Ädebi älem

Kültegin jırı (erkin ädebi nwsqa)

kerey.kz

 |  Feb 2, 2016

Kültegin Qwtlıq (Elteris) qağannıñ ekinşi wlı, Bilge qağannıñ (Mogilyan) tuğan inisi. Şeşesi Elbilge qatwn. Jeti jasında äkesi Qwtlıq (680-692 jj. bilik qwrğan) qaytıs boladı. Qağan tağına onıñ inisi Qapağan (692-716 jj.) otıradı. Kültegin men Bilge, Qapağannıñ inisi Bögüni (716j.) taqtan taydırıp, qağandıq bilikti Bilge qolına (716-734jj.) aladı.

Tarihi derekterge qarağanda, Külteginniñ on jasında er atanıp, alğaş közge tüsken soğısı – 694 jılğı Jau jıu jäne Din jıu aymaqtarında bolğan soğıs. Qapağan osı soğısta 90 mıñ twtqındı qolğa tüsirgen. Mine, osıdan bılay Külteginniñ erlik jolı bastaladı. Tarihi derekter sol kezdegi el täuelsizdigin saqtap qalu jolında bolğan qırğın soğıstardıñ birde-bireuiniñ Külteginsiz ötpegenin añğartadı.

Batır 47 jasqa jetip, qaza tapqanda, törtkül dünieden tügel elşiler kelip, ruhına tağzım etipti. Basına el tarihın jazıp, alıp eskertkiş ornatıptı. Sol eskertkiştiñ ğılımi köşirmesi bwl künde täuelsiz elimizdiñ astanasında, Euraziya Wlttıq universitetiniñ bas ğimaratınıñ törinde twr. 

İ

Aldımen

Twla boyınan

Bu menen dım bürikken

Alay-düley jel twrdı.

Dünieni basıp jatqan

Qara balşıqtay qoyu,

Küyedey qap-qara,

Tünek serpildi.

Joğarıda

İşine jwldızdar japsırğan,

Alıp qazanday töñkerilgen,

Tösine Ay ilgen, Omırauına Kün taqqan

Aspan payda boldı;

Kürkirep, kürkildep

Ot şaşıp jatqan;

Alıp denesinen

Qıp-qızıl bolıp

Ört qaşıp jatqan

Tau menen tastar payda boldı.

Jel alıp kelgen

Dım menen budan

Bwrqırap tasıp jatqan

Sular payda boldı.

Nayqalğan nular payda boldı.

Sonan keyin Adam şıqtı.

Aşığan qamırday bop

Köterilip demikken

Qara jerdi basıp kördi,

Jündey bop wyısqan

Qara bwlttardı

Qolımen olay-bwlay audarıp

Aşıp kördi.

Altay tauım

Besik bolıp terbetken,

Jarqıldağan ot pen

Sarqırağan sudıñ işinde

Erjetken –

Kök täñiriniñ oğlandarı

Bükil türik jwrtınıñ

Arlandarı men qabılandarı,

Bumın qağan men

İstemi qağan taqqa qondı.

Elimdi el etemin dep,

Jerimdi kögertemin dep

Ottay asau,

Oqtay wşqır

Atqa qondı.

Ormandar añğa toldı.

Örisi malğa toldı.

Jeriniñ teginen

May ağıp twrğan,

Ağaştarınıñ balağınan

Bal ağıp twrğan

El boldı.

Qwnarı asıl

Jer boldı.

Sol eldiñ

Aynalası tügel –

Bwzılğan señdey

Japırıp ketkisi kep twrğan;

Köşken seldey

Tüp-tamırımen qoparıp

Batırıp ketkisi kep twrğan

Dwşpan eken.

Künderdiñ küninde

Jan-jağınan olar

Qwrsauday bürip

Qısqan eken.

Sol kezde

Kök türikterdiñ keudeleri

Köriktey isingen.

Jayaulını – qwmalaqtay! –

Nayzasınıñ wşına ilip,

Attılını – qualap jügirip! –

Böriktey tüsirgen.

Bastını –

Bastarı jerge tigenşe

Idirgen –

Tabanıñ jalatıp,

Arttarın süydirgen.

Tizelini –

Tizelerin dirildetip

Tüyedey baqırtıp

Şögergen.

Qalğandarı

Oq tigen maqwlıqtay qaşıp,

Tau menen tastardan asıp

Aldı-artına qaramay

Jönelgen.

Halqına

İlgeride jatqan

(Kün şığıstağı)

Qadırqan qoynauın sıylap,

Keride jatqan

(Kün batıstağı)

Temir qaqpanı jaylatqan.

Jeñispenen jelpindirip

Otız kün boyı oynatqan,

Qırıq kün boyı toylatqan.

Eki qağan da

Emendey berik,

Bäyterektey zor,

Töbeni süyrep äketerdey

Alıp bolğan.

Sol ekeuiniñ twsında

El-jwrtı

Molşılıqqa malğıtıp jüzip,

Irıs pen qwtqa

Keñirdekterinen kelip

Qarıq bolğan!

Sarbazdarı

Qara jartastardan

Qamal qalap jatqan.

Al eki qağan

Taulardıñ iığına şığıp,

Bwlttardı bauırına basıp

Solarğa qarap jatqan.

Halqı

Üyirin izdegen,

Ayğırlarday kisinep,

Botasın izdegen

Aruanalarday bozdap –

Jır tolğasa! –

Kölderdi tasıtıp

Taulardı qozğağan eken;

Birin-biri tıñdağan,

Özderine aqırıp söylemegen,

Aqırıp söylese de,

Arına tietindey etip

Baqırıp söylemegen,

Azıp-tozbağan eken.

Ayarlıq pen

Opasızdıqtı körgende –

Oray da boray –

Qabağına qar jauğan!

Ädil jarğıları

Qara tastardı turap,

Qara qıldı qaq jarğan!

Sonan keyin olar

Demderi bitip

Ömirden ketken.

Ruhtarı

Altay taudıñ üstinde

Oqşırayıp otırğan

Kök täñirine ketken.

Olardıñ ölimin estigen

Dünie teñselip ketken,

Oypañ jer opırayıp qwlap,

Qaqırayıp twratın jotalar

Jer şögip ketken.

Ormandar şulap jılağan,

Kölder tulap jılağan.

Kün şığıstağı

Bökli şöldiñ el-jwrtı

Qwm şaşıp eñiregen.

Ortadağı tatarlar,

Kül şaşıp eñiregen.

Altay taudıñ aynalasın

Azan-qazan etip,

Küñirenip, egilgen

Qabırğaları sögilgen

Joqtaular bastalğan;

İrgedegi tabğaştar

Bastarın

Tau menen tasqa wrğan.

Küni twtılğanday,

Ayı qwlağanday şoşıp jılağan.

Tüpit, apar, purum, qırğızıñ,

Uçqurıqan, qıtañ, tatabıñ

Şaştarın ormanday jayıp,

Betterin tırnaqtarımen! –

Tastı orğan tau özenderindey!

Osıp jılağan.

İİ

Olardıñ ornına otırğan

İnileri men balaları

Bastarında

Torğaydıñ miınday mi joq

Jaman-jäutik eken.

Boyları bir qarıs,

Oyları birtwtam

Şältik eken.

Esiginde jürgen

Qara qwldı da

Qarpıp tastay almağan;

Törine şığıp tayrañdağandı

Eñ bolmasa –

It qwsap – balağınan! –

Tartıp tastay almağan.

Bwrqırap tasudı bilmeytin –

Bwralqı it sarıp,

Jetim laq sekirip ötetin –

Jılğa bop şıqqan.

Özderi tügil

Köleñkelerine deyin swyıq,

Mwrındarınan su sorğalağan

Sümelek, swlba bop şıqqan.

Kök tirep jüretin

Kök türik eliniñ

Tot basqan qılıştay

Aybatı ölgen.

Jwrtta qalğan oşaqtay

Qayratı söngen.

Boyküyezdikteri sonday

Otırğan jerlerinde omalıp,

Jatqan jerlerinen

Bwtına jibergenşe twrmağan.

Dwşpannıñ tisiniñ

Qayralğan qışırın emes,

Juılğan ıdıstıñ

Tıqırın tıñdağan.

Estilerden irgesin

Jıraq salğan.

Aldamşı tabğaştardıñ

Zımiyan sözderine

Esteri ketip qwlaq salğan.

Eldiñ jaysañdarın

Jau körip –

Wrsın qalğan.

Swrqiya sözderden

Şoq tüsken kiizdey bop

Bıqsıp janğan.

Sonan keyin

Özderimen özderi

Jağalasıp ketken,

Özderimen özderi

Şabalañdap ürisip,

Abalasıp ketken.

Birine biri!

Qaqpan qwrğan.

Birin-biri

Taqtan quğan.

Besti bwqanıñ terisindey

Berik el –

Böstekke jaramaytın

Qotır şıbıştıñ terisindey bop

İrip ketken.

Qılış pen nayza tügili

Kezdik qayrap,

İstik wştay almay

Dalada qalğan bwl eldi

Kök täñiri tas töbelerinen

Wrıp ketken.

Sol el – el bola almay

Qwrıp ketken.

İİİ

Tabğaş jwrtına

Kök türikterdiñ

Arıstay-arıstay wldarı

Qamıstay japırılıp

Küs taban, jalaq erin

Qwl bolğan.

Kün dese közi,

Ay dese auzı bar

Aru qızdarı

Küldi-kömeş küñ bolğan.

Attan tüsip

Solardıñ qoyı men

Qabağın baqqan.

Külimen kirip,

Otımen şığıp,

Qazanıñ jaqqan.

(Özekterinde ottarı barlar

Namıstan ölerdey bop

Qabarıp jatqan.)

Mwrındıq salğan atanday

Solardıñ jeteginde jürgen.

Düniege jöndep qaray almay

Jota men töbeniñ

Eteginde jürgen.

Ot jaqsa –

Şaqpağına aynalğan,

Qol sürtse –

Qoljaulığına,

Siltese – şoqparına aynalğan.

Öziniñ emes

Tabğaş jwrtınıñ

Jerin keñeytken.

Tabğaş jwrtınıñ

Elin köbeytken.

Kün şığıstağı

Bökey qağanğa deyin

Äsker jürgizgen.

Kün batıstağı

Temir qaqpağa deyin

Äsker kirgizgen.

Aytqanına köngen,

Aydauına jürgen.

Öziniñ biliginen ayırılıp, swñqarday qanatınan

Qayırılıp

Eldikten qalğan.

Bir kezdegi kündey kürkiregen,

Ot bürkip, şoq şaynasa

Dünie titirkengen

Erlikten qalqan.

İV

Mwnday qorlıqtan,

Mwnday zorlıqtan

Kök türikterdiñ aşu-ızası

Qara bwlttardı qaq jarğan,

Qıp-qızıl nayzağaylarday

Jarqıldap oynağan!

İşine jay tası tüsken

Qara qazanday saqıldap qaynağan!

Özegindegi otı

Örtke aynalğan.

Kömeyindegi sözi

Sertke aynalğan.

Küni keşe

Balağımda jürgen bit

Basıma şıqtı degen,

Küni keşe

Juındımdı işken it

Asıma qwstı degen.

Küni keşe

Özge eldiñ jandarı

İrgesinen jüre almaytın

Elim bar edi ğoy.

Küni keşe

Özge eldiñ maldarı

Kölim tügil,

Şalşığın işe almaytın

Jerim bar edi ğoy.

Tas töbemde

Ayım tolıp tuatın.

Sol tünderim qayda?

Qağandı halıq edim ğoy.

Qağanım qayda?

Qaharlı halıq edim ğoy.

Qaharım qayda?

…Biraq olar

Bastarı birigip

Ormandarday bolıp

Orındarınan tügeldey

Bir twrıp kete almağan.

Bwrqırağan borasınday soğıp

Tabğaştı qwmday etip

Sıpırıp kete almağan.

Bekteri

Beldesuge jaramağan,

Qiın twstarda

Janın qiıp

«Kel» desuge jaramağan.

Sonan keyin-aq

Qayqı qılıştarı –

Ortasınan! –

Sınıp tüsken.

Asau moynına qaytadan

Qıl şıbırlı

Qwrıq tüsken.

Türik halqı qan jılap:

Asıl quatım

Ölip baradı degen,

Asıl wrığım

Semip baradı degen.

V

Aldımen

Joğarıdağı

Kök Täñiri

Kündey kürkirep;

Sonan keyin

Jerdiñ Iesi qozğalıp,

Türik halqı joğalmasın degen!

Qwldıqta qamalmasın degen!

El bolsın degen!

Basqa jwrt asa almaytın

Bel bolsın degen!

Kök Täñiriniñ özi

Äkem İlteris qağandı –

Quattı bolsın dep! –

Qara bwltqa orap

Töbesine kötergen.

Şeşem İlbilge qatındı –

Şuaqtı bolsın dep! –

Aq bwltqa orap

Töbesine kötergen.

Sol-sol-aq eken

Qağan äkem

On jeti erdi ertip ap,

Eldiñ namısı bop janğan

Budaq-budaq, örtin ap,

Jortıp jönelgen.

Qarsı kelgendi

Azu tisimen

Qarpıp tastağan.

Atınıñ almas twyaqtarımen

Tarpıp tastağan.

Taudağı türikter

Eñiske qwyılğan,

Eñistegi türikter

Tauğa jiılğan, -

Kök Täñirge sıyınğan! –

Bir-birimen

Bwrqırap qauışqan.

Bir-birimen

Şwrqırap tabısqan.

Erler jetpiske jetken, -

Twtasqan qolğa aynalğan.

Ärqaysısı

Jartas öñgerip keterdey

Zorğa aynalğan.

Kök Täñiriniñ özi

Quat bergennen keyin,

Wlı maqsat pen

Mwrat bergennen keyin –

Jauların! –

Qoylarday börliktirgen

Börilerdey bolğan.

Ärqaysısı bir-bir jota bop

Körinerdey bolğan.

Jeti jüzi

Qatar qwyılğanda

Jauların! –

Senderdey sapırğan.

Taulardan qwlağan

Selderdey japırğan.

İlgeri-keyin

Äsker jürgizip –

Jelderdey esken.

Bwlttarday köşken.

Jauların

Tabandarına salıp taptap

Mal qıp ketken halıqtı,

Qalağınan ayırılıp

Qañğıp ketken halıqtı,

Küldi-kömeş

Küñ bop ketken halıqtı,

Qwlağı kesik

Qwl bop ketken halıqtı

Azat etken.

Küni keşe

Bilik qwrğan jauların

Belderinen bügildirip,

Moyındarınan iildirip

Mazaq etken.

Könbegenderin

Külge aunatıp,

Qwm asatıp jer etken.

Tentirep ketken

Tölis, tardauştı

El etken.

Vİ

Oñ jağında

Tabğaş jwrtı

Tabanğa tüspeymin dep

Esirgen.

Sol jağında

Baz qağan

Talauğa tüspeymin dep

Kösilgen.

Qırqız, qwrıqan, otuz tatar,

Qıtañ menen tatandar

Jan-jağınan

Qamap twrğan.

Qalğısa – bas salğısı kep,

Qarap twrğan.

Qırıq jeti ret

Jorıqqa şıqqan

Qağan äkem –

As-suın

Atınan tüsip işpegen.

Qılışı

Qınına tüspegen.

Jiırma ret

Soğısqa kirgen.

Betpe-bet kelip

Şöpterdey qırqıp,

Ağaştarday kesetin

Şabısqa kirgen.

Eldi bolğandı

Eldiginen ayırğan,

Qağandı bolğandı

Qanatınan qayırğan.

Baylıqqa batqan,

Baqıtqa kenelgen.

Bwlıqsınğanın

Bwtaday sındırıp,

Tizelisin

Tüyedey şögergen.

Qattısın

Balşıqtay ilep

Bastısın

Bası jerge tigenşe

Idirgen –

Tabanın jalatıp,

Tabaldırılığın süydirgen.

Osılay

Maqsatına jetken.

Dünieden ötken.

VII

Ağam taqqa otırıp

Qağan boldı.

Eli men jerine

Qara jartastardan soqqanday

Qamal boldı.

Erleriniñ

Namısın ürlep

Ört qıldı.

Kedeyin bay etti,

Azın köp qıldı.

Men özim

Tarduş halqın

Jatqızıp-örgizetin

Şad boldım.

Beyşarağa qorğan,

Bayğwsqa baq boldım.

Ağam ekeuimiz

Jasıl özendi

Şantun jazığına deyin,

Batıstağı qaqpağa deyin,

Kögmen asıp

Qırqız jerine deyin

Äsker jürgizdik.

Basın kötergenin

Basın jerge tigizdik.

İninen şıqqanın

İnine qayta kirgizdik.

On üş jıl qağıstıq,

On üş jıl soğıstıq.

Keñdik qwrğandı

Keñdiginen ayırdıq,

Eldik qwrğandı

Eldiginen ayırdıq.

Kökirek kerip kelgendi

Keyin şegerdik,

Bastını jügindirdik,

Tizelini şögerdik.

Türgiş qağan

Tuısımız bolatın.

İrgede jatqan

Wlısımız bolatın.

Tasıp ketken eken.

Erneuinen şığıp

Asıp ketken eken.

Şöptey jwldıq,

Qınaday qırdıq.

Arğı qandasımız

On-oq halqın

Jaqınnıñ

Mazağınan qwtqardıq.

Dwşpannıñ

Azabınan qwtqardıq.

Bars bekke

Qarındasımızdı

Hanşalıqqa bersek,

Ol bizge jonın körsetti.

Jonınan taspa tildik!

Basınan jağın ayırıp,

Qasqa qıldıq.

Wldarın qwl ettik,

Qızdarın küñ ettik.

Qwmalaqtay

Şaşılıp ketken qırqızdı

Birtindep jinap

Jwrt ettik.

Qaytadan

Türik ettik.

Kezindegisin keşirdik,

Jesiriniñ

Qwrsağın qampaytıp,

Jetimin

Jelkildetip ösirdik.

VIII

Qadırqan jerin

Basıp jatqan

Jwrtqa aynaldıq.

Silekeyi bal bop aqqan

Qwtqa aynaldıq.

Keñu tarmanğa deyin

El qondı.

Suı sarqırap aqqan,

Köli jarqırap jatqan

Jer boldı.

Qwlımnıñ özi

Qwl jwmsaytın boldı.

Küñimniñ özi

Küñ jwmsaytın boldı.

Köptigimiz sonday

Ağaları inileriniñ,

İnileri ağalarınıñ,

Äkeleri

Qaptağan balalarınıñ

Attarın şatastıratın.

Biz sonday köp boldıq.

IX

Türik, oğuz bekteri!

Qwlaq tür!

Meniñ qazir janım

Qanjılap twr.

Üstiñe kök Täñiri

Tau qwlatpasa,

Qara jer qaq ayırılmasa

Seni kim alatın edi?

Arıstanday aqırıp twrsañ,

Seniñ qasına

Kim baratın edi?

Endi mañdayıñdı

Tasqa wr!

İbilis iektep,

Albastı basqır!

Özegiñdi

Ört etip, ökin!

Jer sabalap jıla!

Jarılğan jartastay opırıl!

Dauıldı küngi

Emendey qwla!

Asıp-tögilip

Qağıñdıñ.

Täñiriniñ aldında

Jazıp-jañıldıñ.

Eliñdi közge ilmediñ,

Qağanıña

Qarsı şığıp bülindiñ!

Tüñildim!

Jaraqtı jau seni

Qañbaqtay quıp äketti.

Süñgili jau seni

Japıraqtay jwlıp äketti.

Jeriñdi tastap qaştıñ.

Zar ilep,

Qaqsap qaştıñ.

Aytşı,

Barğan jeriñnen

Pana taptıñ ba?!

Seni qorğaytın

Qara taptıñ ba?!

Qarağayday boyıñ

Şıbıqtay iildi.

Qanıñ suday aqtı.

Süyegiñ tau bop üyildi.

Altın aydarlı wlıñ

Qwl boldı.

Kümis twlımdı qızıñ

Küñ boldı.

H

Türik halqınıñ atı

Qwmğa siñgen suday

Qwrımasın dep,

Asıp twrğan aybını

Şöptey jwlınbasın dep

Äkemdi qağan,

Şeşemdi

Hanşa etken Täñiri

Meni de qağan etti.

Jerime qorğan,

Elime qamal etti.

Men

Atağı asqaqtap jatqan

Elge

Qağan bolğam joq;

Baylıqqa batpaqtap jatqan

Elge

Qağan bolğam joq.

Men

Kierge tonı joq,

İşerge ası joq,

Şığatın jolı joq

Jäutik elge qağan boldım.

İnim Kültegin ekeuimiz

Äkemiz ben ağamız

El etken eldi,

Jer etken jerdi

Saqtap qalamız dep

Tünde wyıqtamadıq,

Kündiz otırmadıq.

Qızıl qanımızdı töktik,

Qara terimizdi jügirttik.

Señderdey satırladıq,

Sarıayazday saqıldadıq.

Kültegin ekeuimiz

Ölip-öşip jürip

Dwşpannıñ qanın

Beluardan keşip jürip

Eldi – qaytadan! –

El ettik,

Jerdi – qaytadan! –

Jer ettik.

Elimdi

Suğa batırmadım,

Otqa küydirmedim.

Eşkimge

Bastarın idirmedim!

Oyğa bosqan halqım

Qandastığın ayta keldi,

Qırğa qaşqan halqım

Bauırım dep qayta keldi.

Halqımdı

Toydırayın dep,

Jılap-sıqtağanın

Qoydırayın dep

Teriskeydegi

Oğız tarapqa,

Şığıs qıtañğa,

Tatabı tarapqa,

Tüstiktegi

Tabğaş tarapqa

On eki ret qol kirgizdim.

Bastarına

Qap-qara bwlt üyirip,

Eñselerin ezgen

Sor kirgizdim.

Täñirim jarılqap,

Tausılğan qwtım

Qaytadan qwyıldı.

Şaşılğan ırısım

Qaytadan jiıldı.

Azdı köp qıldım,

Kedeydi bay ettim.

Köriksizin Kün,

Ajarsızın Ay ettim.

Tört tarap tügelimen

Ayağıma kelip

Bas wrıp jattı.

Elimniñ dañqın köterip,

Aybının asırıp jattı.

Qazanım qwtqa toldı,

El-jwrtım bwtqa toldı!

Hİ

Äkem qaytıs bolğanda

İnim Kültegin

Jetige endi tolğan edi.

Sol kezdiñ özinde-aq,

Körkine eli toyğan edi.

Şeşem Wmay qatın

Kültegindi batır etti.

Sonısımen

Eli men jwrtına

Jaqın etti.

On altığa tolğanda

Qağan ağamnıñ

Qwrğan elin zorayttı.

Irısın tasıtıp,

Nesibesin molayttı.

Altı Şub Sağdat taraptı

Talqandap bwzdıq.

Adamdarın

Mal siyaqtı iirip,

Arqandap tizdik.

Tabğaş, Oñ twtıq

Qaptap keldi.

Şalğınımdı japırıp,

Örisimdi taptap keldi.

Kültegin jayau äskerimen

Jalın bop tidi.

Tastay ükti,

Tarıday tüydi.

Kül-talqan bop qiradı.

Kültegin inim

Qolğa tüskenderin

Kögendep twrıp

Qağanğa sıyladı.

Jiırma bir jasında

Bilegi kelsaptay,

Baltırı

Kelidey bolıp tolıstı.

Qwlannıñ etin

Aspay asaytın

Çaça Senuiñmen soğıstı.

Ä degende

Tadıqtıñ Çurı Bozına

Qarğıp mindi.

Ol at mert boldı.

Sonan keyin

Işbara Jamtar Boz attı

Minip şaptı.

Qaptaldağını qaymıqtırıp,

Qarsı kelgenderin

Türip şaptı.

Ol at ta mert boldı.

Üşinşi ret

Jegin Selik-Bektiñ

Torı atın mindi.

Jauın nayza bop jırtıp,

Qılış bolıp tildi.

Ot at ta mert boldı.

Qarap twrğan jwrttıñ

Keudesine dert toldı.

Kültegin inim

Aşu-ızadan ört boldı.

Sauıtına

Auanı tilip,

Jılanday ısqırıp wşqan

Jüzden astam oq tidi.

Sonda da qaytpadı.

Jauların

Bwtalarday bwrap sındırıp

Joq qıldı.

Jer Bayırqınıñ

Wlığ İrkiñi

Bizderge qas boldı.

Qanı qatqan tas boldı.

Olardı da quıp

Türgi Jarğwn köline

Batırdıq.

Köliniñ özin

Qaynağan qazanday etip

Sapırdıq.

Wlığ İrkiñ

Quğınğa tüsken

Tülkidey sastı.

Äyteuir sıtılıp şığıp

Aldı-artına

Qaramay qaştı.

Kültegin otızğa toldı.

Twla boyı

Tau özenderindey

Bwrqırağan ağısqa toldı.

Qırqızğa attandıq.

Jol-jönekey

Süñgi bolamaytın

Qasat qardı

Qaq ayırıp öttik.

Kögmen tauınan astıq.

Qırqız halqın

Wyqıda bastıq.

Olardıñ qağanımen

Suña jışta jolığıstıq.

Qarsı twrğan taulardan

Domalağan tastarday

Bir-birimizben

Satır-swtır soğılıstıq.

Kültegin

Bayırqınıñ

Aq Ayğırın minip şıqtı.

Qılıştay bop

Ortamızdı tilip şıqtı.

Bir batırın

Kölden köterile bergen

Qazday etip

Atıp tüsirdi.

Eki batırın

Attıñ üstinen

Böriktey etip

Nayzasımen qağıp tüsirdi.

Tebingeninde

Aq Ayğırdıñ qabırğaları

Kütirlep

Sınıp ketkendey boldı.

Tüyilgeninde

Qara tastıñ

Suın sorğalatıp

Sığıp ketkendey boldı.

Sol jılı

Türgis tarap jaqqa

Altın jıştı

Pışaqtay tilip

Kese jorttıq.

Qap-qara bop aqqan

Ertis özenin

Omıraulap keşe jorttıq.

Tağı da

Talay-talay

Taulardan astıq.

Türgis halqın

Wyqıda bastıq.

Türgis Bolçuda

Ottay bwrqırap,

Qwyınday qwtırıp keldi.

Jolındağısın

Qara jauınday japırıp,

Aldındağısın

Qara dauılday

Sıpırıp keldi.

Kültegin

Başgu Boz atqa qondı.

Kökiregi

İsip ketken aşuğa,

Keudesi

Isıp ketken ızağa toldı.

Jandarın alıp,

Janımızdı berip soğıstıq.

Appaq qarğa

Qızıl qanımızdı tögip,

Barımızdı salıp alıstıq.

Irğap soqqan nayzamız

Sauıttarın

Kiizdey testi.

Siltegen qılışımız

Moyındarın

Müyizdey kesti.

Qalğanın sol jerde

Laqtay baqırtıp

Bauızdadıq.

Betimen ketken elin

Şider salıp

Auızdadıq.

Tağı da

Jorıqqa şıqtıq.

Alısqandı

Alıp wrıp jıqtıq.

İnju özenin keşip,

Temir qapığa

Äsker jürgizdik.

Olardı

Bwralqı ittey etip

Qıñsılatıp, ürgizdik.

Türgis halqı jau bolıp

Keneres tarapqa tarttı.

Bizdiñ äskerimiz

Şarşap-şaldıqqan

Arıq-twrıq edi.

Azığı qwrıp edi.

Az qoldı ertip

Kültegin batır

Alğa ketti.

Aq qar, kök mwz

Asudan

Janın jaldap ötti.

Alıp Şalçı Aq atın

Minip şığıptı.

Qarsı kelgen dwşpanın

Ört tigen ormandağı

Añdarday etip

Türip şığıptı.

Odan äri

Küşu tutuqpen

Soğısqan eken.

Nayza sermesip,

Qılış siltesip

Qağısqan eken.

Batırların

Tügel jarıp ketipti.

Üylerin tonap,

Qalğanın jağıp ketipti.

Tamaq Idıq Basta

Tağı da soğıs boldı.

Kültegin otız jasta edi.

Boyındağı küşi

Terisine sıymaytın,

Küyekke tüsken bwqaday

Örisine sıymaytın

Basqa edi.

Alıp Şalçı Aq atına minip,

Esi şığıp

Ebine tiisti.

Eki ayağımen

Attıñ ökpesin wrıp,

Tebine tiisti.

Eki batırın

Qoyanday etip

Quıp jürip tüyredi.

Jeri qanğa bökti,

Eli kütirlep sınğan

Qamıstay küyredi.

Kültegin otız birge keldi.

Bet qaratpaytın

Ottay boldı.

Qozı jauırındı

Oqtay boldı.

Azdı batırdı,

Köpti japırdı.

Kültegin

Alıp Şalçı Aq atqa

Tağı da minip,

Ezgil halqın şaptı.

Qarsı kelgenin

Qalpaqtay qaqtı.

Qaşqanın

Qaraqwsınan attı.

Alıp Şalçı Aq atı

Sol jerde mert boldı.

Külteginniñ keudesine

Dert toldı.

Toğuz Oğuz halqı

Özimniñ bauırım edi.

Jeñsem

Jarqırap twratın mañdayım,

Jeñilsem

Sız ötkizbeytin januarım edi.

Tülen türtip

Ol da mağan qas boldı.

Tamağıma keptelip qalğan

Tas boldı.

Olarmen

Bes ret soğıstıq.

Aldımen

Toğu Balıqta kezdestik.

Soyıl sermesip,

Nayza kezestik.

Kültegin

Azban atın arqıratıp,

Qılışın jarqıratıp

Tağı da ebine tidi.

Tağı da tebine tidi.

Altı batırın şanşıp,

Jetinşi batırın

Qılışımen

Qwlannıñ etindey etip

Turap tastadı.

Qalğandarın

Şıbıq qwrlı körmey.

Moyındarın

Bwrap tastadı.

Ekinşi,

Qwşlağaqta

Edizge jolıqtıq.

Şarşap-şaldıqtıq,

Torıqtıq.

Kültegin

Az Jağızdı minip,

Bir batırın

Tüyrep tüsirdi.

Toğız batırın

Attıñ üstinen

Süyrep tüsirdi.

Üşinşi,

Oğuzbenen qağıstıq.

Külteginniñ astında

Azban Aq bar edi,

Äskerin

Tas-talqan ettik.

Elin

Twzaqqa tüsken

Qasqaldaq ettik.

Törtinşi,

Çuş basında soğıstıq.

Elirip kelgen jaulardı

Nuday japırıp jiberdik.

Suday sapırıp jiberdik.

Alıbın –

Mañdayın qaq ayırıp –

Wrdıq.

Qalğanın qoyday iirip

Qırdıq.

Besinşi,

Ergeni Qadazda

Oğuzğa kez boldıq.

Külteginniñ astında

Az Jağızı bar edi.

Atı jar,

Özi nar edi.

Olardıñ eki batırın

Şabaqtay tastadı.

Atınıñ twyağımen

Janşıp tastadı.

Mağı Qurğandı qıstap,

Jaz şığa

Oğuzdı tağı şaptıq.

Qağatının qaqtıq,

Atatının attıq.

Kültegin ordada qalğan.

Oğuz jau

Ordanı almaq boldı.

Tabanğa salmaq boldı.

Kültegin

Ögsiz Atın minip,

Öşigip ketti.

Jın wrğanday qalşıldap,

Esirip ketti.

Ordanı bermedi.

Hİİ

Hanım-şeşem,

Apalarım,

Kelinderim,

Künikey-qanekeylerim,

Tiri qalğan barşa jwrt,

Qwlaq salıñdar! –

Kültegin bolmasa

Jaudıñ qolına tüsip

Tezek terip,

Japa basatın

Küñ bolatın ediñder,

Qwlağı kesik

Qwl bolatın ediñder,

Könbeseñder

Kül bolatın ediñder.

Sonı bilip alıñdar!

Hİİİ

Kültegin inim

Qaytıs boldı.

Tauım qwladı,

Jauım quandı.

Qayğıdan –

Ört şalğan qarağayday –

Qap-qara bop kettim.

Körer közim

Körmestey boldı.

Biler biligim

Bilmestey boldı.

Sözimnen zar tögildi.

Adam degen

Ölmes üşin tuar ma?!

Aşı-twşını

Körmek üşin tuar ma?!

Qayğırdım!

Künimdi qwlattım,

Ayımnan ayırıldım!

Közimnen

Jöñkigen seldey

Jas qwyılsa,

Keudeme

Dauıldı jeldey

Öksik tolsa

Tağı da qayğırdım.

Qattı qayğırdım!

Eki şad penen

İzbasar ini-jienim,

Oğlanım, bekterim,

Qalıñ halqım,

Büginiñ mwnar,

Erteñin

Tün bola ma dep

Qayğırdım.

Körer küniñ

Mwñ bola ma dep

Qayğırdım!

HİV

Eñirep egilgen

Qıtañ, tatabın bastap

Udar Senuñ keldi.

Qayğıdan

Qabırğaları sögilgen

Tabğaş qağannan

İsii Lekeñ keldi.

Baylıqtarınıñ auızın

Aşıp tastadı –

Altın, kümisti

Şaşıp tastadı.

Tüpit qağannan

Bölek keldi.

Ol da erek keldi.

Künbatıstağı jwrttarınan

Neñ Seuñ,

Oğıl Tarqan jetti.

Olar da tartınbay

Darqan jetti.

On oq oğlım,

Türgis qağannan

Maqraş tamğaşı

Añırap keldi.

Qırqız qağannan

Tarduş Inançu Çur

Zarlap keldi.

Qara tastarğa

Qwmnıñ betine

Sızğanday etip

Örnek salatın,

Boyaulı jip tökkendey

Ärlep salatın

Tabğaş Qağan jieni

Çan Señuñ keldi.

XV

Kültegin batır

On jetinşi küni

Qaza boldı.

Jerdiñ üstinde qayğı,

Aspannıñ astında

Aza toldı.

Qoy jılınıñ

Toğızınşı ayında,

Jiırma jetinşi küni

Asın berdik.

Balbal tası men

Bitig tasın

Meşin jılınıñ

Jetinşi ayında,

Jiırma jetinşi küni

Bağıştadıq.

Kültegin janın

Kök Täñirge tabıstadıq.

Kültegin bwl dünieden

Qırıq jeti jasında ötti.

Bitig tas,

Bädiz tas jasauğa

Qanşama toyğwn,

Elteberler jetti.

Erkin ädebi nwsqasın jasağan

Temirhan MEDETBEK

adebiportal.kz