كارتوۆا ز.ك.، سارسيموۆ س. (م.قوزىباەۆ اتىنداگى سقمۋ) ەلەم حالقى، اسىرەسە كەشەگى ءوزىنىڭ تاريحىن تۇگەندەۋدە. قازاق تاريحى دا اقىرىنداپ بولسا دا بۇتىندەلىپ، اقتاڭداقتار ايقىندالىپ كەلەدى. قازاق تاريحىنىڭ اجىراماس بولىگى – جالپى قازاق حالقىن قۇرايتىن جەكە رۋلار تاريحى. قازاق حالقىنىڭ قۇرىلۋىنا ۇلكەن ۇلەس قوسقان كەرەي ءۇلىسىنشش سول كەزدەگى تاريحى جونىندە كوپتەگەن دەرەكتەر بار. ورتا عاسىرداعى جازبا دەرەكتەردە – «موڭعولداردىڭ قۇپيا شەجىرەسى»، «موڭعولداردىڭ التىن تاريحى» سياقتى كىتاپتاردا «كەرەي» اتاۋى «كەرەيت» تۇرىندە بەرىلگەن [1, 209 6]. ال «يۋان پاتشالىعىنىڭ تاريحىندا» «كىلە»، «حىلە»، «كلەيى»، «حلەيى» دەپ جازىلعان. پارسى جەنە تۇرىك تىلدەرىندەگى «جاميح ات-تاۋاريح»، «شەجيرەيى تۇرىك» سياقتى كىتاپتاردا دا «كەرەيت» تۇرىندە كەزدەسەدى. كونە تۇركى تىلىندە «ت» قوسىمشاسى «لار»، «لەر» دەگەن ماعىنادا جۇمسالعان. دەمەك، «كەرەيت» – «كەرەيلەر» دەگەن ءسوز. «كەرەي» دەگەن ءۇلىس اتىنىڭ تەگى مەن ماعىناسى جونىنە زەرتتەۋشىلەر ءار الۋان جورامال-جورۋلار ايتقان. XIV عاسىردىڭ باسىنداگى پارسى تاريحشىسى راشيدي «جاميح ات-تاۋاريح» اتتى كىتابىندا بىلاي باياندايدى: ەرتە زاماندا ءبىر حان بولىپتى، ونىڭ جەتى ءۇلى بار ەكەن. ۇلدارىنىڭ ءوڭ- ءتۇسى وڭكەي كەر بولعاندىقتان «كەرەيلەر» اتانعان ەكەن. كەيىن بۇل بالالار ەسىپ-ءوربىپ تايپا ەل بولىپتى دا «كەرەي» سول تايپانىڭ اتىنا اينالىپتى. ەڭ اقىرىندا «كەرەي» دەپ حان شىققان رۋ عانا اتالاتىن بولعان. باسقا تايپالار وسى حانعا باعىنعان [1,210 6.] وسىعان سايكەس ءسوز ابىلعازى ءال-حورەزميدىڭ «تۇرىك شەجىرەسى» كىتابىندا دا كورسەتەدى. وندا اعايىندى جەتى ادامنىڭ ءوڭ-ءتۇسى تۇگەل كەر بولعاندىقتان، ولاردىڭ ۇرپاعى «كەرەي» (كەرەيلەر) دەپ اتالگان دەيدى. اۆتور كەرەيلەردى وعىز تايپالارىنان شىققان دەيدى [2]. قازاق تىلىندە «كەر» دەگەن ءسوزدىڭ ماعىناسى ەر، بيىك، اسقاق دەگەن ۇعىمدى بەرەدى. لياۋ (907-1125), جين (115-1234) پاتشالىقتارى كەزىندە كەرەي ءۇلىسى كوپتەگەن تايپالار مەن رۋلارعا بولىنگەن. ولار: 1) كەرەيحان تايپاسى. حاندار وسى تايپادان شىققان، ول باسقا تايپالارعا ۇستەمدىك ەتكەن، بارلىق تايپالار كەرەيحاننىڭ بۇيرىعىنا بوي ءۇسىناتىن بولعان [1,209 ب.]. 2) جىرحىن تايپاسى. ءبۇل كەرەيلەردىڭ ىشىندەگى ەڭ كۇشتى تايپا بولعان. ولار قاراۋىن – ءجىدۇن جەنە جەچىر – جۇلگىر دەگەن جەرلەردە كوشىپ قونىپ جۇرگەن. ولاردىڭ باستىعى گيۇك باتىر دەگەن ادام بولعان، ول كۇرەني دەپ اتالگان ون مىڭ ءۇيدىڭ ۇلىعى ەدى. جىرحىن تايپاسى كەرەيلەر ىشىندە «سىي-قۇرمەتكە بولەنگەن باتىر تايپا بولدى»، كەرەي ۇلىسىنان شىققان باتىرلاردشش كوبى وسى تايپادان ەدى. 3) تونحايت. 4) ساحيات. 5) توبارات. 6) البات تايپاسى [1, 208-209 6]. XIX گاسىردا التاي ايماعىنداعى كەرەي تايپاسىنان شىققان شەجىرەشى مەمي كەرەي ۇلىسىنىڭ ارعى تەگىن مىناداي سەگىز تايپادان تاراتادى: ءشوپ، سەپ، بايلاۋ، قويلاۋ، ەلدەي، كۇلدەي، يزەن، جۋسان. وسى مەمي ايتقان تايپالاردىڭ اتى VII-VIII عاسىرلارداعى جۇڭگو جىلنامالارىندا دا بار، ولاردىڭ كوبى قازىرگى جوڭعاريانى مەكەندەگەن تەلى تايپالارىنىڭ قاتارىندا اتالادى. VII گاسىردىڭ باسىندا جوڭعارياداعى شەپ، سەپ، بايلاۋ، قويلاۋ تاعى باسقا تايپالار شىگىس تۇرىك قاعاناتىنىڭ ۇستەمدىگىنە قارسى كوتەرىلىس جاساپ، 607 جىلى شەپ تايپاسىنىڭ باستىعى كەرىن ەركىندى حان كوتەرىپ، «يزەن باعاقاعان» دەپ اتاعان. ونىڭ حان ورداسى تانحان تاۋىندا (قازىرگى بوعدا تاۋىندا) بولعان. ول جوڭعارياداعى تايپالاردى باستاپ سوعىسىيا، تۇرىكتىڭ چورو قاعانىن جەڭىپ، قۇمىل، قاراشارى قاتارلى جەرلەردى باعىكدىرعان [3, 158 ب]. وسى كەرىننىڭ بالاسى حىلەي قاعان اتانعان. «تاڭ پاتشالىعىنىڭ  كونە تاريحىندا» حىلەيدىڭ اكەسى كەر (گەر) ءسۇي دەۋىرىندە «مىقتى تەگىن» اتاعىن الگان ەدى دەيدى [4]. «كەر» دەگەن بۇل ءسوز حاندار رۋىنىڭ اتى. دەمەك، «كەرەي» ەتنونيمى جوگارىداعى تايپالاردىڭ العاشقى تايپالىق وداعىنىڭ كوسەمى كەرىن ياكي حىلەي (كەرەي) حاندارىنىڭ اتىنان شىققان بولۋى مۇمكىن. ويتكەنى، قازاق شەجىرەسىنىڭ، راشيدي جەنە جۇڭگو جىلنامالارى دەرەكتەرىنىڭ وسىنداي سەيكەستىكتەرى بار. كەيبىر ەتنوگرافتار كەرەي ءۇلىسىن سارى كەرەي، قارا كەرەي جەنە ۋاق كەرەي دەپ ءۇش سالاعا ايىرادى. قازاق شەجىرەلەرىنىڭ دەرەكتەرىندە: قازاقتىڭ ورتانشى ءۇلى اقارىستىڭ (كەيدە بەكارىس دەپ تە اتادى) ءبىر بالاسى دانا بي، ونىڭ ءۇش بالاسى: قويانباي، جارعاق جەنە تارعاق ەكەن. قويانبايدان سارى كەرەي، جارعاقتان قارا كەرەي، تارعاقتان ۋاق كەرەي تاراعان دەسەدى. شەجىرەلەردىڭ كوپشىلىگى: كارا كەرەي نايماننان تاراعان تولەگەتايدىڭ ءتورت بالاسىنىڭ (قارا كەرەي، ءتورتۋىل، سادىر، ماتاي) ءبىرى دەيدى. قازىرگى كۇندە قارا كەرەي نايمان ۇلىسىنىڭ بەلدى تايپاەىنىڭ ءبىرى. ونى ەشكىم دە كەرەي ەسەپتەمەيدى. ال ۋاق ءوز الدىنا ءبىر ارىس ەل ەسەپتەلەدى.(الكەي مارعۇلان ۋاقتى «وڭعىت» دەپ اتاپتى، وڭعىتتار XIII عاسىردا كەرەي، نايماندارمەن تەڭ بەلدى ءۇلىس بولاتىن) [3, 159 6]. كەرەيلەر ەرتە زاماننان بەرى كەلە جاتقان تۇركى تىلدەس تايپالاردىڭ ءبىرى. ايگىلى شىگىس زەرگگەۋشى تالىم گرۋم گرجيمايلو: كەرەيلەر IX گاسىردان باستاپ تاريحقا ايگىلى بولتان دەسە، ن.اريستوۆ: كەرەيلەردىڭ جان سانى X عاسىردا 900 مىڭ ادامعا جەتكەن دەيدى، گ.ن. پوتانين: كەرەيدى سارى ءۇيسىننىڭ ۇرگىاعى دەيدى [4]. لياۋ جەنە جين پاتشالىقتارى دەۋىرىندە كەرەي ەلى حانحاي تاۋى مەن گىنتە (بۇرقان) تاۋىنىڭ ارالىتىندا، ورحون، تولا وزەندەرىنىڭ وڭىرىندە كوشىپ-قونىپ جۇرگەن، ولاردىڭ باتىس جاتىنداعى كورشىلەرى مەركىت جەنە قىرعىز تايپالارى بولتان. ول كەزدە كەرەيلەر جان سانى كوپ، كۇشى مىتىم ءۇلىس ەدى. كەرەيلەر وسى كەزدە سوگدى جازۋىن قولدانگان. 1007-1009 جىلداردىن باستاپ حريستيان ءدىنىنىڭ ءبىر تاراۋى بولتان نەستوريان دىنىنە كىرگەن. تاريحي جازبا دەرەكتەردە كەرەي ەلىنىڭ مارگۇزحان، قۇرشاقۇز، بۇيرىق حان، گورحان جانە وڭ حان دەگەن بيلەۋشىلەرىنىڭ اتى اتالادى. ءمۇنشش ىشىندە وتە ايگىلىسى وڭ حان، ونىڭ ءوز اتى ءتۇتىرىل، ول شىڭگىسحانمەن زامانداس ادام. ونىڭ وڭ حان دەگەن لاۋازىمى «ۋاڭ حان» دەگاشەن شىققان، ماگىناسى «ءبىر ەلدىڭ ءامىرشىسى» دەگەن ءسوز [1, 144 ب.]. تۇگىرىل ءوز كەزىندە جۇڭعونى بيلەگەن جين پاتشالىتىنا (التاي حانگا) كومەكتەسىپ، تاتار تايپالارىن باگىندىرگان. بۇل ەڭبەگى ءۇشىن التان حان وگان «ۋاتس» اتاگىن بەرگەن. جۇرە كەلە «ۋاڭ حان» دەگەن ءسوز «وڭ حان» بولىپ كەتكەن [5]. وسى وڭ حاننىڭ (تۇگىرىل حاننىڭ) ءتۇسىندا كەرەي ەلى مەيلىنشە كۇشەيتىپ، ۇلانعايىر ەرىسكە كوسىلە شالقىعان. وڭ حاننىڭ جازگى جايلاۋى تالان-قۇساۋىر، دابان، ناۋھىر دەگەن جەرلەر ەدى. ول كەزدە وڭ حاننىڭ ارمياسى وڭ قول مەن سول قول دەپ ەكى قاناتقا بولىنگەن. وڭ قولعا قاراستى تايپالاردىڭ قونىسى ءتولسۇتان، جەلسۇتان دەگەن جەرلەر ەدى. ال سول قولگا كاراستى تايپالاردىڭ مەكەنى ىلات، تارات، ايجيەك، قۇتىقان، ءارۋۇت، ۇكىرىت، يلات، تارتىت دەگەن قونىستار بولتان. وڭ حاننىڭ قىستاۋى اۋتەگىن، اۋرۇن-كۇركىن، ءتۇش، باراي، شىرق، قۇلۋسىن، وتكۇ- قۇلان، جالاۋىر-قۇلاي دەپ اتالاتىن جەرلەر ەدى [1,206-207 ب.]. وڭ حاننشش اتاسى مارگۇز، ونىڭ لاۋازىم اگاتى بۇيرىق حان. وسى مارعۇز بۇيرىق حان كەرەي ەلىن بيلەپ تۇرتان كەزدە تاتار تايپالارى كۇشەيىپ، كەرەي ەلىنە زورلىق-زومبىلىك جۇرگىزەدى، تاتار تايپالارىنىڭ بيلەۋشىسى ناۋىر بۇيرىق حان قاپيادا مارگۇزدى كولگا ءتۇسىرىپ، شۇرشىتتەردىڭ پاتشاسىنا اپارىپ بەرەدى، ءشۇرشىت پاتشاسى مارگۇز حاندى «اگاش ەسەككە» شەگەلەپ، قيناپ ولتىرەدى [1,211 6]. ءمارتۇز حاننىڭ حانىمى قۇتۇقتى كۇل-كىز ەرىنىڭ كەگىن قايتارۋتا ارەكەت جاسايدى. وسى كەزدە تاتار تايپالارىنىڭ حانى ناۋىر بۇيرىق ءبىر سالتاناتتى توي جاساۋتا دايىندىق كورىپ جاتسا كەرەك. قۇتۇقتى كۇل-قىز تاتار حانىنا ەلشى جىبەرىپ، وگان سىي-سيپات اپاراتىندىگىن ايتادى، ونان سوڭ ءجۇز ەركەك قوي ايداپ، ءجۇز تۇيە جەتەلەپ، ءجۇز سابا كىمىزدى ءجۇز ارباگا تيەپ، ناۋىر بۇيرىق حاننىڭ تويىنا اتتانادى. ول كەزدەگى وردالاردىڭ ساباسى وراسان ۇلكەن بولادى ەكەن، قۇتۇقتى كۇل-قىز ءجۇز سابانىڭ ىشىنە قارۋلانگان ءجۇز باتىردى جاسىرىپ، اربامەنەن الىپ جۇرەدى. ءبۇلار تاتار حانىنىڭ ورداسىنا كەلىپ، ءجۇز ەركەك قوي مەن ءجۇز بيەنى كۇتۋشىلەرگە تابىس ەتەدى. قىمىز سابالارىن تيەگەن اربا قوناقاسى بەرىلىپ جاتقان جەرگە اكەلىنەدى، ءدال وسى ساتتە ءجۇز سابادان ءجۇز باتىر سەكىرىپ شىگىپ، قۇتۇقتى كۇل-قىزعا ەرىپ كەلگەن ادامدارمەن بىرگە داستارقاۆدا وتىرعان تاتار تايپالارىنىڭ حانى مەن نويانداردى تارپا باس سالادى دا، ناۋىر حاندى جەنە ولاردىڭ تايپا باستىقتارىن ءبىر-اق جايراتادى. وسىنداي ايلامەن قۇتۇقتى كۇل-قىز ەرىنىڭ كەگىن قايتارادى [1, 211-212 ب.]. وڭ حاننىڭ اتاسى مارعۇزدىڭ ەكى ۇلى بولعان، ۇلكەن ءۇلىنىڭ اتى قۇرشاقۇز بۇيرىق حان، كىشى ءۇلىنىڭ اتى گورحان. قۇرشاقۇزدىڭ بىرنەشە بالاسى بولادى، ۇلكەن ءۇلىنىڭ اتى تۇعىرىل (وڭ حان). قالعان بالالارىنىڭ اتى: ەركەقارا، تەمىرتايشى، بۇقا-تەمىر-يلقى، سەنكۇن-جاعا-كامبۇ، تاعى باسقالار[1, 213-214 ب.]. قۇرشاقۇز بۇرىق حان قايتىس بولعاندا، ونىڭ ۇلكەن ۇلى تۇعىرىل (وڭ حان) شەكارا قورعانىسى جۇمىسىمەن ەلدىڭ ءبىر شەتىندە ەكەن، ونىڭ ىنىلەرى تەمىر تايشى مەن بۇقا تەمىرلەر اعاسى تۇعىرىلدىڭ جوقتىعىن پايدالانىپ، اكەسىنەن قالعان حاندىق ورىندى يەلەنىپ الادى. بۇنى ەستىگەن تۇعىرىل دەرەۋ شەكارادان قايتىپ كەلەدى دە، ەكى ءىنىسىن ءولتىرىپ تاستاپ، حان تاعىنا وتىرادى[1,213-214 ب.]. قۇرشاقۇزدىڭ ءىنىسى گورحان (تۇعىرىلدىڭ كىشى ەكەسى) بۇل حاباردى ەستىپ، ەسكەر باستاپ كەلىپ، تۇعىرىلعا شابۋىل جاسايدى. تۇعىرىل جەڭىلىپ، ياسۋكاي باتىرعا (شىڭگىسحاننىڭ اكەسى) قاشىپ بارادى. ياسۋكاي باتىر تۇعىرىلدى قولداپ، شەرۋ تارتىپ كەلىپ گورحانمەن سوعىسىپ، ونى تالقانداپ، تۇعىرىلدى حان تاعىنا قايتا وتىرعىزادى جەنە گورحاننىڭ يەلىگىن تارتىپ اپەرەدى. بۇعان كوڭىلى كوپشىگەن تۇعىرىل حان ياسۋكاي باتىرمەن «اندا» (دوس) بولادى [1, 146 ب.]. ياسۋكاي باتىر قايتىس بولعان سوڭ، ونىڭ قول استىنا قاراعان ەلى توزىپ، جەتىم قالعان بالاسى تەمۋچين جەنە جەسىر قالعان ايەلى ¥لۇن ەكە «كولەڭكەسىنەن وزگە سەرىگى، قۇيرىعىنان باسكا قامشىسى جوق» اۋىر كۇندەردى باسىنان كەشىرىپ، كوزگە تۇرتكى بولادى [5]. تەمۋچين بۇل جاعدايدان قۇتىلۋ ءۇشىن ەكەسى ياسۋكايدىڭ «انداسى» تۇعىرىلعا سۇيەنۋگە ءۇمتىلادى. تۇعىرىل حان ياسۋكايمەن «اندا» بولعاندىقتان، تەمۋچين تۇعىرىلدى «اكەم» دەيدى. ول قوڭىرات تاي شەشەننىڭ قىزى بورتەگە ۇيلەندى دە، باس كيىتكە بەرىلگەن قارا بۇلعىن ىشىكگى الىپ، تولا وزەنىنىڭ بويىنداعى قارا تون ورمانىندا وتىرعان كەرەي حانى تۇعىرىلعا كەلىپ: «ءسىز مەنىڭ اكەمنىڭ «انداسى» بولعاندىقتان، ءوز ەكەمىز، مەن ۇيلەنگەن كەلىنىڭىزدىڭ اتاسىنا ارناعان كيىتىن وزىڭىزگە الىپ كەلدىم»، دەپ كارا بۇلعىن ىشىكتى تۇعىرىل حاننىڭ يىعىنا جابادى. بۇعان ريزا بولعان تۇعىرىل حان تەمۋچينگە: «قارا بۇلعىن ىشىكتىڭ قارىمى ءۇشىن، تەلىم-تەلىم بولىپ توزعان ەلىڭدى تۇگەل جيناپ قولىڭا سالامىن، بۇل ءىستى كەكەيىمدە بەرىك ساقتايمىن» دەپ ۋەدە بەرەدى [5]. XII عاسىردىڭ ەن بويىنا موڭعولياداعى كۇشتى ەل بولىپ كەلگەن كەرەي حانى تۇگىرىلعا ارقا سۇيەگەن تەمۋچين ءوز بزسەكەلەستەرىنىڭ بىرىنەن سوڭ ءبىرىن جەڭىپ، موڭعول رۋ- تايپا باسشىلارىنىتس ءبىر توبى تەمۋچيندى حان كوتەرۋدى ۇيعارىپ، كەرەي حانى تۇعىرىلعا ەلشى جىبەردى. تۇعىرىل حان ەلشىلەرگە: «سەندەردىڭ مەنىڭ بالام تەمۋچيندى حان كوتەرەم دەگەندەرىڭ وتە ورىندى، سەندەردىڭ موڭعولدارىڭنىڭ حان بولماسا بولا ما، سەرتتەرىڭمەن تايماڭدار، بەرەكەلەرىڭتسى بۇزباڭدار، جاعالارىندى جىرتپاڭدار» دەيدى [5]. ەندى تەمۋچين موڭگولياداعى تايپالاردى باعىندىرۋدا كەرەيلەردىڭ حانى تۇعىرىلعا سۇيەنەدى. ءبۇل ەكەۋى ۇنەمى تىزە قوسىپ، جورىققا اتتانىپ وتىرادى، سونىڭ ءۇشىن راشيدي: «موڭعولدار ۇلىستاردى وزىنە باعىندىرگان… كەرەيلەرگە سۇيەنبەگەندە شىڭعىسحاننىن ونشالىق كۇشەيۋى مۇمكىن ەمەس ەدى» دەيدى. كەرەي وڭ حان مەن شىڭعىسحان اراسىندا وداقتىق بايلانىس كەيىن كەلە بۇزىلىپ، قاندى شايقاسقا اينالادى. ءمۇنشش سەبەبىن تاريحشىلار تۇرلىشە تۇسىندىرەدى. ءراشيديدىڭ «جاميح ات-تاۋاريح» اتتى كىتابىندا ايتىلۋىنا قاراعاندا: «1202 جىلى قىستا، شىڭعىسحان ءوزىنىڭ ۇلكەن ءۇلى جوشىعا تۇعىرىل حاننىڭ قىزى ساۋر بيكەنى ايتتىرماق بولادى. سونداي- اق تۇعىرىل حان ەزىنىڭ ءۇلى سەيگۇننىڭ بالاسىنا شىڭعىسحاننىڭ قىزى حوشەن بيكەنى ايتگىرماق بولادى. بىراق ءبۇل كۇدالىق كەلىسىمگە كەلمەي بۇزىلادى دا، اراسىنا ارازدىق تۇسەدى. بۇل ورايدى پايدالانعان جاجرات تايپاسىنىڭ باستىعى جامۇقا شەشەن تۇگىرىل حاننىڭ بالاسى سەنگۇنمەن ءسوز بايلانىسپ، شىڭعىسحانعا قارسى شىعادى. بىراق سەنگۇن ونىڭ سوزىنە قۇلاق اسپايدى، نزتيجەسىندە تۇعىرىل مەن شىڭعىسحان اراسىندا سوعىس تۋىلادى» [1, 167-187 ب.]. پارسى تاريحشىسى «جاھاندى جاۋلاپ الۋشىنىڭ تاريحى» اتتى كىتابىندا بۇل وقيعانى بىلاي باياندايدى: كەرەي وڭ حان مەن موڭعول شىڭعىسحان قاناتتاس 40 كورشى وتىردى. بۇلار ءوزارا دوس بولدى. شىڭعىسحاننىڭ اقىل ايلاسى مەن ەرلىگىن. سوعىس ونەرىنىڭ ءورىسىن بايقاعان تۇعىرىل حان ونى قادىر تۇتاتىن ەدى.شىڭعىسحاننىڭ ابىروي-اتاعى مەن مەرتەبەسى كوتەرىلگەن سايىن اسكەري ەكىمشىلىك ىستەردە وڭ حان شىڭعىسقا سۇيەنەتىن بولدى، ءتىپتى وڭ حاننىڭ اسكەرلەرى مەن حالقىنا دا شىڭعىسحان بۇيرىق بەرە باستادى. ونىڭ تۇگىرىل حاننىڭ الدىندا ءمۇنداي مارتەبەگە جەنە سۇيىسپەنشىلىككە يە بولىپ الۋىنا ىشتەي كۇندەستىگى قوزعان تۇعىرىلدىڭ بالالارى مەن تۋىستارى، ۋازىرلەرى مەن جاقىندارى الۋان ءتۇرلى ايلا-شارگىلار قولدانىپ، شىڭعىسحاننىڭ ابىرويىن تۇسىرمەك بولدى. ولار ىلعي ىرىتكى سالۋ ەرەكەتىن قولدانىپ وتىردى. وڭ حان ولاردىڭ سوزىنە سەنىپ، شىڭعىسحانمەن قىرگي قاباق بولا باستادى، مۇنىڭ اياعى ناسىرعا شاۋىپ، سوعىس قاقتىگىسىنا ەكەلىگى سوقتى. بىرنەشە رەتكى شايقاستا شىڭعىسحان جەڭىپ شىقتى. اقىرىندا شىڭعىسحان وڭ حاننىڭ ەلىن شاۋىپ، ورداسىن ويرانداپ، حانىمى مەن حانشاسىن ولجالاپ، ءوزىن ءولتىردى[3, 163 ب.]. XIII عاسىردا «ماركو پولونىڭ ساياحاتناماسىنداعى» مالىمەتتە وڭ حان مەن شىڭعىسحاننىڭ ايرىلۋى جوعارىداعى ەكى دەرەكگەن وزگەشە باياندالعان. ونىڭ ايتۋىنشا، ىىىىڭعىسحان موڭعول ءۇلىسىنىڭ وزىنە حان بولعاننان كەيىن، ەلشى جىبەرىپ وڭ حاننىڭ قىزىن ايتتىرىپ الماق بولادى. كەلگەن ەلشىلەردىڭ ءسوزىن ەستىگەن وڭ حاننىڭ توبە شاشى تىك ءتۇرادى. ول ەلشىلەرگە اقىرىپ: «تەمۋچين مەنىڭ قول استىمداعى قۇلىم ەدى، مەنىڭ قىزىمدى الام دەپ قاي بەتىمەن ايتىپ وتىر، ونىڭ مەيماناسى تاسىعان ەكەن. جوعالىڭدار كوزىمنەن، بارىپ ايتىڭدار وعان، ءبۇدان بىلاي ءبۇل اۋلەكىلىگىن تاستاماسا، ءۇشىن وشىرەمىن» دەپ ولاردى قۋىپ جىبەرەدى. ءبۇل ءسوزدى ەلشىلەردەن ەستىگەن شىڭعىسحان قاھارلانىپ، ات-ازاماتىن جيناپ كەلىپ، وڭ حاننىڭ ورداسىنا شابۋىل جاسايدى. وڭ حان قامدانىپ قارسىلىق كورسەتەدى. ناتيجەسىندە كۇيرەي جەڭىلەدى، وڭ حان مايداندا قازا تابادى. شىڭعىسحان وڭ حاننىڭ جەرىن جاۋلاپ، قىزىن قولعا تۇسىرەدى[3, 163 ب.]. تۇعىرىل حان 1202 جىلى قازا بولعان. ونىڭ ەلىمى جونىندە «جاميح ات-تاۋاريحتا» مىناداي دەرەك بەرىلگەن: شىڭعىسحان ونون وزەنى بويىندا جاساق سايلاپ، وڭ حانعا جورىققا اتتاندى. وڭ حاندى تالقانداپ، ونىڭ جەرىن جاۋلاپ الدى. شايقاستا جەڭىلگەن وڭ حان مەن ءىنىسى سەنكۇن قاشىپ نايمان ەلىنە جەتكەندە، نايمان حانىنىڭ ەكى قولباسشىسى وڭ حاندى ۇستاپ الىپ ءولتىردى دە، باسىن نايمان حانى تايانعا الىپ كەلدى. ونىڭ باسىن كورىپ قاتتى قايعىرعان تايان حان: «سەندەر ءمۇنداي ءۇلى حاندى نەگە ولتىردىڭدەر، نەگە ءتىرى الىپ كەلمەدىڭدەر» دەپ وڭ حاننىڭ باسىن كۇمىسپەن قاپتاتىپ، ءبىر مەزەت ءوزىنىڭ تاعىنىڭ ۇستىنە قويىپ، ازا ءبىلدىردى [1,184 ب.]. «جاھاندى جاۋلاپ الۋشىنىڭ تاريحى» اتتى كىتابىندا جۇۋەين مىناداي مالىمەت كەلتىرەدى: شىڭعىسحان شابۋىل جاساپ وڭ حاندى ولتىرگەن سوڭ، وڭ حاننىڭ ءىنىسى سەنگۇن كەرەي ەلىن باستاپ، بەسبالىق وڭىرىنە قونىس اۋدارادى. ولاردىڭ ەلىنىڭ ءورىسى كۇشار وڭىرىنە دەيىن سوزىلىپ جاتتى دەيدى. «ماركو پولونىڭ ساياحاتناماسىندا»: كەرەي ۇلىسى شىڭعىسحاننان جەڭىلگەن سوڭ وگان تاۋەلدى ەلگە اينالدى. كەرەيلەردىڭ ءبىل بولەگى باتىس جاققا (شىعىس قازاقستان جەرىنە) قونىس اۋدارادى. ولاردىڭ استاناسى تەندى دەگەن قالادا بولدى. كەرەيدىڭ بيلەۋشىلەرىن موڭعول قاعانى تاعايىنداپ وتىردى. قاعان (شىڭعىسحان) كەرەي ەلىنىڭ بيلەۋشىلەرىنە حان اۋلەتى قاتارىندا مەملە جاسادى، ءوزىنىڭ حانشالارىن ولارعا بەرىپ كەلدى دەيدى. ماركو پولو كەرەي ەلىنە كەلگەندە وڭ حاننىڭ شوبەرەسى كەرەگى حان كەرەي ەلىن بيلەپ تۇرعان ەكەن[3, 164 ب.]. كەرەي ءۇلىسى مەن شىڭعىسحاننىڭ موڭعول ءۇلىسى وداقتاس بولىپ تۇرعان كەزدە، بۇلاردىڭ بيلەۋشىلەرى اراسىندا قۇداندالىق بايلانىس ورناتىلگان. وڭ حاننىڭ ءىنىسى جاعا كامبۇنىڭ ءتورت قىزى بولعان، ۇلكەن قىزى اباق بيكەنى شىڭعىسحان حانىمدىققا العان. ەكىنشى قىزى بەكتۇتمىش بيكەنى شىڭعىسحاننىڭ ۇلكەن ۇلى جوشى العان، ءۇشىنشى قىزى سۇرتوقتى بيكەنى شىڭعىسحاننىڭ كىشى ءۇلى تولە الگان. كەيىن ودان: موڭكە حان، قۇبىلاي حان، قۇلاگۋ حان، ارىق-بۇقا حاندار تۋعان. كەنجە قىزىن وڭعىت (ۋاق) حانى العان. ءبۇل ەلدەن اسقان ءسۇلۋ قىز ەدى، شىڭگىسحان وڭعىتتردى شاۋىپ، ونىڭ حانىن ولتىرگەندە، وسى ءسۇلۋدى الماق بولىپ قانشاما ىزدەسە دە ەش جەردەن تابا الماعان. وڭ حاننىڭ نەمەرە قىزى دوعۇز بيكەنى ششگىسحاننىڭ نەمەرەسى كۋلاگۇالعان [1, 146 ب.]. «ماركو پولونىڭ ساياحاتناماسىنداعى» دەرەكتەرگە كاراگاندا، XIII عاسىردا كەرەي ۇلىسىنىڭ كەپشىلىگى نەستورياندىق باعىتتاعى حريستيان دىنىنە سەنگەن، سونىمەن بىرگە ولاردىڭ ىشىندە بۋددا دىنىنە سەنۋشىلەر دە، يسلام دىنىنە سەنۋشىلەرى دە بولعان[3, 164 ب.].  ا.مارگۇلاننىڭ ايتۋىنشا، كەرەي ەلىنىڭ مال شارۋاشىلىعى دا، ەگىنشىلىگى دە، ورتالىق قالالارى دا بولعان. وڭ حاننىڭ ورتالىق قالاسى يساق موڭعول التايىندا گۇرعان، ەكىنشى استانا قالاسى بورىسقاتار وزەنى بويىنداعى قارا-حوتو. كەڭەس عالىمى ب.ك.كوزلوۆ وسى قالانىڭ جۇرتىن قازىپ زەرتتەگەن. وڭداعى حريستيان دىنىنە تابىناتىن شىركەۋ اباتتاردان قاعازعا، جىبەككە ورحون ۇيعىر، سيريا جازۋىمەن جازىلعان جازۋلار كەپ تابىلگان… ولاردى تۇركى تىلىندە، سيريا تىلىندە جازعان… كەرەيلەر عۇن ء(ھۇن) ەدەتى بويىنشا بۇعى-مارالدى ەرەكشە قادىرلەپ، وعان تابىنىپ جۇرگەن… التاي، جوڭعار دالاسىندا، ەنيسەيدە جوعارىدا كورسەتىلگەندەي ورحون جازۋى بار قۇلپى تاستار كەزدەسەدى، ولاردىڭ كوبىن جازعان كەرەي مەن وڭعىتتار (ۋاقتار) … كەرەيلەردەن قالعان ورحون جازۋى بار قۇلپى تاس بيۋك-تۇران وزەنىنىڭ بويىندا تۇر. وعان: «التىن ىلگەك كىسەنى بىلىمگە بۇعۇندىم» (التىن ىلگەكتى كىسەنى بەلىمە بۋىندىم) دەپ جازىلعان[6]. بۇل جازۋلار كەرەيلەردىڭ تۇركى تىلىندە سويلەگەندىگىن دەلەلدەيدى. شەجىرەشىلەر: سارى كەرەيدەن قارا بي، قارا بيدەن اشامايلى، اباق تاراعان. اشامايلى كەرەيدىڭ ۇرانى- «وشىباي!». اباقتىڭ ۇرانى – «جانىبەك!». شەجىرە دەرەكتەرىندە اباك كەرەي ون ەكى تايپاعا بولىنەدى: جەدىك، جانتەكەي، شەرۋشى، قاراقاس، مولقى، كۇنساداق، يتەلى، شىبار ايعىر،جاستابان، سارىباس، مەركىت، شيمويىن; اشامايلى كەرەي ون تايگىاعا بولىنەدى: سيبان، بالتا، كۇشەبە، اقسارى، قۇلسارى، سەمەنالى، نۇرالى، نۇرىمبەت، اقىمبەت، ساماي[3, 159 ب.]. ءبۇلاردىڭ بارلىعى ورتا جۇزدەگى كەرەيلەر، ءبۇدان باسقا كىشى جۇزدە دە كەرەيت تايپاسى بار، تەگىندە ولار دا كەرەي ءۇلىسىنىڭ ءبىر بولىگى بولعان. ال، قازىرگى كۇندە اشامايلى كەرەيلەر قوستاناي وبلىسىنداعى وباعان وزەنى بويىن، سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىندا ەسىلدىڭ سول جاق بەتىن، قىزىلتۋ، اقجار اۋداندارىنىڭ سولتۇستىگىن، اقمولا وبلىسىنىڭ ەڭبەكشىلدەر، ءبۇلاندى، اقكول اۋداندارىندا ءتۇتاسا جانە ارالاسا وزگە اۋداندارىندا، قاراعاندى، پاۆلودار، شيىس قازاقستان وبلىسىن، رەسەيدىڭ قورعان، ومبى، تۇمەن وبلىستارىندا شوعىرلانا مەكەندەيدى. اباق كەرەي نەگىزىنەن قحر- دىڭ شىڭجاڭ – ۇيعىر اۆتونوميالى اۋدانىنىڭ التاي ايماعى قازاقتارىنىڭ نەگىزىن قۇرايدى جانە ءىشىنارا تارباعاتاي ايماعىندا، گانسۋ، تسينحاي پروۆينتسيالارىندا مەكەندەيدى. موڭعوليانىڭ بايان-ولگەي، قوبدا ايماقتارىندا، ىشكى ولكەلەرىندە از-ازدان توپتاسىپ تىرشىلىك ەتۋدە. كەرەيلەر گەرمانيا مەن شۆەتسيانى ايتپاعاندا، سوناۋ اۆستراليا مەن امەريكا قاتارلى الەمنىڭ قىرىق مەملەكەتىندە ءومىر سۇرەدى.

ادەبيەگتەر:

1. راشيدي «جاميح ات-تاۋاريح»، I توم. الماتى. 2002.

2. ابىلگازى ءال-حورەزمي. تۇرىك شەجىرەسى.

3. ن.مىڭجان. قازاقتىڭ كونە تاريحى. الماتى: جالىن، 1994

4. «تاڭ پاتشالىعىنىڭ كونە تاريحى»، «شەپ حىلەيدىڭ ءومىربايانى».

5. قازاقتىن كونە تاريحى. الماتى. 19937

6. الكەي مارعۇلان. تامعالى تاس جازۋى // «جۇلدىز» جۋرنالى، № 1, الماتى، 1988.