«تۋىلعان» مەن «ولىنگەن»
kerey.kz
تۋىلعان!.. قازاق ءتىلىنىڭ تابيعاتىنا جات، تۇيەدەن تۇسكەن ەمەس، جەر استىنان جارىپ شىققانداي، سۇمپايى، سولەكەت ءسوز. زامانىمىزدىڭ زاڭعار تۇلعاسى، الەمگە ايگىلى ۇلى اقىنىمىز مۇنحاۋزەن پالەنبايىنشى جىلى تۋىلعان. ول تۋىلعان، مەن تۋىلعام، سەن تۋىلعانسىڭ!.. سۇمدىق قوي. ءتىل بۇزۋ عانا ەمەس، تۇيتە-دولاڭ ساۋاتسىزدىق كورىنىسى. ارىداعى مىڭ جىلدىق ەپوستارىمىزدى ايتپايىق، قازاق ادەبي نۇسقالارى تاڭباعا تۇسكەن سوڭعى ەكى عاسىر بويى… اباي… شاكەرىم… مۇحتار اۋەزوۆ… مىسال كەلتىرىپ، ءدالەلدەپ جاتۋدىڭ ءوزى ارتىق بولار ەدى. «تۋعاندا دۇنيە ەسىگىن اشادى ولەڭ…». «بار – قارتايماق، جوق – تۋماق، تۋعان – ولمەك…». «انادان العاش تۋعاندا – جىلادىم نەگە داۋىستاپ…» «مەن 1897 جىلى… شىڭعىستاۋدا تۋدىم». قالىپتاسقان اۋىزەكى ءتىلىمىز تۇرىپتى، ارعى-بەرگى جازبا نۇسقالاردىڭ وزىنەن مىڭ سان مىسال كەلتىرۋگە بولادى. ءسوز بىلەتىن، ءجون بىلەتىن اعايىندار كەيىسپەن، رەنىشپەن جازىپ تا جاتتى. «تۋىلعان» بەيباق كەڭ دۇنيەگە جاڭا كەلگەن، شاماسى بۇدان بەس-التى جىل بۇرىن. ودان كەيىن جانە ءداپ بۇگىنگى كۇنى. ەشقانداي ناتيجە شىقپادى. «تۋىلعان» جۇرتتىڭ بەرىك سەنىم، ناقتى دالەلى بار. قالاي ايتساڭىز دا بۇرىنعى قازاق بىلمەگەن، جازارمان اتاۋلى جاڭىلىسقان. بالا ءوز ەركىمەن، وزىنەن ءوزى تۋمايدى عوي! تۋىلادى! اناسى تۋادى. مىنە، كەرەمەت. مال – ۇرعاشى مال عانا تۋادى. ايەل – تابادى. بۇرىنعىنىڭ اناسى. بەس بالا تاپقان، ون بالا تاپقان. قازىر دە جالعىز-جارىم بالاسىن. باسقاسىن جيىپ قويعاندا، وتكەن زامانداردا ەشكىم ولاي ايتقان جوق، ولاي جازعان جوق. ءداپ وسى ارادا ەشقانداي قيسىنى كەلمەيتىن ىرىقسىز ەتىس ەمەس، قازاق ءتىلىنىڭ گرامماتيكالىق ىشكى زاڭدىلىقتارىنا سايكەس قالىپتانعان ەسىمشە ءسوز. بۇرناعى بەرىك تۇرعى، كەيىنگى اقىلعا سىيىمدى لەپەس اتاۋلىنى جيىپ قويدىق. جاعالاي «تۋىلىپ» جاتىر. جەكەلەگەن قولدانىستان وزىپ، جاپپاي قاتارعا ەندى. قازىرگى قازاق سايتتارىنىڭ ءبارى دەرلىك، اعىمداعى ءباسپاسوزدىڭ كوپشىلىگى، ءتىپتى، كەيبىر، اجەپتاۋىر سانالاتىن جازۋشىلاردىڭ ءوزى تىنىمسىز «تۋىلۋعا» كوشكەن. اقىرى، ەگەمەن ەلىڭنىڭ شەكاراسىنان ءوتىپ كەتتى. بۇل جاقتاعى الاشتىڭ جاقسىسىن تانىماي، جامانىن قاسيەت تۇتاتىن قىتاي قازاقتارىنا بارىپ جەتتى، جانە مەن قاداعالاپ وتىراتىن سايتتارىندا جاپپاي قولدانىسقا ءتۇستى. «تۋىلعانعا» داۋا جوق ەكەن. ەندەشە، كەلەسى ساتى – «ولىنگەن!». ادام ادەتتە ءوز ىرقىمەن ولمەيدى عوي. اۋرۋ-سىرقاۋ ما، كولدەنەڭ پالە، نەمەسە اشتىق پەن كارىلىك پە – «ولىنەدى!». اباي: «ادام جىلاپ تۋادى، كەيىپ ولەدى» – دەپ ەدى، شاكەرىم قاجى: «تۋعان جان ولمەك، – تاعدىرعا كونبەك!» – دەگەن، ال كۇنى كەشەگى قاسىم: «و داريعا، التىن بەسىك تۋعان جەر!.. سەندە تۋدىم، سەندە ءوستىم مەن، سەندە ولسەم، – ارمانىم جوق بۇل دۇنيەدە دەر ەدىم…» – مۇلدە قاتە: «…جىلاپ تۋىلادى، كەيىپ ولىنەدى»، «تۋىلعان جان ولىنبەك»، «تۋىلعان جەر… سەندە تۋىلدىم، سەندە ءولىنسەم…» – دەپ ايتۋلارى شارت ەكەن. ۋاقا ەمەس، كەلەسى ءبىر باسىلىمداردا تۇزەتەمىز! ەندەشە، بۇگىنگى بىلىكتى قالامگەر تىرشىلىگىندە، ياعني ولىنگەنگە دەيىن ءوزىنىڭ بار جازۋىنا يە بولۋى كەرەك. ونىڭ ىشىندە ءبىز دە. كەيبىر جەكە باسىلىمداردا، ءتىپتى، عۇزىرلى رەداكتور عانا ەمەس، ەركىن ويلى، بىلگىر كوررەكتورلار سويلەمىڭدى وڭداپ، ءسوزدەرىڭدى تۇزەتىپ جاتىر، وسى رەتپەن سەن دە ءبىر كۇنى «تۋىلىپ» شىعۋىڭ ابدەن مۇمكىن. «تۋىلعان» جاننىڭ «ولىنبەگى» حاق بولسا، ازىرگە جاڭاشا تۇرلەنبەي تۇرعان «تىرشىلىگىڭدە» شاماڭ كەلسە، قاپتاي «تۋىلعان» ءسوز جەندەتتەرىنەن ساقتانىپ، بار جازۋىڭدى قىزعىشتاي قورىپ وتىرۋ قاجەت سياقتى. جالعىز ءبىز ەمەس، جازاتىن، جازبايتىن، ايتەۋىر شالدىرىكسىز، ءتۇزۋ سويلەي الاتىن، باسى تۇنىق بارلىق جۇرتقا قاتىستى لەپەس.
سونىمەن، قىجىرتپاي ايتساق، «تۋىلعان» – ءتىل مادەنيەتىنىڭ اينا-قاتەسىز جاڭا ءبىر ولشەمى: «تۋىلعان» جۇرگەن جەردە ساۋات تا، تۇيسىك تە جوق، قارا قاسقا ناداندىق قانا بار. ەڭ سىپايى ءسوزىمىز دەپ ءبىلىڭىز.
كەز كەلگەن حالىقتىڭ ءتىلى – اسا كۇردەلى كاتەگوريا. زامان وزعان سايىن وزگەرىسكە تۇسەدى، جاڭعىرادى، جاڭارادى. ءبىر پارا سوزدەر ءارتۇرلى سەبەپپەن قولدانىستان شىعادى، جاڭا ۇعىمدارعا سايكەس جاڭا سوزدەر قالىپتانادى. مۇنىڭ ءبارى – تابيعي جاعداي. الايدا عاسىردان عاسىر ءوتىپ، دۇنيە قانشاما قۇبىلسا دا، ءتىلدىڭ سول ۇلتقا ءتان فونەتيكالىق قۇرىلىمى، جىكتەۋ، سەپتەۋ ەرەكشەلىگى، ۇعىم جۇيەسى بۇزىلمايدى. نەگىزگى لەكسيكالىق قور – اتاۋ سوزدەر ساقتالىپ تۇرادى، «اق» – اق بولىپ، «قارا» – قارا بولىپ قالا بەرمەك. بۇل كوپە-كورنەۋ اقيقاتتى ەسكە سالىپ وتىرعانىمىز، ءبۇگىنگى قازاق باسىلىمدارىندا كونە زاماننان كەلە جاتقان بايىرعى ءسوزدەردىڭ كەيبىرى بۇرمالانىپ، جاڭساق، ءتىپتى، قاراما-قارسى ماعىنادا قولدانىلا باستادى. بۇل جاعى دا تۇيسىكتى جازارماندار تارابىنان، ءىشىنارا بولسا دا قاپەرگە سالىنىپ جاتىر، بىراق وڭالىپ كەتكەن ەشتەڭە جوق. بۇگىنگى قازاق قاۋىمىنىڭ «ەگەمەن» ەرەكشەلىگى، قايدا قيتار، قوتىر مەن سوقىر بولسا، سوعان اۋەس. سۋدىر سۋايتىڭىز – الەمدەگى ەڭ شىنشىل ادام بولىپ كورىنەدى، ايار مەن جالتاق – قايتپاس قاھارمان رەتىندە تانىلعان، ۇلتسىز جاندايشاپ ساتقىن – كۇرەسكەر، حالقىڭنىڭ ەڭ ادال، ەڭ قۇرمەتتى تۇلعاسى. جانە كەرىسىنشە. ءسوز جايى دا وسى ورايدا. ءجۇز مارتە ايتىلىپ جاتسا دا، مىيعا قونبايدى. ەندى ءوزىمىز كوپتەن بايقاعان، ءبىرازى جاڭادان تىركەلگەن، كەيبىرى بىزدەن بۇرىن دا ەسكەرتىلىپ، ناتيجە بەرمەگەن، قايتكەندە دە بۇگىنگى بۇزىلعان ءتىلدىڭ بار كەتىگىن تۇگەندەي المايتىن، بىراق ايتپاۋعا بولمايتىن، ازدى-كوپتى انىقتامالار. وڭتايلىق ءۇشىن ءالىپبي رەتىمەن بەرەيىك.
«اعارعان». مال سۇمەسىنە قاراعان قازاقتا، ءتىپتى، ارىداعى كونە تۇرىك ءداۋىرى، شىڭعىس حان زامانىنىڭ وزىندە نەگىزگى تاعامدار ءۇش توپقا جىكتەلگەن: اق، قىزىل، ءپىساس. «قىزىل» – ەت، ەتكە قاتىستى ءدام اتاۋلى; «ءپىساس» – مال سۇتىنەن، ۇزاق ساقتاۋعا لايىقتالعان تاماقتار – قۇرت، ماي، ىرىمشىك، سۇزبە. ال «اق» — كۇندەلىكتى قولدانىستاعى ءسۇت ونىمدەرى: قىمىز، ايران، قايماق، قاتىق، تازا ءسۇتتىڭ ءوزى، اق ىرىمشىك، ەڭ اياعى شالاپ. سوۆەتتىك قازاق ەجەلگى كاسىبىنەن اجىراتىلىپ، ءىشىنارا مال سۇمەسىنەن دە شەتتەگەن، ونىڭ ەسەسىنە اق اراق پەن قىزىل شاراپ كۇندەلىكتى تۇرمىسقا ەنىپ، نەگىزگى ىشىمدىككە اينالعان كەزدە، قايتكەندە دە مۇلدە جوعالىپ كەتپەگەن اق پەن قىزىل ءدام اتاۋلى جالپى ەسىمىنەن ايىرىلدى، ايىرىلماسا دا، مۇلدە باسقا ماعىناعا يە بولدى: قازاقى «قىزىل» – قىزىل شاراپ، ال «اق» دەگەنىمىز – اق اراق بولىپ شىققان. البەتتە، «اقتىڭ» بولمىسى ايرىقشا، «اق ءىشۋ» – اراق ءىشۋ دەپ قانا ۇعىنىلماق. وسىعان وراي «اعارعان» دەيتىن جاڭا ءبىر ءسوز قالىپتانىپتى. بىرتە-بىرتە اۋىزەكى تىلدەن «ادەبي» تىلگە كوشكەن. ايتكەنمەن، «اق» پەن «قىزىلدىڭ» حالىقتىڭ بايىرعى تىلىنەن مۇلدە جوعالىپ كەتۋى مۇمكىن ەمەس ەدى. مال سيرەك سويىلاتىن جاز كۇندەرىندە «قىزىلسىراپ وتىرۋ» – ەتتى ساعىنۋ دەسەك، ناۋرىز تىلەگىندەگى «اق مول بولسىن!» – ورىستىڭ ۆودكاسى ەمەس، قازاقتىڭ ءسۇت تەكتى تاعامدارى، ىرىس، بەرەكە، مولشىلىق. ياعني، «اق» تا، «قىزىل» دا، ءبىزدىڭ، بالكىم، تاعى ءبىر جازارمانداردىڭ قولدانىسىنان تۇسپەگەن «ءپىساس» تە حالىق تىلىمەن ءبىرگە جاساي بەرەدى دەگەن ءسوز. ال «اعارعان» – «قىزارعان» مەن «قارايعان» سياقتى، ءوزىنىڭ اۋەلگى ماعىناسىندا قولدانىلۋعا ءتيىس.
«اي دەر اجە، قوي دەر قوجا جوق». قازىر بار جەردە ءداپ وسىلاي جازىلىپ جاتىر: «اي دەر اجە…» نەگە اجە؟ نەگە اتا، نەمەسە اكە دەمەگەن؟ شىندىعىندا، اجە ەمەس، اجا! كەيىنگى ماعناسى – اۋىل-ءۇيدىڭ ۇلكەنى، اقساقالى، اكىمى. ارعى تاريح، بۇدان مىڭ جىل بۇرىن اجا – رۋ، تايپا كوسەمىنىڭ تيتۋلى، ال شىڭعىس حان زامانىندا كەم-كەمجۇت (ەنيسەي) ولكەسىندەگى تۇرىك قاۋىمىن بيلەگەن ءامىرشى بەك. حاندىققا تاقاۋ دارەجە. زامان وزگەرە كەلە، اجا مارتەبەسى قاتاردان تۇسسە دە، كەمى مىڭ جىلدىق تاريحى بار ماتەل قاز قالپىندا بۇگىنگە جەتىپتى.
سونىمەن، «اي دەر اجا جوق، قوي دەر قوجا جوق.» ناقتىلانعان، ءارى تولىمدى قالىبى. ءبىز تاۋىپ وتىرعان جاڭالىق ەمەس، بۇدان وتىز، قىرىق جىل بۇرىن، بالكىم، كۇنى كەشەگە دەيىن وسىلاي ايتىلىپ، وسىلاي جازىلاتىن. اجا!
«اينالشىقتاۋ». قازىردە وتە كوپ قولدانىلاتىن سوزدەردىڭ ءبىرى. بۇل ەندى مۇلدە ۇياتتى جاعداي. «اينالشىق» – كەشىرىڭىز، مەديتسينا تىلىندە لاتىن تەكتى «ۆاگينا»، قازىرگى ورىس تىلىندەگى «ۆلاگاليششە» دەيتىن اتاۋدىڭ قازاقشا نۇسقاسى. ادەتتە ۇرعاشى مالدىڭ مۇشەسىنە قاتىستى ايتىلادى. سىرتقى كورىنىسى ەمەس، قىناپ ءبىتىمدى ىشكى جاعى. سويىلعان مالدىڭ اتاۋلى بەزدەرى مەن ارام اعزالارىنان باسقا بارلىق ءبىتىمىن، ەڭ اياعى كوتەنشەككە دەيىن تۇتاسىمەن پايداعا جاراتاتىن قازاق ۇرعاشى مالدىڭ جىنىستىق بولىگىنىڭ اۋىزعى بىرەر تۇتامىن كەسىپ الىپ، يتكە تاستاعان. ىرىمعا جامان، جەۋگە جارامسىز عانا ەمەس، جيىركەنىشتى، «اينالشىق» دەگەنىڭىز وسى. (جاتىرعا جالعاس جەكە ىشەكتىڭ قالعان بولىگىنىڭ ءوزىن ايەلدەر عانا، وندا دا قازانعا سالىپ ەمەس، ءىشىن سىرتىنا كەلتىرىپ، وتقا قاقتاپ جەگەن.) سوندىقتان دا، ءبىر ءىسىن نەشە قايتارا جاسايتىن، بەرەكەسىز، ءپاتۋاسىز كىسىنى «اينالشىق جەگەن بە…» دەيتىن سوگىستى تىركەس قالىپتاسقان. ال «اينالسوقتاۋ» – ءبىر باسقا. ءبىزدىڭ تۇيسىكسىز جازارمانداردىڭ «اينالشىقتاپ» جۇرگەنى دە، بىرەر دىبىس، قارىبى وزگەرگەن «اينالسوق».
سونىمەن، «اينالشىقتاۋ» – ۇياتتى ءسوز، تۇپا-تۋراسى – «اينالسوقتاۋ». جانە وسى نەگىزدەگى «اينالاقتاۋ».
«الاشتىڭ ازاماتى»، «الاش قايراتكەرى». بۇل سوزدەر قازىردە وتكەندەگى الاش-وردا قوزعالىسىنا قاتىستى ايتىلادى. قاتەسى جوق. الايدا حح عاسىردىڭ باسىندا قازاق ازاتتىعى ءۇشىن كۇرەسكەن الىپتارىمىز – الەكەڭ، احاڭ مەن جاقاڭ، جانە باسقا دا زيالىلاردى جاي عانا «الاش ازاماتى» دەپ ەمەس، «الاشتىڭ ارىسى»، «الاش تۇلعاسى» دەگەندەي، كوتەرىڭكى اتاعانىمىز ءلازىم. ويتكەنى، «الاش ازاماتى»، ءتىپتى «الاش قايراتكەرلەرىنىڭ» ءوزى بۇرىنعى-سوڭعى بۇتكىل قازاق تاريحىنا، ونىڭ ىشىندە بۇگىنگى كۇنگە دە تيەسىلى. بۇل اراداعى كىلتيپان – الاش-ورداعا قاتىسسىز، ىلكىدەگى جانە بۇگىنگى كەز كەلگەن ەلەۋلى قازاقتى «الاشتىڭ ازاماتى» دەپ، ال ايرىقشا ەڭبەگى بار كىسىمىزدى «الاش قايراتكەرى» دەپ بىلسەك كەرەك. «الاش» ءسوزى – قازاق ەتنونيمىنىڭ ەكىنشى سىڭارى، ءتىپتى، نەگىزگى اتاۋى بولاتىن. الاش-وردا قىزمەتىنە بايلانىستى، سوۆەت زامانىندا مۇلدە دەرلىك تىيىم سالىندى. الايدا تۇتاس ءبىر حالىقتىڭ وزىندىك، ۇلتتىق ەتنونيمىن ۇمىتتىرۋ مۇمكىن ەمەس. جەكەلەگەن، البەتتە، 60-جىلداردان كەيىنگى قازاق جازۋشىلارىنىڭ شىعارمالارىندا سىزدىقتاپ ءوتىپ كەتىپ وتىردى. ال حالقىمىز ءوز ىشىندە كۇندەلىكتى قولدانىستان شىعارعان جوق. «الاش» اتاۋىن عانا ەمەس، وسىعان وراي «الاشتىڭ ازاماتى» دەيتىن، ماراپات، مارتەبەگە تەڭدەي القاۋ ءسوزدى. ماسەلەن، مەنىڭ ءوزىمنىڭ ەكى اجەم مانساپتى قىزمەتى بولماسا دا، ادامدىق قاسيەتى جوعارى، نامىستى، وركەۋدە ءبىر جىگىتتەردى «الاشتىڭ ازاماتى» عوي دەپ، سىرتتاي باتا بەرىپ، تىلەۋلەس بولىپ وتىراتىن.
سونىمەن، ارىداعى الاش-وردا قايراتكەرلەرى – «الاش ارىستارى»، «الاشتىڭ تۇلعاسى»، كەيىنگى جانە بۇگىنگى، ۇلتتىق ساناسى جوعارى، كىسىلىكتى قازاق – «الاشتىڭ ازاماتى». مەنىڭ ءوزىم ايگىلى حيرۋرگ، ۇلتشىل زيالى، اكادەميك كامال ورمانتاەۆتىڭ 70 جىلدىعىنا وراي جازعان ماقالامدى «الاشتىڭ ازاماتى» دەگەن تاقىرىپپەن جاريالاپ ەدىم. بۇل ءسوز قازىرگى قولدانىستا مۇلدە جوق دەپ ايتپايمىن، بىراق كەڭىنەن تاراماعان جانە ارىداعى الاش-وردا زامانىنا عانا ءتان اتاۋ رەتىندە ۇعىنىلادى.
«اللاھ». سوڭعى ون شاقتى جىل بويى وسىلاي تاڭبالانىپ كەلدى – «اللاھ». 90-جىلداردا جالپىعا ارنالىپ، كوپ تارالعان ءدىني كىتاپتاردا «اللا» بولاتىن. ايتكەنمەن، جاڭا عاسىردا، اۋەلى ءدىن وكىلدەرىنە، ودان سوڭ جازارمان جالپى جۇرتقا «اللاھ» – ارابشاعا جاقىن، ءارى ساۋاتتى كورىنسە كەرەك. بىرىنشىدەن، ءبىز – اراب ەمەسپىز، قازاق ءتىلىنىڭ ءوز زاڭى بار، سوعان وراي «اللا» تۇرىندە قالىپتاستى جانە اۋىزەكى تىلدە ايتىلۋى تۇرىپتى، بۇقار جىراۋدان باستاپ، سوڭعى ەكى-ءۇش عاسىر بويعى بارلىق ادەبي نۇسقالاردا – «اللا». اباي: «اللانىڭ ءوزى دە راس، ءسوزى دە راس»، – دەگەن. تاعى باسقا دا ولەڭ مەن عاقىليا سوزدەرىندە قانشاما مارتە قايتالانعان. ەكىنشىدەن، مەنىڭ قۇران ءتىلىن يگەرگەن ادەبيەتشى بالامنىڭ ايتۋىنشا، اراب لۇعاتىنىڭ وزىندە، جەكەلەي، اتاۋ تۇلعاسىندا – «اللا»، تەك تىركەمە ءسوز جالعانعاندا عانا «ھ» دىبىسى قوسىلادى، ماسەلەن، «اللاھۋ اكبار». اقىرى، ءتىلىمىزدى بۇرمالاعان، جازۋىمىزدى بۇزعان قانشاما حيكمەتتەن سوڭ، وسىدان ازعانا بۇرىن ءدىني باسقارما «اللا» دەپ ايتقان ءجون بولادى دەيتىن پاتۋاعا كەلىپتى. ءسىرا، جاڭا ءمۇفتيدىڭ ۇسىنىسى ءھام بەكىتۋىمەن. ءدىندار عۇلامالارىمىز وسىنشاما شىرعالاڭعا تۇسىرمەي، بىردەن-اق توقتام سالۋى قاجەت ەدى. ازىرگە تولىق تۇزەلمەسە دە، وتكەن ءىستى ايتىپ وتىرعانىمىز، بىزدە ورىنسىز ەلىكتەۋ، كەرەكسىز سولىقتاۋ دەگەن – مەيلىنشە ءورىس تاپقان، قالىپتى جاعداي، ءىلىپ الادى دا كەتەدى، اقىرى وسىلايشا، باردى بىلعاپ، جوقتىڭ ارتىن قۋىپ جۇرگەنىمىز.
«اپا». قازاق تۋعان اناسىن «اپا» دەپ اتايتىن… كۇنى كەشەگە دەيىن. قازىر جاپپاي «ماما» بولدى. قازاقتىڭ بايىرعى جانە بۇگىنگى دە تىلىندە «مامانىڭ» نەگىزگى ماعىناسى – ەمشەك. جانە جاي عانا ەمشەك ەمەس، ءسۇتى مولدەكتەگەن، ىرىستى ەمشەك. «مەن – ءسابي، مەيىرىمدى انا قۇشاعىندا، – اق ماماسىن سۇيەمىن، قۇشامىن دا»، – دەپ جازعان سۇلتانماحمۇت. ءسۇتتى، بەرەكەلى اق بەرەتىن ۇلكەن بيە – «ماما بيە»، سيىر – «ماما سيىر». ءسويتىپ، ەل-جۇرتتىڭ ورنىندا تۇرعاندا، «اپا» اتاۋى ارحايزمگە اينالدى. بۇگىنگى بالانىڭ اناسى – «ماما» بولىپ شىقتى. ۇلتتىق بەينەدەن ايرىلۋدىڭ ادەپكى، ەڭ جەڭىل كورىنەتىن ءبىر عانا كۋالىگى. (مەنىڭ ءوزىمنىڭ التى بالام تۋعان شەشەلەرىن «اپا» دەپ اتاپ كەلەدى، سونداي-اق الىس شەتەلدە دۇنيەگە كەلگەن، ءوسىپ، الدى بويجەتىپ، ەرجەتىپ، شالعايدا كۇن كەشىپ جاتقان ءتورت نەمەرەم دە، انالارىن «اپا» دەيدى، بالكىم، بۇل كەلىنىم قازاقتاعى ەڭ سوڭعى «اپا» بولىپ شىعۋى دا.) اكەنىڭ «پاپا» بولىپ كەتكەنىن ايتپاي-اق قويايىق ء(بىزدىڭ اۋلەتتە «كوكە»). مۇنىڭ ءبارى از بولعانداي، «اپامەن» قوسا «اجە» اتاۋى دا ۇمىتىلدى. بۇل، سۇيكىمسىز، قارتامىش كورىنگەن «اجە» ءسوزىن ماعناسى وزگەرىپ، قايتا تۋعان «اپا» الماستىرىپتى. بۇگىنگى قالا قازاعى، زيالى سانالاتىن قاۋىمنىڭ بالالارى اجەلەرىن «اپا» دەپ اتايدى. «پاپالارى» وزدەرىنىڭ تۋعان شەشەسىن «اپا» دەدى عوي، سول رەتپەن. كۇندەلىكتى قولدانىستا عانا ەمەس، باسپاسوزگە دە سىنالاي ەنىپ كەتكەنىن كوردىك: «اتالار مەن اپالار» دەپ ادەمىلەيدى كوپشىلىك جازارماندار. بۇل تۋراسىندا ءبىز، وسىدان، شاماسى ءبىر مۇشەل، الدە ون بەس جىل بۇرىن «اتاسى كەلىنىن…» دەگەن ماقالا شىعارىپپىز. ودان ەشتەڭە وزگەرگەن جوق. ويتكەنى بۇل جاڭارعان «اپا» ەسكىلىكتى «اجەنىڭ» ورنىن باسقانىنا، كەمى قىرىق جىل بولدى. ماسەلەن، ءبىزدىڭ «بولەزن بوتكينا» دەگەن اڭگىمەمىزدە «كوكە» مەن «اپا» بار ەدى – «پاپا» مەن «ماما» عوي، كوپشىلىك جۋرنالدا كوركەمدەلىپ شىققاندا، دەنساۋلىعى تەكسەرىلمەك كىشكەنتاي قىزدىڭ قاسىندا جاس جىگىت پەن كيمەشەكتى كەمپىردىڭ سۋرەتى تۇر، ياعني «پاپا» مەن «بابۋشكا». بۇل – 1988 جىل ەدى. ودان بەرى قانشاما زامان. بۇگىنگى قازاق ايەلى ەگدە تارتقان، نەمەرەلى بولعان كەزىندە «اجە» اتانعىسى كەلمەيدى، قارتايىپ، كەمىپ قالاتىنداي. (الدەكىم كۇمان كەلتىرمەس ءۇشىن، تاعى دا ءوزىمدى كوتەرەتىن، بالكىم، جاڭاعا جات، كەرتارتپا قىلىپ كورسەتەتىن كۋالىك ايتايىن – ءبىزدىڭ بايبىشە قىرىق ەكى جاسىمدا اجە بولدىم دەپ ماقتانىپ ەدى، قۇدايعا شۇكىر، بۇگىندە قاتارىنان ءوسىپ، ءونىپ، جەتىلىپ جاتقان نەمەرەلەردىڭ قاراسىنى، ءتاۋبا، ءتاۋبا، سول قىرىق دەگەن قاسيەتتى ساننىڭ بەل ورتاسىنان استى، ازىرگە ساناۋلى شوبەرەلەردى قوسپاعاندا، وسىلاردىڭ ءبارى – ۇلكەنى دە، كىشىسى دە «اجەلەپ» تۇرادى.) سونىمەن، قازىرگى بالا حالىقارالىق «مامادان» ايىرىلمايدى، بىراق «بابۋشكا» – «اپا» ەمەس، «اجە» ەكەنىن بىلۋگە ءتيىس. تىم قۇرسا ءبىزدىڭ جازارمان قاۋىم تابيعي، ءارى ەجەلگى اتاۋدى بۇرمالاماي، ورنىمەن قولدانسا دەيمىز.
«ارداگەر». بايىرعى تىلدە بۇل – اسا كوتەرىڭكى ءسوز ەدى، ايرىقشا كوزگە تۇسكەن، اتاقتى تۇلعا – قاھارمانعا تەتەلەس ۇعىم. بالكىم، ودان دا جوعارى. ءبىزدىڭ بالا كەزىمىزدە «ارداگەر امانگەلدى ەردىڭ ەرى» دەيتىن ولەڭ دە بولعان. وسى «ارداگەر» كەيىنگى قىرىق جىلدا ورىستىڭ قاتارداعى «ۆەتەران» ءسوزىن الماستىردى. تۋرا تىلدە ايتساق، مايدانگەر اتاۋلىنىڭ ءبارى «ارداگەر» بولىپ شىقتى. سوعىس قانا ەمەس، «ەڭبەك ارداگەرى» دەيتىن تىركەس پايدا بولدى. ارينە، قارت بىتكەن تۇگەلدەي قۇرمەتتەلۋگە ءتيىس، ايتارلىقتاي ءبۇلىنىپ كەتكەن ەشتەڭە جوق، تەك ەجەلگى ءبىر، ءدارىپتى «ارداگەر» ءسوزىن ارزانداتىپ العانىمىز بولماسا. ءتىل – وزگەرەدى، ەسكىلىكتى سوزدەردىڭ ءوزى تۇرلەنەدى، جاڭا ماعىناعا يە بولادى دەپ كوڭىل جۇباتپاساق. قايتكەندە دە، اۋەلگى، ناقتى ۇعىمىندا قولدانا المايسىز. ۇلتتىق مەملەكەت جولىنداعى كۇرەس ارداگەرى ءاليحان بوكەيحانوۆ… ۇلتتىق ويانۋ باعدارىندا ايرىقشا ەڭبەك ەتكەن ارداگەرلەر – احمەت بايتۇرسىنوۆ، مىرجاقىپ دۋلاتوۆ… دەپ جازساڭىز، ءبارى دە قاتارداعى «ۆەتەران» بولىپ شىعادى. بۇل ارادا ايتپاعىمىز – باردى ساقتاۋ كەرەك، وسى بەتىندە كەتە بەرسە، تالاي تاماشا سوزدەن ايىرىلامىز، كەيبىرى ۇمىتىلادى، ەندى ءبىرى باسقا، مۇلدە تەرىس ماعىناعا كوشەدى ەكەن. (ايتسە دە، باياعى «ارداگەردىڭ» ءوز كۇشىنە ەنىپ، قايتا ورالۋى دا ىقتيمال سياقتى. «ۇلى وتان سوعىسىنىڭ» جانە «سوتسياليستىك ۇزدىك ەڭبەكتىڭ» بۇگىنگى «ارداگەرلەرى» قاتار-قاتارىمەن جۇزگە جەتىپ، تۇگەلدەي كوزدەن ۇشقان زاماندا، بالشابەكتىك ماسات سولعىنداپ، تاماشالاۋ، سۋرەتتەۋ نىسانىنان ايىرىلعان جازارمان اتاۋلى قايىرا جاپىرلاپ، جاڭادان دەم سالسا نەسى بار. «ارداگەر ءاليحان بوكەيحان!..» سول قاتارداعى جانە كەيىنگى شىن ارداگەرلەر… تاماشا ەمەس پە! بايىرعى، اسقاق، ءارى قۋاتتى ءسوزدىڭ اقىر ءتۇبى وزىندىك، تۋما ماعىناسىنا يە بولۋى! ءتىپتى، كۇمانسىز سياقتى. جالعىز «ارداگەر» عانا ەمەس، تۇنىعى شايقالعان تاعى قانشاما مايەكتى ءسوز. ءوزىمىز ايتقان سوڭ، ءوزىمىز باستايىق. مىنە: «الاش جۇرتىنىڭ ارداگەر تۇلعالارى ءاليحان بوكەيحان، احمەت بايتۇرسىن، مىرجاقىپ دۋلاتۇلى، ماعجان جۇماباەۆ، مۇحتار اۋەزوۆ، ءىلياس ەسەنبەرلين…»).
«اتجالمان». قازىرگى باسپاسوزدە جاپپاي – «كرىسا»، ياعني «ەگەۋقۇيرىق» اتاۋىنىڭ ورنىنا قولدانىلىپ ءجۇر. بۇل، نەگىزىنەن ءشارلى، كەنتتى مەكەندەرگە ءتان، قازىردە قازاقستان قالالارىن، ونىڭ ىشىندە الماتىنى باسىپ كەتكەن «كرىسا» تىشقان – بۇرنادا قازاق دالاسىندا اتىمەن بولماعان. مەن كىشكەنتاي كەزىمدە ۇلكەن اكەمنەن ەستىگەن «ساقادي» دەيتىن قيلى حيكايادا «كىرجى» دەگەن سۇمپايى كەمىرگىش اتالاتىن. اباي توڭىرەگىنەن تاراعان «مىڭ ءبىر ءتۇن»، جانە باسقا دا شىعىس اڭگىمەلەرىمەن قاتار، ورىس جانە باتىس روماندارى دا قىزعىلىقتى تاۋاريحتار رەتىندە كورىنىس تاپقان عوي. كەيىن انىقتادىم، بۇل «ساقادي» – ءحىح عاسىردىڭ ورتا شەنىندە ەڭبەك ەتكەن بەلگىلى ورىس جازۋشىسى ن.پولەۆويدىڭ «سوحاتىي»، ياعني «بۇلان-بۇقا» رومانىنىڭ تۇرلەنە بايىعان قازاقى نۇسقاسى ەكەن. ىزگىلىكتى قاراقشى ساقادي اباقتىعا قامالعان كەزىندە «كىرجى دەگەن تىشقاندى» ۇستاپ الىپ، قۇيرىعىنا شالا بايلاپ، ءورت شىعارادى دا، قاپاستان امان-ەسەن قۇتىلىپ كەتەدى. ول كەزدە قازاق دالاسىندا جوق نارسەنىڭ قازاقشا اتاۋى دا جوق. «كىرجى»، ياعني «كرىسا». كەيىن، حح عاسىردا كىم، قالاي ەنگىزدى – بۇل «كرىسا» ەندى «ەگەۋقۇيرىق» اتالادى جانە ادەبي تىلگە ءتۇسىپ، ءبىرجولا تۇراقتاندى. ال ءبىزدىڭ شالاعاي گازەتشىلەر اياق استىنان تاۋىپ وتىرعان «اتجالمان» – وتارشىلدىق زامان تولقىنىمەن جەتكەن «كرىسا» ەمەس، ەجەلدەن-اق بار، وزىمىزبەن بىرگە جاساپ كەلە جاتقان، دالالىق، «تۋما» تىشقانىمىز. ءازىرشە تۇقىمى قۇرىپ كەتپەسە كەرەك. ءتۇسى كوبىنە الا-كۇرەڭ، قوس قابىرعاسى قىزعىلتىم، ءبىتىمى بولبىر، قۇلاعى ۇلكەن، اياقتارى قىسقا، قۇيرىعى شولاق، ۇرتى قاپشىق، كەرەك دەسەڭىز، اجەپتاۋىر سۇيكىمدى ماقۇلىق. ءشوپ، جاپىراق جەيدى، ارقيلى وسىمدىك تۇقىمدارىن جاقسى كورەدى; ەڭبەكشىل، جەر استىنداعى قويمالارىنا قىستىق ازىعىن مولىنان جينايدى. قولعا وڭاي ۇيرەنەدى، كىشكەنتاي كەزدەرىندە ءبىزدىڭ بالالار دا اسىراپ كورىپ ەدى. اركىمگە تانىس بولسا كەرەك. ورىسشا اتاۋى – حومياك. ال «كرىسا» ەگەۋقۇيرىق دەگەن – ۇزىنقۇيرىق، سۇرعىلت، بىلىق ناس جانە قالالى جەرلەردە نەگىزىنەن ءۇيىندى، تاستاندى تاماق قالدىقتارىن پايدالانادى، شاعىن تۇرقىنا قاراماستان شاقار، جاۋىز، قورعانسىز جاس بالاعا شابۋدان دا تايىنبايتىن، ارقيلى جۇقپالى اۋرۋ تاراتۋى ىقتيمال، بار بولمىسىمەن قاتەرلى پالەكەت. ايتتىق، بۇرناعى جۇرتىمىزدا اتىمەن بولماعان، قازاقستان شەگىن تۇبەگەيلى جاۋلاپ، ۇلكەندى-كىشىلى بارلىق ەلدى مەكەندەرگە ءبىرجولا ورنىعۋى – سوۆەت زامانىندا، اۋەلدە تۇركسيبتىڭ سالىنۋى، ودان سوڭعى «تىڭ كوتەرۋ» اتالاتىن ناۋقاننىڭ ورىستەپ، جۇزەگە اسىرىلۋىنا بايلانىستى.
سونىمەن، ءبىزدىڭ قازاق ءباسپاسوزىن باسىپ كەتكەن كىرجى كرىسانىڭ اۋىزەكى عانا ەمەس، ادەبي اتاۋى دا – «ەگەۋقۇيرىق»، ال «اتجالمان» – مۇلدە باسقا، دالالىق تىشقان.
«اۋرەت». الدىڭعى جىلى الماتىدا بولىپ، سەمەيگە بارعانىمدا، قالالىق ۇلكەن مەشىتكە وتە بەرىس، سىرتقى تاقتادا تۇرعان: «مەشىتكە اۋرەتىڭىزدى جاۋىپ كىرۋ كەرەك!» – دەگەن ەسكەرتپەگە كوزىم ءتۇستى. قۇلاپ قالا جازدادىم دەپ ايتسام، ارتىق ەمەس. قازاق ۇعىمىندا ەجەلدەن قالىپتاسقان، كوركەم شىعارمالاردا قولدانىسقا تۇسكەن، ءبىزدىڭ ءوزىمىزدىڭ جازۋىمىزدان دا كورىنىس تاپقان «اۋرەت» – ايەل مەن ەركەكتىڭ جىنىس مۇشەلەرى ءھام ۇلكەندى-كىشىلى دارەت اعزاسى. سىپايى، ادەبي نۇسقا. ارابتاعى اۋەلگى ماعىناسى – شامدى، ۇياڭ مۇشەلەر بولسا كەرەك. ءبىر تىلدەن ەكىنشى تىلگە كوشكەن سوزدەر ادەتتە اۋەلگى ۇعىمىن ساقتاي بەرمەيدى، سول توڭىرەكتەگى باسقا ءبىر ماعىناعا كوشۋ مۇمكىندىگى – قالىپتى جاعداي. يسلام ەلدەرىندەگى ايەلدەر ءۇشىن اناۋسى تۇرىپتى، كەۋدە مەن مويىن، بەت پەن شاش، بىلەك، تىزە مەن بالتىرعا دەيىن تۇمشالانىپ ءجۇرۋ مىندەتتى بولسا، بىزدە عاسىرلار بويى باسقاشا قالىپتاستى. ادەپسىزدىك ەمەس، وزىندىك تۇرمىس نەگىزىنەن تۋىنداعان ەركىندىك. ارينە، مەشىتكە كىرگەن ايەل تۇگىلى، ەركەكتىڭ ءوزى اشىق-الاڭ، القام-سالقام بولۋعا ءتيىس ەمەس، بىراق ەشكىم دە، تۇرپايى ايتقاندا، مەشىت تۇگىلى كۇندەلىكتى جۇمىسقا، رەستوران، كينو، تەاترلارعا دامبالىن ءتۇسىرىپ، ارتىن اشىپ كىرمەيدى. ءتارىزى، «اۋرەتىڭىزدى جاۋىپ ءجۇرىڭىز» – سەمەي مەشىتىنىڭ يمامى ويلاپ تاپقان دانالىق ەمەس، قازاقستان مۇسىلماندار قوعامىنىڭ جالپىعا ورتاق قاعيداسى بولسا كەرەك. دىنگە قاتىستى الدەبىر ماقالادان كەيىنىرەك تاعى دا كورگەنىم بار. ءازىرشە اعىمداعى باسپاسوزگە وتكەن-ءوتپەگەنىن اڭدامادىم. ۇشىراسا قالسا، ءتىپتى، جاپپاي قولدانىسقا ءتۇسىپ جاتسا، تاڭىرقاماس ەدىم.
«ۆولگا». جيى بولماسا دا، ارا-تۇرا ۇشىراسىپ قالادى. ساۋاتسىزدىق پا، قىرىستىق پا. «ەدىل» عوي، ۇلى داريامىزدىڭ وزىندىك، تۋما اتاۋى. تەك بۇرىنعى-سوڭعى، قازىرگى قازاق قانا ەمەس، بۇكىل تۇرىك حالىقتارىنا ورتاق، قاستەرلى توپونيم. ايتىپ جاتۋدىڭ ءوزى ارتىق. «ەدىل» – «يتيل» اتاۋى ۆيزانتيا تاۋاريحتارىندا ءVى عاسىردا تاڭباعا تۇسكەن، ياعني، مىڭ جارىم جىلدىق جازبا كۋالىگى بار. ارىداعى فين-ۋگور تايپالارى، بالكىم، سلاۆيان تەكتى جۇرت تا وزدەرى وتىرعان وڭ جاق سالا – «قارا ەدىلدىڭ» باستاۋىن «ۆولگا» دەگەن، «سۋ»، «وزەن» ماعناسىندا (ۆالگە، ۆيلكەا، نەمەسە ۆيلگا، ۆلگا). زامان وزا كەلە، تۇرىك جۇرتىنان باق تايىپ، ورىس پاتشالىعى ەتەككە جايىلا تۇسكەندە، داريانىڭ ۇزىنا بويى وسىلاي اتالا باستايدى جانە باتىس جۇرتتارى دا قابىلدايدى. ايتكەنمەن، قازاق تا، تاتار مەن شىباش، باشقۇرت تا تاريحي، ءارى ەتەنە «ەدىل» اتاۋىنان باس تارتقان جوق. قازتۋعاننىڭ «قايران دا مەنىڭ ەدىلىم» دەگەن تولعاۋىن «قايران دا مەنىڭ ۆولگام-اي!..» دەپ وزگەرتە المايسىز. ءتىپتى، رەسەي تۋرالى جازعان كەزدىڭ وزىندە «ۆولگا» دەپ كولگىرسۋ – ۇيات قانا ەمەس، قۇنسىزدىق كورىنىسى دەپ بىلۋگە ءتيىسپىز.
«جانۇيا». ولمەيتىن، ولەكسە ءسوزدەر بولادى. سىلىمتىك، جابىسقاق. سونىڭ ايقىن ءبىر مىسالى. ويدان شىعارىلدى، كەڭىنەن تارالدى، قازىردە سىلبىر بولسا دا، قاتاردان قالعان جوق. سوۆەت زامانىندا بىزدە تۇرمىسقا دا، ءباسپاسوز بەن كوركەم ادەبيەتكە دە ەركىن ەنىپ كەتكەن «سەميا» ۇعىمىنىڭ «ەگەمەن» زاماندا تەزىنەن تابىلعان «بالاماسى». «سەمياعا» دەيىن قازاقتا تۋىستىق، شاعىن ءۇي-ىشىندىك اتاۋ بولماعانداي. «جانۇيانىڭ» تەزىنەن قاتارعا قوسىلۋىنىڭ ءبىر سىرى وسى تەرىس ۇعىمدا جاتىر. شىندىعىندا، قاتارلاس ءبىر ەمەس، الدەنەشە اتاۋ بار ەدى. «شاڭىراق». «ءتۇتىن». «وتباسى». «ءايلە». «ءۇي-ءىشى». «ءۇي-جاي». «ءۇي-باران». ەڭ اقىرى – وسىنىڭ ءبارىنىڭ كەڭەيتىلگەن، جيىنتىق كورىنىسى – «ۇيەلمەن». «شاڭىراق» – تۋرا ماعناسى، كيىز ءۇيدىڭ شاڭىراعى ەسەبىندە عانا تانىلىپ، «ءتۇتىن» – تاعى دا بىقسىعان قوڭىرسىق رەتىندە قالىپ، «جاڭارعان جۇرتتا» توسىننان «سەميا» اتاۋى قالىپتاستى. ەندى، كەرى زامان تۋعاندا، جالباعاي «ۇلتشىلدار» دىبىستالۋى ۇيلەس، جانە وزدەرىنە تازا قازاقى كورىنگەن «جانۇيا» دەيتىن جىلبىسقى ءسوز شىعارىپتى. قازىردە كوپشىلىك ساۋاتتى جۇرت «وتباسى» اتاۋىن قولدانادى، ارا-تۇرا «ءۇي-ءىشى». مەن ءوزىم قيسىندى جەرىنە قاراي «شاڭىراق» دەپ، «ءتۇتىن» دەپ تە جازا بەرەم. وزىندىك شاڭىراق يەسى ازامات – «ءۇي-جايى بار»، «ءۇيلى-باراندى». ايتپاقشى، «ۇيەلمەننىڭ» جاعدايى ءسال-ءپال باسقاشاراق. «ۇيەلمەن» – تۋىستاس بىرنەشە شاڭىراق، ادەتتە اكە، بالا، اتا، ءتىپتى، اعايىندى باۋىرلار وتباسىنىڭ ءھام بۇلاردىڭ بارلىق ءۇي، قورا-قوپسى، مال-جانىنىڭ جيىنتىق كورىنىسى. ماناعى «جانۇيا» مەن «سەميانىڭ» كەڭەيتىلگەن نۇسقاسى.
سونىمەن، ءبىر قابىرعا، مەجەلى قونىس-جاي ىشىندە وتىرعان تۋىستاس كىسىلەردىڭ ۇيىس، ۇشقاس، وڭكەي، شاعىن توبىنىڭ كەڭىنەن تاراعان قازاقشا ورتاق اتاۋى – وتباسى، ءۇي-ءىشى، شاڭىراق، ءتۇتىن. قازاقتىڭ ءتىلى باي، ورايىنا قاراي، قالاعانىن قولدانا بەرىڭىز. تەك «جانۇيادان» اۋلاق تۇرعان ءجون.
«جارتى ارال»، «جارتىلاي ارال». اعىمداعى ءباسپاسوز عانا ەمەس، ءتىپتى، بىزدەن بۇرىنعى، اجەپتاۋىر ۇلكەن جازۋشىلاردىڭ شىعارمالارىنان كەزدەستىرىپ كەلەمىن. بۇل – كادىمگى ورىستىڭ «پولۋوستروۆ» ءسوزىنىڭ تىكەلەي قوتارىمى. قازاقشا – «تۇبەك». كەشەلى-بۇگىن شىققان ەمەس، اتام زاماننان بەرى قولدانىلىپ كەلە جاتقان اتاۋ.
«زاعيپ». بۇگىنگى باسپاسوزدە كوپ ۇشىراسادى. «زاعيپتار قوعامى» دەگەن بىرلەستىك تە بار ەكەن، ورتالارىنان داۋ شىعىپ، سوتقا جەتىپ، ءبىراز شۋلاتتى. مەن باسىندا قانداي زاعيپ دەپ ۇقپاي قويىپ ەدىم، اقىرى تولىق ءتۇسىندىم: كوزى كەمىس كىسىلەر، سولاردىڭ وزىندىك قاۋىمداستىعى. قازاق تىلىندە «زاعيپ» – اۋرۋ-سىرقاۋلى، كەمتار، مۇگەدەك جان. ال كوزى كەمىس، تۋراسىن ايتقاندا «سوقىر» ءسوزىنىڭ ءبىر بالاماسى – «كور»، تۇپا-تۋرا اتاۋدى دوكىر كورسەك، سيرەك قولدانىلاتىن، ءبىرشاما سىپايى، «باسىر» دەگەن ءسوز بار. البەتتە، قۇداي ءتىرى پەندەنىڭ ماڭدايىنا بەرمەسىن، سوقىر، كور، باسىر كىسىلەر دە زاعيپ قاتارىندا، الايدا، ايتتىق، سال اۋرۋ، اياعى، قولى كەمىس شولاق پەن مولاق، بۇكىر مەن اقساق – مۇگەدەك، دەرتتى كەمتار اتاۋلىنىڭ ءبارى «زاعيپ». قازاقتاعى «بيشارا»، «ءمۇساپىر» – ادەتتە تۇرمىس كەبىنە بايلانىستى ايتىلسا، «زاعيپ» – تەك قانا دەنە سىرقاتىنا قاتىستى ءسوز. ياعني، ماناعى «زاعيپ» – جالپىلاما ۇعىم، ال كوزى كەمىس كىسىلەر – «باسىر»، بۇلاردىڭ وزىندىك ۇجىمى – «باسىرلار قوعامى»، نەمەسە «باسىرلار قاۋىمداستىعى» اتالۋعا ءتيىس.
«قايمانا». قازىرگى ناقتى قولدانىستاعى قالىبى – «قايمانا قازاق». ياعني، «جالپى قازاق»، «ءيسى قازاق»، ءتىپتى، «ءوزىمىزدىڭ قازاق» دەيتىن ۇعىم بەرمەك. قولى جۇرىك جۋرناليستەرىمىز جانە جەكەلەگەن ءبىر جازۋشىلار وسىلاي ويلايدى. شىندىعىندا، «قايمانا» – بوتەن، بەيساۋات، كولدەنەڭ [كىسى] دەگەن ءسوز، جاۋ ەمەس، بىراق جات، بوگدە. سوندا «قايمانا قازاق» – ءوزىمىزدىڭ تۋمالاس، اعايىنداس، ءبىرتۇتاس، جالپى قازاق ەمەس، تۋىس تا، ءبىلىس تە، تىلەكتەس تە ەمەس، الدەقايداعى «ءبوتەن قازاق» بولىپ شىعادى. بۇل تۋراسىندا وسىدان ءتورت-بەس جىل بۇرىن ارنايى جازعان ازاماتتار بولعان، بىراق كەزىندە باسەڭسىگەنىمەن، قولدانىستان شىققان جوق، اعىمداعى باسپاسوزدەن، اتاۋلى سايتتاردان ۇشىراسىپ تۇرادى.
سونىمەن، بايىرعى تىلىمىزدەگى «قايمانا» – بوتەن، سىرتقارى، قاعاي دەگەن ۇعىم بەرەدى، ياعني «قايمانا قازاق» – قازىرگى قولدانىستان مۇلدە كەرى ماعىناداعى تىركەس.
كوكەك، 2016,
امەريكا قۇراما شتاتتارىنان.
مۇحتار ماعاۋين
(جالعاسى كەلەسى ساندا).
«جاس الاش» گازەتى
پىكىر قالدىرۋ