۆا ءاليا نۇرسۇلتانقىزى (1980 ج.ت.), كىشى قىزى. قازاقستانداعى جانە شەتەلدەردەگى مەكتەپتەر مەن ۋنيۆەرسيتەتتەردە وقىدى. قازمزۋ-ءدى بىتىرگەن. قازاق، ورىس، اعىلشىن جانە نەمىس تىلدەرىن مەڭگەرگەن. ەكى قىز تاربيەلەپ وتىر.
«ەۆروپا پليۋس» راديوسىندا ديرەكتوردىڭ كومەكشىسى، «تۇرانالەمبانكتە» زاڭ دەپارتامەنتىنىڭ ستاجەرى، نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ حاتشىسى بولىپ جۇمىس ىستەدى. «ەليتستروي» قۇرىلىس كومپانياسىنىڭ باسشىسى.
نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ جەتى نەمەرەسى جانە ەكى شوبەرەسى بار.
ەل باسىنىڭ جەكە پاراقشاسىنان الىندى
پىكىر قالدىرۋ