1844 jıldıñ aqpanında Wlıtaudıñ Jezdikeñgir-Aqşide qıstap otırğan han Keneniñ ordasına esauıl Sotnikov otryadı twtqiıldan şabuıl jasadı. Han Kene ekinşi äyeli Jañılmen  Naymannıñ işindegi Baltalı-Bağnalı eline balaları Omar, Ospan, Äbubäkir, Sadıq, Şağaydı nağaşılatıp, kelesi jılğa sarbaz jinau qamımen ketken-di.

Hannıñ joğın paydalanıp jazalauşı otryad jüzden astam töleñgitterdi öltirip, dünie mülikti tonap hannıñ bäybişesi Künimjandı twtqındadı. Kişi balası Ahmet qaşıp qwtıladı (ülkeni Japar jastay ölgen. Ortanşısı Tayşıq Jülek tübindegi soğısta qaza tapqan). Otızşaqtı Künimjan men Jañıldıñ kütuşi qız-kelinşekteri qosa aydalıp äueli Kökşetauğa, odan keyin Ombığa jetkiziledi.

Bwl habardı estigen Orınbor general-gubernatorı V.A. Obruçev Kenesarı handı wstau üşin, tım bolmasa kelisimge keltiru üşin Künimjandı Or bekinisine aldıradı. Kenesarığa hat jazıp eki arağa elşilik jürgizip, birinşi esauıl Dolgovtı, keleside poruçik Gerndi jiberedi. Han Kene orıs elşilerin özi qabıldamay senimdi adamdarı Şoqpar men Seydaq qojanı söylestirip gubernatordıñ qanday tasırmalarmen jibergenin bilip otırdı. Aytqandarın oy sarabına salıp tübegeyli kelisimge kelmedi. Künimjannıñ, onıñ kütuşileriniñ kütimi jaqsı ekenin aytsa da, elşilerge rahmetin aytıp Obruçevtiñ ığına jığılmadı.

Sätsiz bastalğan jılan jılı qalıñ jauğan qardıñ köbesi sögilmey beti mwzdaqtanıp «säuir bolmay täuir bolmas» dep säuirdiñ ortasınan asqanşa jatıp aldı. Soltüstikten soqqan jel de azınap qardıñ ızğarımen qol ayaqtı büristirip, şapannıñ üstine şapan kigizip qoltıqtı jazdırmay qoysa, kün közi tünerip şuaqtanbadı. Han auılı qısqa qanşa dayındıpen kelse de, otın tausılıp, eritip işip otırğan qar suı da sarğıştanıp ıstıq şäydiñ de berekesi ketip, asılğan astıñ da dämi kermek tartıp täbetti aşpaydı. Biıl qayda köşip, qayda qonarın bilmey añırağan töleñgitter, malşı jalşılar qayda köşsek te, erterek qonıs audarsaq eken dep han ordasınan qanday jañalıq bolarına qwlaqtarı türuli edi.

Köşi qon mäselesin aqıldasıp batırları, keñesşi bileri Balqaştan tömen han tauına qaray jaqındasaq degendi aytsa Tabınnıñ Jolaman batırı el sirek qonıstanğan Mwğadjar tauına qaray oyıssaq qaytedi degen oyın aytıp qalğanda Kenesarı hannıñ köziniñ otı jılt ete qalıp Jolaman batırğa qarap:

- Meniñ köpten oyımda jürgen sırım edi. Alşın, Jappas, Jağalbaylı, Şekti, Tamalardan sır tartıp soñımızdan ertsek qoqandıqtardıñ betin qaytarıp, jerimizdi tazartatın ülken küşke aynalarımız haq. Qoqandıqtarğa degen olardıñ da ızası bar. Osı dwrıs şeşim bolar, – dedi tüksigen qabağın jazbağan Kenesarı.

Säuirdiñ ayağında toñ jibip, qar erip jer kebersigen kezde Qıpşaqtıñ Balğoja bii öziniñ «Sarımsaqtı» degen jaylauına, han Keneniñ ordasına jaqındap 20-30 şaqırım jerge köşip qondı. Eski dostıñ jaqındağanın paydalanıp Qıpşaq-Iman, Tama-Qwrman batırğa azğana serikterimen jol bastatıp, Seydaq qojanı arnayı tapsırmamen jiberdi. «Qoqandıqtarğa qarsı jol jürgeli otırmız. Bizge 500 jasaq qosın bersin» degen sälemin jetkizdirtedi. Bwrınğı siz biz desip jürgen Balğoja bi «Orıs patşasına bergen antım bar, Kenesarığa beretin jasağım joq» dep kelgen elşilikti auızdarın qu şöppen sürtip keri qaytaradı. Attan tüsken adamdardı erulik berip, qonaq ta jasamadı. Seydaq qojanıñ sözin estip aşulanğan han Kene Balğoja bidiñ bermesin bile twra, astındağı «Kertañdaq» jüyrigin swratıp jauşı jiberedi. Balğoja bi bwrınğıdan da qattı ketip «Atası Abılay han tirilip kelse de bermeymin» dep qaytaradı. Künimjan ketkeli aşuı tarqamay, ızağa bulığıp jürgen han Kene Balğoja bidiñ auılın şaptırıp, jılqısın aydatıp almaqqa qıpşaq ruınıñ jigitterin aralastırmay, qoldı özi bastap üylerin bwzdırıp, sabaqtı jibin qaldırmay tinttirip, tüyege arttırıp jatqanın töbeniñ basınan qarap twrğan adamdı körsetip:

- Han iem, anau qarap twrğan adamdı qol-ayağın baylap aldıñızğa alıp keleyin be? – degen sarbazına han Kene:

- Ol, Balğoja bi ğoy. Astındağı «Kertañdaq» atına senip qarap twrğan, sağan da, basqağa da jetkizbeydi. Auılın şauıp alğanımızdıñ özi olja, – dep jibermedi.

Köş attanarda jinalıp sostiıp twrğan adamdardıñ arasınan qolañ şaşı tögilgen Balğoja bidiñ qızı suırılıp şığıp hanğa qarsı jürdi. Aldın kes-kestegen jasaqtarğa da toqtamay, qamşı üyirgen han nökerlerine de bet baqtırmay, jürisin toqtatpadı. Küştep qolın bwrap toqtatqan sarbazdarğa han Kene:

- Jiberiñder – dep zärli ün qattı. Han aldına kelgen qız imenbesten:

- Märtebeli, han iem! Men tuğanda äkem ekeuiñiz dostıq qarım qatnasta ediñizder. «Mına balam düniege kelipti, qanday körimdik bersem layıqtı bolar» depsiz. Äkem:

- Han iem, balam eseygende körimdigin özi swrap alar depti. Men sol körimdikti swray keldim.

- Ayt, şırağım. Qalağanıñdı beremin. Han eki söylemeydi.

- Hannıñ eki söylemeytini ras bolsa, Balğoja bidiñ ordası qayta tigilsin. Dünie mülik jiğan tergeni qaytarılsın. Twtqındar bosatılıp, şal kempirlerdiñ köz jası tiılsın. Qarğısımızdı qaytıp alıp, auıl qayta tülep, tütinimizdi qayta tütetip mamıra jay kün keşeyik.

Han şınında da eki sözge kelmedi. Märttik degen osı emes pe? Qanşa aşu-ızamen kelse de bergen uädesinen aynımay auıl qaz qalpına keltirilip, jılqılar qaytarılıp, han Kene ün tünsiz keri qayttı. Bärin körip twrğan Balğoja bi auıldıñ qayta tigilgenine añ-tañ bolıp, aqılı jetpey «endi ne jasamaqşı» degen oymen tömen sayğa qaray tüsip qattı şabıspen qarama qarsı qırdıñ astınan şığıp, Kenesarı qolınıñ wzap ketkenin bayqap ordasına oraldı.

Twtqındaudan eşteñe şıqpaytının bilgen Obruçev 1845 jılı mamır ayında mol sıylıqpen, alıp ketken qız-kelinşekterin tügeldey dünie mülkin qaytarıp, bermek boldı. Ondağı oyı Künimjan öziniñ jaqsı kütimde bolğanın aytsa, Kenesarı rayınan qaytıp, Abılay atasınıñ kezindegi şegara şeñberin swramas, bekinisterge şabuıl jasamas, orıs patşalığın qoldağan swltan, töre-bilerge tiispes dep oyladı.

Alıstan köringen 4-5 küymeli arba, onşaqtı attılı soldattardıñ aldınan şıqqan küzetşiler Künimjan men qız-kelinşektrdi tanıp  arba toqtağanda amandasıp ülgerdi. Ordağa qayta şapqan küzetşiler «süyinşilep» şapqandarın körgen Kenesarı jüregi bir jaqsılıqtı sezgendey esik aldına şığıp közin kölegeylep twrğanda «Künimjan kele jatır» dep ayqaylap ülgerdi. Auıl jas kelin tüsiretindey bolıp top-tobımen aldınan şıqtı. Künimjannıñ aman sau kelgen quanışına mal soyılıp, qazan köterilip, eriksiz jiın toyğa aynaldı. Han Kene de bäybişesin sağınıp qalğan eken, kökti jañğırtıp köñildengen elge qabaq şıtpay bäybişesiniñ aldı bosağan kezde körisip qwşaqtasıp emen jarqın qarsı aldı. Bäybişesin alıp kelgen poruçik Gerndi joldastarımen bölek kiiz üyge tüsirtip, tamaqtandırıp kütip aludı tapsırdı. Erteñine poruçik Gernniñ qasındağı öziniñ eski tanısı Almat Tobabergenov degen qojanı şaqırtıp alıp:

- Bäybişemdi äkep bergenderiñe rahmet. General gubernatorğa da osını ayt. Qazaq jerindegi bekinisteriñdi almay, şegara twtastığımızdı saqtamay men sendermen dostasa almaymın.

Poruçik  Gerndi şığarıp salarda küymeli arbalarına sıy retinde bergizgen, bes jılqını qosaqtatıp şegeradan aman-esen ötkizip qaytqan küzetşiler «Kenesarı han betinen qaytpadı» dep äñgimelep bara jatqan keruen bası Almattıñ sözin han Kenege jetkizip keldi.

Künimjannıñ aman-esen kelgen quanışın estigen Balğoja bi ötken jılğı şapqınşılıqtıñ artı jaqsılıqqa aynalıp, hannıñ märttigine rizalanıp, arnayı dayındıqtan soñ qızın nökerler qosıp berip  handı qonaqqa şaqırttı. Tanımaytın qızdıñ han ordasına erkin kelgenine tañdanğan küzetşiler hanğa habar berip «kirsin» degen wlıqsatın alıp kirgizdi. Qızdı birden tanığan Kenesarınıñ bäybişesi Künimjan qız bala bolğan soñ qolımen nwsqap özinen joğarğı orındı wsındı. Han aldında ötkendegi wzın qoyu qara şaşın jayıp tastap, qasqayıp twrıp söylegen jalañaş qız han jüregin bir şımşıp ötse de miz baqqan joq. «Nege keldi?» dep iştey tañırqap kezekti Künimjanğa bergendey ün şığarmay siresip qaldı. Qız wyañdığın saqtap biyazı qalpında dastarhan basına otırdı. Sapırılğan qımız qwyılğan sırlı tostaqtı Balğojanıñ qızı Nazerkege Künimjan özi wsınıp  «auıl, eliñ aman ba?» degen qısqa swraqqa bas izep qana jauap berdi. Törde qws jastıqta jantayıp jatqan orda iesinen ün şıqpay, qımız qwyılğan tostağın da bosatıp aldınan wzatpadı. Ünsizdikti bwzğan Künimjan:

- Şaruañdı ayta otır, – dep qızğa bwrıldı.

- Şaruam, han iemizdi, sizdiñ aman-esen kelgen quanışıñızdı bölisip qonaqqa şaqıra keldim. Moyının oqıs bwrıp qızdıñ betine qarağan han Kene:

- Orıs patşasına ant bergen qıpşaqtıñ üyine barmaymın – dep qws jastıqtıñ üstine tağı bir jastıqtı qoyıp, şapanınıñ etegin tizesine qaray tartıp  «Balğojanıñ bwnısı nesi?» dep oylanıp qaldı.

- Orıs patşasına ant bergen Balğoja bi şaqırıp otırğan joq. Eldiñ azattığın añsağan, amandığın tilegen, sizdiñ märttigiñizge bas igen men şaqırıp otırmın. Qızdıñ sözin qoştağan Künimjan:

- Törem, qabağıñdı aş, qız basımen kelip otırğanda aşılıp söylesseñiz qaytedi?.

- Ötkende, aşılıp söylep, mal-janın, dünie-mülkin tügeldetip bergenmin.

- Han iem, söziñiz auzıñızda sol jasağan jaqsılığıñızğa Qwday aldındağı rizaşılığımdı bildireyin, öz qolımnan däm tatırayın, – dep keldim.

-  Äkeñ qayda? – dep dürs ete qaldı.

-  Men äkemniñ rizaşılığımen keldim. Sizdiñ märttigiñizge basın iip kütip otır. Künimjan bäybişe sözge aralasıp:

-  Törem, «er şekispey bekispeydi» degen. Bir qatalıq ketkenin moyındap otırğan şığar, barğanıñız jön.

- Jaraydı. Bolmadıñ ğoy. Bügin kün särsenbi. Jwma küni tüstikke barayıq.

- Rahmet, han iem. Nazerke aldındağı sırlı tostaqtağı qımızdı tügesti de, jüruge wlıqsat swrap, orınınan twrdı.

Dastarhan jinalıp ayağın keñge sozğan han Kene şañıraqqa wzaq qarap jatıp oyğa şomğan boyı «Künimjan» dep dıbıstadı. Sırttan kirgen bäybişesi:

- O, ne boldı, Törem?

- Mınau ne şaqırıs, tüsine almay jatırmın. Balğoja «Kertañdaq» jüyrigin bermeydi. Ol bası aşıq äñgime. Qızınıñ qonağı bolıp barsaq, sen qwr qol barma! Äbdirañnan bir taytwyaq altın al. Qızdar kietin kiim keşek al. Sol bizdiñ tuğandağı körimdigimiz bolsın.

- Mınauıñız jaqsı mırzalıq qoy. Han atağıñızğa layıqtı, – dep rizaşılıq bildirdi, Künimjan.

Jwma küni batırlardıñ eşqaysın ertpey onşaqtı töleñgit-jasaq alıp säske tüske qaray Balğoja bidiñ auılına keldi. Bölek tigilgen sändi, aqşañqan üyge bwrılğanda, aldınan qos etek, aq jibek köyleginiñ sırtınan jeñil, wzın etekti mauıtı kümis alqalı, jeñsiz kamzol kigen Nazerke, bilektey qos bwrımın aldına salıp bwrala tolqıp qarsı şıqtı. Mama ağaşqa attarın baylağan han Kene men Künimjanğa külip «hoş keldiñizder» dep sälem berip üyge qaray bastadı. Töleñgitterdi kütip alğan jigitter arnayı tigilgen üyge bettetip attardı jetektep barıp jayğastı.

Üş qabat jwmsaq körpeniñ  eki jağında qos-qostan qws jastıq qoyılğan ortağa han Kene jayğasıp, ayağın ala jayılğan qos qabat körpege Künimjan bäybişesi etegin jaba  qos tizerlep otırdı. Han Kene jayğastı-au degen kezde Balğoja bi kelip kirdi. Qos qolın tösine qoyıp iilip «Assalaumağaleyküm, han iem» dep sälem berip oñ jaqtağı bos orınğa jayğastı. Han wsınbağan qolğa, bi de qol wsınıp mezet jasamay bir şama uaqıt ünsizdik qalıptastı. Ötkendegi, küyeui han Kene bidiñ auılın şauıp, şañırağın ortasına tüsirip ketkeninen habarı joqtay ünsizdikti Künimjan bwzıp:

- Törem, sälemniñ jauabı bolmauşı ma edi? Qabağıñız jazılmay otır?

Hannıñ jauabın kütpey Balğoja bi:

- Han iem, orısqa bergen antıñdı bwzbadıñ degen ayıp tağıp jau körseñ «kesseñ bas mineki» dep basın tömen idi. Basın köterip alğan soñ üş-tört jas ülkendigin bildirip «sen» dep söylep, närestege bergen sertiñdi bwzbay sen de kelip otırsıñ. Uäde Qwdaydıñ sözi ekeni ras bolğanı ğoy. Men de uädeni bwzbadım. El bilegen töreleriñdi Aqmoladağı Qoñırqwljanı, Amanqarağaydağı Şıñğıs töreni, Şapraştıdağı Süyik töreni, Bölen, Äli, Baraq törelerdi, Orta jüzdegi el bilep otırğan 22 töre, Eseney, Qwnanbayı bar 16 bidi bir qamşınıñ astına iirip, eldi, jerdi kelimsekterden bosatamın dep qol bastasañ Qıpşaqtan bir tümen emes, eki tümen äsker şığarıp basında özim twramın. Közi jaynap betine jalt qarağan han Kene oñ qolın sozdı. Eki oñ qol qabısıp köñil tazarıp, birin-biri keşirgendey qabaqtarı jadırap sala berdi.

Osı sätti kütip twrğanday Nazerke iisi bwrqırağan bir şara qımızdı alpamsaday jigitke kötertip jayılğan dastarhannıñ, öz şeşesi otırğan jaq jiegine qoyğızdı. Qıpşaq dalasınıñ tobılğısımen ıstalğan qımızdıñ iisi kündegi qımızdan özgeşe jwparlanıp mwrındı jarıp baradı. Nazerke özi sapıra qwyıp, sırlı tostaqpen wsınılğan qımızdı han da, bi de toqtausız simirip, qayta wsındı. Eki-üş kezekten keyin boyları jadırap, qwrıs twrısı tarqağan han men bidiñ sözderi jarasıp jer jağdayın, el jağdayın äñgimeley otırğanda Kenesrı:

«Keşegi bir tudıñ astına birikken 20 mıñ äskerdi orıstar sekildi twraqtı wstaudıñ jolın qarastırıp, zeñbirek qwyğızıp, mıltıq soqtıratın wstahanalar aşudı orıs közinen tasa jerge, Balqaş, Betbaqdala boyına onalastırudı jön körip otırğanın ayttı. Säti tüsse Kişi jüz  jağına qonıs audarıp qıs qıstap, jaz jaylap qaytsam Jappas, Jağalbaylı, Şekti, Tama, Tabın rularınan, arğı jağındağı Älim, Beriş, Baywlı  «Kişi jüzdiñ balasın nayza berip jauğa qoy» degen el emes pe, bes altı mıñ qol jinalsa Sırdariya, Arıs, Şımkent, Äulieata, Merkige deyingi jerlerdi Sozaqtı tazalağanday qoqandıqtardı quıp şıqsaq, qazaq emin erkin ömir süredi emes pe?» degen han Keneniñ sözin ıqlaspen tıñdap, qoştap otırdı.

Süt tatığan, semiz jas qwlınnıñ eti de dayın bolıp tabaq tartıldı. Türegelip maldas qwrıp otırğan han Kenege eki jarılğan şekeni, kişkene tabaqqa salıp aldına qoydı. Öz kezeginde jartı şekeni alıp Balğoja bige wsınğanda rahmetin aytıp qolınan alıp aldına aldı. Töleñgit-jasaqtarğa tay soyılıp, pisken etin aldına alıp märe-säre qımızğa toyıp alğanda arandarı aşılıp qauqıldasqan qattı ünderi emis-emis han otırğan üyge de estilip jattı. Balğoja bi jayma qamırdıñ üstine japıraqtap turap töbe bolıp üyilgen ettiñ qazı qartasın qosıp, köp asa kezdese bermeytin piyazdı, maylı twzdıqtı jağalay qwyıp şıqtı da «al, han iem, däm alayıq» dep ıqılas bildirdi. «Ämin» degen han Kene birinşi bolıp qol saldı.

- Mına tamaq seniñ aqılıñmen jasalğan tamaq pa? Älde Nazerkeniñ öziniñ jasağan tamağı ma?

İştey razı bolıp otırğan Balğojanıñ bäybişesi:

- Bizdiñ Nazerke tamaq jasaudıñ şeberi ğoy. Rizalığıñızdı sezip otırmın. Äkesi «han Kene seniñ de äkeñ, şildehanañdı birge toylağanbız» dep qwlağına qwyıp otırdı emes pe? Äkeme öz qolımmen tamaq jasaymın dep aspazdardı da aralastırmadı. Mesti de özi ıstatıp, pisudi de qadağalap tün wyqısın tört bölgendey boldı. Sizdiñ keluiñizben eñbegi qayttı, – dep wzağınan söylep toqtadı.

Qarpıp-qarpıp üş-tört asağannan keyin Nazerkege qarap:

- Bwl da bolsa şeşeñniñ tärbiesi, aqıl parasatıñnıñ pisip jetilgeni. Rahmet, aynalayın. Sağan degen sıylığımızdı Künimjan berer. Öte dämdi pisirilgen eken.

As qayırılıp qol juılğan soñ eki bäybişe sırtqa şığıp han men bi birin biri erkin sezingende Balğoja bi sözin jalğastırıp:

- 1841 jılı Sozaqtı alğan, Aqmolanı şapqan 20 mıñ  äskerdi twraqtandırıp jılda jañarta, tolıqtırıp otırğanda qazir 50 bolmasa da 40 mıñ äsker bolatın edi. Qazir sizden sırt aynalıp jürgen, orıstanıp ülgergen ağa swltandar «läppäy taqsır» dep qanatıñızdıñ astınan şıqpasınan men kepil. Öz basımnan ötkerip otırmın. Endi, Kişi jüzdi auızğa alıp qapsız qoqanmen soğıstı qoya twrıp sarbaz jinap, Wlı jüzdi qamtıp Perovskige Obruçevke jazğan hattarıñızdıñ negizinde işke kirip ketken orıs otryadtarın alıp ketudi, bekinis salmaudı eskertseñiz soğıssız da kelisimge keler. Abılay atañız wstanğan tepe-teñdikti qalpına keltiruge bolar. Oğan qosa soğıs qwralın özimiz şığarsaq degen oyıñız qwptarlıq. Orıstardıñ tapqan temir tersegi özimizden de tabılar. Tek tilin biletin adam kerek. Onı orıstardan izdegen dwrıs. Jer audarılğan, orıs patşasına qarsılıq tanıtıp qaşıp pwşıp jürgen orıstar köp, swrau salsaq tabılıp qalar. Qıpşaq dalası keñ, wstahana saldıratın jerler köp. Kişi jüzge jürem dep otırsız. Alla jolıñızdıñ sätin salsın. Amandıqpen oralıñız.

Kün keşkirip qalğanın eskerip han Kene «jol aqısı jürse bitedi, biz jüreyik» degendi eskertti. Künimjan kişkene qorjındağı ala kelgen sıy-siyapatın şığarıp «mınau apaña degen köylek jaulıq, mınau äkeñe degen susar börik, mınau şildehanañda beriletin körimdik edi, boyjetkende bwyırıp otır. Mına taytwyaq altın besigiñniñ sıbağası, qajetiñe jarat. Mınau köylek, kamzol, şapan börkiñ bir kierlik kiimiñ bolsın, qarağım! Jastay üyrenisken jekjattar edik, igilikteriñe jarasın» dep han Kenege qarap «Ämin» deñiz dep alaqanın jaydı. Jaqsı bata berilip köñil küyleri aşılıp köz jauın alğan aldağı dünie jinalmay twrıp Balğojanıñ bäybişesi sarı altınday jarqırağan altayı qızıl tülkiniñ bes-besten twmsığınan tizilgen 20 terisin, qara bwlğınnıñ 10 terisin äkelip köldeneñ qoydı. Sözdi Balğojanıñ özi bastap:

- Han iem, qanşa qabıssaq ta, tabıssaq ta, «ökpege qisaqta, ölimge qimaytın qazaq emespiz be?». Birimizdi birimiz tanığalı Esengeldi, Sarjandardıñ zamanı edi. Ätteñ, ne kerek jastay ketti. Odan at tizginin öziñ wstap, aq kiizben han köterilgeli qatu bolayıq, tatu bolayıq aramız üzilgen joq. Jañağı aytqan oylarıñız bükil qazaqtı ayağınan tik köteretinine senemin. Men ötkende balam Ibıraydıñ oquına baylanıstı Orınborğa barıp qayttım. Kazarma degeniñiz wzınnan wzaq qora körinedi, eki jağında temir kereuet ortasında eki peş 40 soldat ornalasqan. Arğınnıñ Balta degen batırı 12 jıl twrıp, orıspen tatu tätti bolıp qalanı qazaqılandırıp ketipti. 10-15 mıñ qazaqtıñ Arğın, Nayman, Qıpşaq, Şömekey, Aday, Tabın, Tama, Jappas, Jağalbaylı  deysiñ be bäri bar. Meni kezek-kezek 3-4 kün qonaq etti. Bäriniñ jappa üyleri bar. Äldemdileri käkireygen ülken üy salıp alğan. Mıs, temir qorıtatın qazandıqtarda, twz öndiretin  üñgirlerde jwmıs istep aqşa tabatın käsipteri bar. Sol jerdegi orıstardan bilimi bar, közi aşıqtarın jergilikti qazaqtar arqılı ügittep köşirip aluğa bolar. Olarğa egin egetin jer bolsa birdi-ekili siırı, qoy eşkisi bolsa öz künderin özderi köretin körinedi.

Balğoja bi tögile söylep han Keneniñ betin beri qaratqan sıñaylı. Bet körispey ketetin jerden qızı Nazerkeniñ tapqırlığı sebep boldı ma, älde han Keneniñ osı joldan  qaytpaytınına Qwday ayan berdi me peyili keñip sala berdi. Özi qoltıqtap atqa mingizip, qızı men ekeui qozı köş jerge şığarıp salıp «mende qarap jatpaspın tilim jetken jerge seniñ oñ isiñdi därejeley jürermin. Orıs kelse qaru asınbay, eldi ürkitpey, bekinis salıp daralanbay jaldamalı jwmısşı bolıp keluine küş salıp, auızbirlikte boludı töre-bilermen aqıldasıp, twraqtı äsker wstap ses körsetpey orıstıñ köz alartqanı toqtalmaytınına sendire jürermin, – dep qwşaqtasıp qoştastı. Nazerke de Künimjanmen jılı qoştasıp «han Keneniñ ökpe naz artpay, meni balasınbay şaqırğanıma kelgenine rahmet» aytıp, äkesimen ekeuiniñ til tabısqanın maqtanış twta, bi men hannıñ tabısqanına öz ülesin qosqanına märtebesi ösip, han Kenege näzik qolın wsınıp twrıp qoş aytısıp, äkesi men ekeui köteriñki köñilmen qayttı.

Han Kene Balğoja bi auılınan qanşa köñildenip qaytsa da sırtqa sırın şığarmaytın qataldığınan qayda barıp, qaydan kelgeni belgisiz. Janına ergen töleñgitteri Qaraülektey «mılqau» olardan eşkim söz swramaydı. Äri hatşı, äri bi Şoqpar men Saydaq qojanı, bas batırlardan Ağıbay, Jolaman, Baytabındı şaqırıp alıp Ordanı Mwğadjar tauınıñ bwlağı köp Boqtıbay biiginiñ küngey jağına köşiruge dayındattı. Onısı Kişi jüz rularınıñ köpşiligi Mwğadajar tauın sağalap köşip qonıp jüretin. Biıl han Kene aldın ala jasauıldar jiberip «han ordası» keletinin jariyalatıp «Äbilhayır han jazığına» japsarlas jatqan Jappas, Jağalbaylı, Şekti, Tabın ruların äri qaray Oyıl, Qiıl, Jem, Sağızğa qaray oyıstırdı. Han Kene ordasın köşirip jiberip han şaruaşılığın basqaratın Bäsentiın-Qañlıbay batırdı şaqırıp alıp:

- Sauın bielerge qosıp jılqı siırdan 2 mıñ bastı köşpen birge aydatasıñ.  Qalğan altı mıñ bas jılqını, qoldağı bar siırıñdı, tüyeñdi, qoyıñdı Han tauınıñ etegine, qwmdağı qalıñ sekseuilge qaray öristetip biz qaytqanşa sol jerde bolasıñ. Jalşı-malşılarıñdı, 150 üy bola ma barlığın tastap ketemin. Sarbaz kerek qılsañ 200 üy töleñgitti jüzbası etip batırlardıñ bireuin tañdap al. Bala şağası köp Janaydar batırdıñ qalğanı dwrıs bolar, – dep oylaymın degen sözin mwqiyat tıñdap, artıq auız söz qospadı.

Sırtta üyler jığılıp, tüyege artılıp aldı wzay bastadı. Jolaman, Baytabın, Ağıbay batırdıñ aytuımen köş lezde-aq sän tüzep aldı artı jinaqtalıp eki qatardan sap tüzep birimen-biri äñgimelesip baradı. Köştiñ eki jağın Iman, Bwqarbay, Bwğıbay, Jäuke, Mıñbay, Qwrman batırlar bastağan sarbazdar nayzaları künge jarqırap köpten beri qwrısqan taqımdarı jazılıp birde jelip, birde şoqıtıp äzil külkileri jarqın-jarqın estilip keledi.

Qos-qos tüye jekken, jiekteri köterilip jwmsaq jusannıñ üstine kilem töselingen, eki jalpaq arbada qwndaqtaulı balaları bar jas äyelder. Aldağı şolğınşılardıñ töte joldı anıqtauımen öndire jürip keledi. Hannıñ aytuınşa eki erulik jasap, qazan köterip, qımızben susındap bielerdi eki sauıp, meske qwyıp jüristi jalğastıru tabıstalğan. Üşinşi erulik Mwğadjardağı Boqtıbay biiginiñ küngeyine jetip qonıstanıp şañıraq köteru. Aytsa aytqanday üşinşi küni kelip han ordasın tigip, şañıraqtarın biiktete kötertti. Bwl jazıqqa Äbilhayır zamanınan beri Orda tigilip bi-batırlar keñesi, sayasat saraptaması ötpegen. Közdiñ jauın alarday aq şañqan üyler han ordasınan alısıraq tigilip, keşki abır-sabırı mazanı almaytınday etilip oylastırılğan.

Kelgenderine aydıñ jüzi bolsa da «han ordası» köşip kelipti, barıp sälemdesip şığayıq degen pende bolmadı. Bäri tım tırıs. Eñ jaqın otırğan ru, Jappas eli. Azamattarı köp, basqa rulardan mal sanı da  artıq. Han Kene Naurızbaymen men Baytabın batırdı şaqırıp alıp:

- Jappastardıñ mına ünsizdikteri tegin emes. 100 sarbaz alıp  jappastıqtar qoqandıqtarğa qarsı jorıqqa 1000 sarbaz, 40 bas malğa 1 bas mal zeket bersin. Sonı ru basşılarına jetkizip orındaluın qamtamasız etiñder.

- Orındaydı, orındatamız – degen Naurızbay batır öziniñ mıñdığınan jüz sarbaz alıp Baytabın batır ekeui attanıp ketti.

Jappastıqtar da ürikpey, dürkiremey qarsı alıp üy-üge bölip qwrmetti qonaq  etip kütip aldı. Mal soyılıp kelgen qonaqtarğa tigilgen üyler ara qatınasın alıstatıp,  Naurızbay men Baytabınğa jeke-jeke bölek üy tigilip, qız-kelinşek jinap oyın sauıq wyımdastırdı. Erteñine auıl aqsaqaldarı jinalıp keñes ötkizip  salıqtarınıñ tım auır ekenin aytıp, sarbazdıqqa berer jigitteriniñ joq ekenin eskertpekke, 500 jılqımen qanağattansın degen şeşimge kelip aldausıratıp qoydı. Bwğan kelispese Qwdaydıñ salğanın körip alarmız degenge pätualasıp, eki batırğa qwlaq qağıs jasap körip edi, «han oğan kelispeydi» degendi ayttı. Onda ru basıları basqa şeşimge toqtap, jinalıp hanğa qarsı twrudı dwrıs kördi. Aqıldasuğa ketken bolıp astırtın 100 jigitti joyudıñ ädis-aylasın tauıp, tüngi wyqıda barlığın bauızdap tastaudı wyğardı.  Batır äldemdi degenderiniñ qoyınına qız salıp sorpağa u qosıp berip wyıqtattı. Baytabın batırdı bauızdap öltirip, Naurızbayğa kelgende qasında jatqan qız «jel twrıp, aynala satırlap ketti» dep belgi berip, wyqısı qattı Naurızbaydı oyatıp ülgerdi. İrgesine tığıp qoyğan qılışın alıp, jıldam kiinip, keregeniñ kiizin tilip, qayısın kesip arasın ajıratıp sırtqa şıqtı. Abır-sabırdan wyqısı aşılıp qarsı kelgen jigitti atınan audarıp minip, aynala şauıp Baytabındı izdedi. Ölip jatqanın bilip aldı-artına qaramay han ordasına şaptı. 100 jigitten 5 jigittiñ tiri qalğanınan habar alğannan keyin ızağa bulıqqan han Kene Ağıbay, Iman bastağan bes jüz sarbazdı bastap attandı. Jappas ruınıñ basınan kirip ayağınan bir-aq şığıp, qanğa böktirip Baytabınnıñ kegi üşin erkek kindik qaldırmasqa oyran topırın şığardı. Tüngi «qandı qasaptı» wyımdastırğan Janğabıl bidi tappay Altıbay bidi, inisimen ekeuin swraqqa alıp  «sarbaz, zeket bermeymiz, sen bizdiñ hanımız emessiñ» degen sözi üşin sekseuil, qamıs jaqtırıp  «Baytabındı bauızdatqan sensiñ» dep tiridey, eldiñ közinşe qol ayağın baylatıp  jalındap janıp jatqan otqa tastattı.

Japsarlas Şekti ruı atqa qonıp kömekke kelgenşe jılağan qatın qalaş pen bala şağa qaldı. 95 sarbazdarın Jelquar özeniniñ qırattı jağasına bauırlas beyitin qazdırıp kömdirip, jılqıların quıp, qoy, siırların otarımen, tabınımen aydattı. Baytabınnıñ denesin alıp kelip, han ordsı üş kün aza twtıp, Boqtıbay tauınıñ biik töbesine arulap jerledi. Şekti ruı tügeldey atqa qonıp jan jaqqa sauın aytıp jatır degendi estip han Kene «olardı auılğa keltirtpey, wyasında basayıq» dep jıldamdatıp, Kişi jüz jigitterin auılda qaldırıp 500 sarbazben ayqay şusız, wrandamay kelip ru basıların, bilerin jinap kelisimge keltiruge jiın ötkizdi. 40 bas malğa 1 bas maldan zeket berudi, eginniñ onnan bir böligin berudi mindettep, qazaq jerin Merkeden bastap Samarhandqa deyin qoqandıqtardan tazalau kerektigin aytıp tütin salığın tölettirip qaru jaraq aludı maqsat etti. Kişi jüzden üş-tört tümen sarbaz jinap Mwğadjar tauında jattığular ötkizip, bas biriktirip keler küzge şabuılğa şığamız, – dep jinalğandarğa söz tastadı. Biri qoştap, biri qarsı bop eki wday dau şıqtı. Sol küni bir mämlege kele almay tarqadı.

Biler keñesin ülken şektiniñ bii Eset Kötibarwlı, kişi şektiniñ bii Janqoja Nwrmwhammedwlı basqarıp  Kenesarı hannıñ talaptarına bas wrmaudı wsınıp «ol erteñ öziniñ Orta jüzine ketedi, biz qoqandıqtarmen betpe bet qalamız» dep Reseyge töleytin tütin salığı 1som 50 tiındı da, 40 maldan 1 maldı da bermeske eldi köndirdi. Köpşiliktiñ arasınan suırılıp şıqqan Baqtıbay batır:

- Qoqanğa, Reseyge jem bolğanşa qoqannan, orıstan jerdi tazartıp jeke handığımızdı saqtaymız dep otırğan Kenesarı hanğa nege qosılmaymız degen jan aşuına Janqoja batır:

- Keşegi, öz qazağı Jappas ruların jappay qırğınğa wşıratqanı janıña batpadı ma, Baqtıbay batır?

- Jappastar özderi kinäli. 100 sarbazın bauızdap öltirgenşe «salıq tölemeymiz» dep nege aşıq ayqasqa şıqpadı. Patşa ükimeti bolsa  Torğay, Irğız, Jem, Sağızdan 5-6 bekinis salıp, basa köktep işke kirip aldı. «Kenesarı han qazaq jerine bekinis saldırmaymız» dep otırğan joq pa? Janqoja men Eset batırlar jeke-jeke soğısıp qoqandıqtardı jeñemiz dep jür, al olar, orısqa qarsı jerimizden eki bekinis salıp ülgerdi, – dep atınıñ basın bwrıp qalıñ ortağa kirip ketti.

Şektiler ekinşi küni bas qosqan kezdiñ ayağına taman 500 sarbazben ses körsete, Kenesarı hannıñ özi batırların bastap kelip jiındı qorşay kelip söz tıñdadı. «Bet körse, jüz wyaladı» degendey Eset, Janqoja batırdıñ qasına kelip Kenesarı han, Şwbırtpalı-Ağıbay, Tabın-Bwqarbay, Jolaman,  Tama-Qwrman, twra qalğanda äñgime auanı özgerip, söz alğan Jetes bi:

- Ua, el jwrtım! Jiınğa Kenesarı hannıñ özi de kelip ülgerdi. Halıqtıñ hal-küyine qarap salğan salıqtıñ üş türiniñ ornına 1000 jılqı berip, hannıñ jalpı wlt-azattıq qozğalısın qoldayıq. Qoqanğa, orısqa qarsı jerdi basatamız dep jatsa, bizdiñ jigitter de qarap qalmas, – dep sözin toqtattı. Eset batır da, Janqoja batır da bwrınıraq aytqan Kenesarınıñ «mağan qosılıñdar» degen sözine jauap bermey, ekeui de qoqandıqtarmen jeke-jeke alısıp, el jwrtın jeke bilegendi dwrıs körgen-di. Orınbor general gubernatorına arqa süyep, şen alğan bedelinen ayırılğısı kelmedi. Jetes bi aytqan pätuağa kelisip Kenesarı atınıñ basın keri bwrğanda jinalğandardıñ arasınan «Kenesarı handı atamın» degen dauıs estilip qaldı. Dürlikken el solay qarağanda Mahambet Ötemiswlı ekenin bayqadı.

Mahambet aqın Isatay batır qaza tapqalı Jäñgir hannıñ qudalauınan  boy tasalap, Bökey ordasınan alıstap, Torğay dalasına jaqın Mwğadjar tauın jaylağan Kişi jüz ruların panalap, Şekti bileriniñ qonağı bolıp jatqan. Jappas rularınıñ qırğınğa wşırağanın körip «Bwl neğılğan han, öz qazağın özi qırıp, malın tonap» dep aşulanğan aqın, keñ şapanınıñ işinen belbeuine qıstırılğan mıltıqtı alıp oqtanğanda qasındağılar mıltıqtı wstap attırmadı. Qaşıp ketken Janğabıl bidiñ balası «atıñız ağa» degende, «Jä, boldı, qolımdı qaqtıñdar. Endi atpaymın» dep mıltığın işki belbeuine qayta qıstırıp qoydı.

Kenesarı han ordasına kelip aşuı basılıp, Kişi jüzden köñili qalğanın iştey moyındap «küştep jinağan sarbaz ne boladı, şındap soğısa ala ma?» dep oylap jatıp Ağıbay men Naurızbaydı şaqırtıp alıp:

- Jappastardıñ sauındı siırların qoyların tügeldep qaytarıp bergiziñder. Bala şağalarınıñ auızın aqtan ayırmayıq. Bas köterer Eset pen Janqoja teris qarap twrğanda bwl elden eşteñe şıqpaydı. Esimiz barda el tabayıqqa toqtadı. Eki batırdıñ aydatuımen Siır men qoy jappastıqtarğa qaytarıldı.

(jalğası bar)

Sadıq SMAĞWLOV

Abai.kz