«…كەنەسارىنىڭ قىرعىز اسكەرلەرىمەن سوڭعى شايقاسى توقماق سەلوسىنىڭ شىعىس جاعىندا، پىشپەك قالاسىنا جاقىن كەكلى تاۋلارىندا بولدى. كەنەسارى اسكەرلەرى شۋ وزەنىنەن 1-2 شاقىرىم جەردەگى مايتوبە دەگەن تاۋلى ۇستىرتكە ورنالاستى. قىرعىزدار عاسىرلار بويى مايتوبەنى «قاندى جەر» دەپ اتايدى ەكەن.
مايتوبەگە سولتۇستىك شىعىس جاعىنان كەكلى تاۋى جالعاسىپ جاتادى، جەرگىلىكتى حالىق ونى «قاسيەتتى توبە» دەپ اتاعان. وسى توبەنىڭ باتىسىندا شۋ وزەنىنە دەيىن سوزىلعان قاراقونىس اڭعارى جاتىر. وسى اڭعار ەكىگە بولىنەدى: ءبىرى «المالى ساي» دەپ، ال ونىمەن شەكتەسەتىن اڭعار «ساۋلمان» دەپ اتالادى. بۇل اڭعارلار ورمانعا باي، ورتاسىنان اساۋ وزەن اعىپ جاتىر. كەنەسارىنى قىرعىز ماناپتارىنىڭ تۇتقىنداعان جەرى وسى «المالى ساي» ەدى. كەنەسارى شتابى مايتوبەدە ورنالاسقان بولاتىن. ونداعى كەنەسارى جاقتاستارى سالعان ۋاقىتشا بەكىنىستىڭ، تاۋلى ءۇستىرتتىڭ شىعىس جاعىنان قازىلعان وردىڭ جانە تاس ءۇيىندىنىڭ قالدىقتارى وسى كۇنگە دەيىن ساقتالعان.
كەنەسارىنىڭ قىرعىزدارمەن شايقاسىنىڭ تاعدىرى قىرعىزدار جەڭىسىمەن اياقتالاتىنى الدىن الا بەلگىلى ەدى. بىرىنشىدەن، پاتشا وتريادتارىنىڭ باسشىلارى ماناپتارمەن اسكەري قيمىل جوسپارىن كەڭەسىپ وتىردى. گەنەرال-مايور ۆيشنەۆسكيگە راپورتىندا جاساۋىل نيۋحالوۆ بىلاي دەپ جازدى: «مەن اسا بەلگىلى بيلەرگە – بۇعى رۋىنىڭ ءبيى بورامباي بەكمۇراتوۆقا جانە ءاجىباي سەرالينگە، سارىباعىش ءبيى ورمان نيازبەكوۆكە، سولتى رۋىنىڭ ءبيى جاڭعاراش ەسحوجينگە حات جولداپ، سەندەردىڭ دە، ورىس ۇكىمەتىنىڭ دە جاۋى كەنەسارىنىڭ كوزىن قۇرتايىق دەپ شاقىردىم».
ەكىنشىدەن، قازاق سۇلتانى رۇستەم جانە سىپاتاي بي كەنەسارى قوزعالىسىنا تونالۋدان قورقىپ قوسىلعان ادامدار ەدى. شايقاس بولاردىڭ الدىنداعى تۇندە ولار كەنەسارى جاساقتارىنان قاشىپ كەتتى. ول تۋرالى مادىبەك بەكقوجاەۆ بىلاي دەيدى:«سىپاتاي مەن رۇستەم تورە تۇندە ءوز اسكەرلەرىن ءبولىپ الىپ، شۋ وزەنىنىڭ ارعى جاعىنا ءوتىپ، «مىقان سۋىنا» جەتكەن سوڭ وتكەل ىزدەپ، تاڭ اتقانشا ءجۇردى. وسى كەزدە ولاردى قىرعىز اسكەرى بايقاپ قالىپ، شابۋىل جاسادى. ارتتا جاۋ، الدا وتكەل بەرمەس باتپاق سۋ، مىنە، وسىنداي جاعدايدا قازاقتار قىرىلىپ، ءبىر بولىگى قولعا ءتۇستى».
سىپاتاي مەن رۇستەم كورسەتكەن قىزمەت ۇمىت قالعان جوق. كەيىننەن ماناپ جانتاي قارابەكوۆ ءسىبىر قىرعىزدارى شەكارا باستىعىنان سۇلتان رۇستەمدى ناگرادتاۋدى سۇراي وتىرىپ، بىلاي دەپ جازدى: «رۇستەم سۇلتان مەن سىپاتاي الىبەكوۆ بي اسكەرلەرىن الىپ، كەتىپ قالدى دا مەنىڭ كەنەسارىنى جەڭۋىمە جاعداي جاسالدى».
ۇشىنشىدەن، قوقان بەكتەرى ءوز اسكەرلەرىن ورمان ماناپتىڭ قاراماعىنا بەرگەن-ءدى.
جاعدايدىڭ ءۇمىتسىز ەكەندىگىن تۇسىنگەن كەنەسارى اسكەري كەڭەس شاقىرىپ، قورشاۋدان شىعۋ جولدارىن قاراستىردى. ناۋرىزباي كەنەسارىعا مىناداي ۇسىنىس جاسادى: «ماعان تاما رۋىنان قۇرمان باتىر جانە اعىباي باتىر باستاعان، ۇرىسقا جارامدى 200 جىگىت بەرىڭىز، مەن سول جىگىتتەرمەن قىرعىزدار شەبىنە شابۋىل جاساپ، بۇزىپ وتەمىن» دەدى. بۇل ۇسىنىستى بارلىعى قولداعانمەن، كەنەسارى كەلىسپەدى. «ەگەر ءبىز بۇزىپ وتسەك، وندا توقتاماي قاشامىز. كىمنىڭ اتى جۇيرىك بولسا سول قۇتىلادى. ال حالىقتىڭ باسىم كوپشىلىگى قىرىلىپ قالادى. ەگەر مەن، اسكەر باسشىسى بولا تۇرا قاشىپ كەتسەم، وندا مەن بۇدان بىلاي حالىققا حان بولا المايمىن».
كەنەسارى بارلىق اتتاردى سويىپ، تەك ازىق-تۇلىك ارتاتىن 30 ات قانا قالدىرىپ، قولعا نايزا الىپ جاياۋ سىتىلىپ شىعۋدى ۇسىندى. بىراق ونىڭ ۇسىنىسىن ەشكىم قولدامادى. كومەك كەلەدى-اۋ دەگەن ويمەن كەلەسى كۇنگە دەيىن كۇتۋگە شەشىم قابىلداندى. بىراق كومەككە ەشكىم كەلمەدى.
كەنەسارى مەن ناۋرىزباي ارقايسىسى ءوز وتريادتارىن باسقارىپ، قورشاۋدى بۇزىپ وتۋگە ۇيعاردى.
كەنەسارى ءوزىنىڭ وتريادىمەن قاراسۋىق دەگەن باتپاقتى وزەن ارقىلى قورشاۋدان شىقپاقشى بولدى. وزەننەن ءوتۋ كەزىندە كوپ ادام سۋعا كەتتى، وسىعان قاراماستان جاۋىنگەرلەر كەنەسارىنى امان الىپ قالۋ ءۇشىن ارەكەت جاسادى. وسى وقيعانى كوتەرىلىسكە قاتىسقان ادام بىلاي سۋرەتتەيدى: «كەنەسارىنىڭ جۇزدەگەن ادامدارى جەلكەدەن تونگەن قارا قىرعىزداردىڭ سوققىسىنان سۋعا كەتتى، بىراق ءولىپ بارا جاتىپ، وزدەرىنىڭ سۇيىكتى سۇلتانى كەنەسارىنى قۇتقارۋعا تىرىستى. وزدەرىن قۇربان ەتە وتىرىپ، ولار سۇلتاندى سۋعا باتىپ بارا جاتقان اتىنان اۋىستىرىپ، ءوز اتتارىن بەرىپ وتىردى».
قورشاۋدان شىعۋعا تىرىسۋ ءساتسىز اياقتالدى. ناۋرىزباي ءوزىنىڭ وتريادىمەن كۇشى باسىم شايقاستا قازا تاپتى. كەنەسارىنى ماناپتار قولعا ءتۇسىردى.
ءوزىن ولتىرەر الدىندا كەنەسارى قىرعىز ماناپتارىنا تاعى دا ءوز ويىن ايتتى: جاۋلاسۋدى قويايىق تا، ورتاق جاۋ قوقانعا قارسى بىرلەسىپ كۇرەسۋ ءۇشىن قازاقتار مەن قىرعىزداردىڭ كۇشىن بىرىكتىرەيىك دەپ ۇسىنىس جاسادى. الايدا قىرعىز ماناپتارى بۇل جولى دا ونىڭ ۇسىنىسىن قابىلدامادى.
كەنەسارى ءوزىن ولتىرەر الدىندا، ءيىن تىرەسكەن حالىق جينالىپ تۇرعان سول ءبىر شاقتا ولەڭدەتىپ قويا بەردى. ولەڭىندە ءوز ەلىنىڭ ەركىندىگى مەن تاۋەلسىزدىگى جولىندا ءوزى جۇرگىزگەن اسا اۋىر كۇرەستىڭ بۇكىل وتكەن جولىن باياندادى، سارىارقانىڭ كەڭ دالاسىن، شايقاستا قازا تاپقان سەرىكتەرىن ەسكە الدى. كەنەسارى ولتىرىلەر الدىنداعى ءسات بىلايشا سۋرەتتەلگەن: «كەنەسارى جينالعان جۇرتقا، الىستاعى تاۋلارعا، كۇن شۋاعى توگىلگەن بيىك اسپانعا، ونان سوڭ جان-جاعىنا قاراپ الىپ، ءان باستادى. ءان ۇزاق ايتىلىپ، جينالعاندار ۇيىپ تىڭدادى. ءان سوزدەرى تىڭداۋشىنىڭ بويىن بيلەپ، جۇرەگىن باۋراپ، قاتتى تولقىتقان. ول ءوزىنىڭ ولەڭىندە تۋىپ-وسكەن كەڭ دالاسىندا، كىندىك كەسكەن اۋىلىندا وتكەن بار ءومىرىن ەسىنە العان ەدى».
كەنەسارى ءولىمى ونىڭ سەرىكتەرى ءۇشىن، اسكەري دوستارى ءۇشىن اۋىر سوققى بولدى.
دەرەك: ە. بەكماحانوۆ. «قازاقستان ءحىح عاسىردىڭ 20-40 جىلدارىندا» 1993 جىل.
334-337 بەتتەر
دايىنداعان ر. نۇركەن
namys.kz
پىكىر قالدىرۋ