Tuılğan!.. Qazaq tiliniñ tabiğatına jat, tüyeden tüsken emes, jer astınan jarıp şıqqanday, swmpayı, söleket söz. Zamanımızdıñ zañğar twlğası, älemge äygili wlı aqınımız Münhauzen pälenbayınşı jılı tuılğan. Ol tuılğan, men tuılğam, sen tuılğansıñ!.. Swmdıq qoy. Til bwzu ğana emes, tüyte-dolañ sauat­sız­dıq körinisi. Arıdağı mıñ jıl­dıq epostarımızdı aytpayıq, qazaq ädebi nwsqaları tañbağa tüsken soñ­ğı eki ğasır boyı… Abay… Şäkerim… Mwhtar Äuezov… Mısal keltirip, dä­leldep jatudıñ özi artıq bolar edi. «Tuğanda dünie esigin aşadı öleñ…». «Bar – qartaymaq, joq – tumaq, tuğan – ölmek…». «Anadan alğaş tuğanda – Jıladım nege dauıstap…» «Men 1897 jılı… Şıñğıstauda tudım». Qalıptasqan auızeki tilimiz twrıptı, arğı-bergi jazba nwsqalar­dıñ özinen mıñ san mısal keltiruge boladı. Söz biletin, jön biletin ağayındar keyis­pen, renişpen jazıp ta jattı. «Tuıl­ğan» beybaq keñ düniege jaña kelgen, şaması bwdan bes-altı jıl bwrın. Odan keyin jäne däp bügingi küni. Eşqanday nätije şıqpadı. «Tuıl­ğan» jwrttıñ berik senim, naqtı däle­li bar. Qalay aytsañız da bwrınğı qazaq bilmegen, jazarman ataulı jañılısqan. Bala öz erkimen, özinen özi tumaydı ğoy! Tuıladı! Anası tua­dı. Mine, keremet. Mal – wrğaşı mal ğana tuadı. Äyel – tabadı. Bwrın­ğınıñ anası. Bes bala tapqan, on bala tapqan. Qazir de jalğız-jarım balasın. Basqasın jiıp qoyğanda, ötken zamandarda eşkim olay aytqan joq, olay jazğan joq. Däp osı arada eşqanday qisını kelmeytin ırıqsız etis emes, qazaq tiliniñ grammatikalıq işki zañdılıqtarına säykes qalıp­tanğan esimşe söz. Bwrnağı berik twrğı, keyingi aqılğa sıyımdı lepes ataulını jiıp qoydıq. Jağalay «tuı­lıp» jatır. Jekelegen qolda­nıs­­tan ozıp, jappay qatarğa endi. Qazirgi qazaq sayttarınıñ bäri der­lik, ağımdağı baspasözdiñ köpşiligi, tipti, keybir, äjeptäuir sanalatın jazu­şı­lardıñ özi tınımsız «tuı­luğa» köş­ken. Aqırı, egemen eliñniñ şekarasınan ötip ketti. Bwl jaqtağı alaştıñ jaqsısın tanımay, jamanın qasiet twtatın qıtay qazaq­tarına barıp jetti, jäne men qada­ğalap otıratın sayttarında jappay qoldanısqa tüsti. «Tuılğanğa» daua joq eken. En­de­­şe, kelesi satı – «ölingen!». Adam ädette öz ırqımen ölmeydi ğoy. Auru-sırqau ma, köl­deneñ päle, nemese aştıq pen kärilik pe – «ölinedi!». Abay: «Adam jılap tua­dı, keyip öledi» – dep edi, Şäkerim qajı: «Tu­ğan jan ölmek, – Tağdırğa könbek!» – degen, al küni keşegi Qa­sım: «O da­riğa, altın besik tuğan jer!.. Sende tudım, sende östim men, sende ölsem, – Armanım joq bwl düniede der edim…» – mülde qate: «…Jılap tuıladı, keyip ölinedi», «Tuıl­ğan jan ölinbek», «Tuılğan jer… Sende tuıldım, sende ölin­sem…» – dep aytuları şart eken. Uaqa emes, kelesi bir basılımdarda tüzetemiz! Endeşe, bügingi bilikti qalamger tirşiliginde, yağni ölingenge deyin öziniñ bar jazuına ie boluı kerek. Onıñ işinde biz de. Keybir jeke basılımdarda, tipti, ğwzırlı redaktor ğana emes, erkin oylı, bilgir korrektorlar söylemiñdi oñdap, söz­deriñ­di tüzetip jatır, osı retpen sen de bir küni «tuılıp» şı­ğuıñ äbden mümkin. «Tuılğan» jannıñ «ölinbegi» haq bolsa, äzirge jañaşa türlenbey twrğan «tirşiligiñde» şa­mañ kelse, qaptay «tuılğan» söz jen­detterinen saqtanıp, bar jazuıñ­dı qızğıştay qorıp otıru qajet siyaq­tı. Jalğız biz emes, jazatın, jazbaytın, äyte­uir şäldiriksiz, tüzu söyley alatın, bası twnıq barlıq jwrtqa qatıstı lepes.

Sonımen, qıjırtpay aytsaq, «tuılğan» – til mädenietiniñ ayna-qatesiz jaña bir ölşemi: «tuılğan» jürgen jerde sauat ta, tüysik te joq, qara qasqa nadandıq qana bar. Eñ sıpayı sözimiz dep biliñiz.

Kez kelgen halıqtıñ tili – asa kürdeli kategoriya. Zaman ozğan sa­yın özgeriske tüsedi, jañğıradı, jañaradı. Bir para sözder ärtürli sebeppen qoldanıstan şığadı, jaña wğımdarğa säykes jaña sözder qalıptanadı. Mwnıñ bäri – tabiği jağday. Alayda ğasırdan ğasır ötip, dünie qanşama qwbılsa da, tildiñ sol wltqa tän fonetikalıq qwrılımı, jikteu, septeu erekşeligi, wğım jüye­si bwzılmaydı. Negizgi leksi­kalıq qor – atau sözder saqtalıp twradı, «aq» – aq bolıp, «qara» – qara bolıp qala bermek. Bwl köpe-körneu aqi­qattı eske salıp otırğa­nımız, bü­gingi qazaq basılımdarında köne zamannan kele jatqan ba­yırğı söz­derdiñ keybiri bwrmalanıp, jañsaq, tipti, qarama-qarsı mağınada qolda­nıla bastadı. Bwl jağı da tüysikti jazarmandar tarabınan, işinara bolsa da qaperge salınıp jatır, biraq oñalıp ketken eşteñe joq. Bügingi qazaq qauımınıñ «egemen» erekşeligi, qayda qitar, qotır men soqır bolsa, soğan äues. Sudır suaytıñız – älemdegi eñ şınşıl adam bolıp körinedi, ayar men jaltaq – qaytpas qaharman retinde tanılğan, wltsız jandayşap satqın – küresker, halqıñnıñ eñ adal, eñ qwrmetti twl­ğası. Jäne kerisinşe. Söz jayı da osı orayda. Jüz märte aytılıp jatsa da, mıyğa qonbaydı. Endi özimiz köpten bayqağan, birazı jañadan tirkelgen, keybiri bizden bwrın da eskertilip, nätije bermegen, qayt­kende de bügingi bwzılğan tildiñ bar ketigin tügendey almaytın, biraq ayt­pauğa bolmaytın, azdı-köpti anıq­tamalar. Oñtaylıq üşin älipbi retimen bereyik.

«Ağarğan». Mal sümesine qarağan qazaqta, tipti, arıdağı Köne Türik däuiri, Şıñğıs han zamanınıñ özinde negizgi tağamdar üş topqa jiktelgen: aq, qızıl, pisäs. «Qızıl» – et, etke qatıstı däm ataulı; «pisäs» – mal sütinen, wzaq saqtauğa layıqtalğan tamaqtar – qwrt, may, irimşik, süzbe. Al «aq» — kündelikti qoldanıstağı süt önimderi: qımız, ayran, qaymaq, qatıq, taza süttiñ özi, aq irimşik, eñ ayağı şalap. Sovettik qazaq ejelgi käsibinen ajıratılıp, işinara mal sümesinen de şettegen, onıñ esesine aq araq pen qızıl şarap kündelikti twrmısqa enip, negizgi işimdikke ay­nalğan kezde, qaytkende de mülde joğalıp ketpegen aq pen qızıl däm ataulı jalpı esiminen ayırıldı, ayırılmasa da, mülde basqa mağı­nağa ie boldı: qazaqı «qızıl» – qızıl şarap, al «aq» degenimiz – aq araq bolıp şıqqan. Älbette, «aqtıñ» bolmısı ayrıqşa, «aq işu» – araq işu dep qana wğınılmaq. Osığan oray «ağarğan» deytin jaña bir söz qalıp­tanıptı. Birte-birte auızeki tilden «ädebi» tilge köşken. Äytkenmen, «aq» pen «qı­zıldıñ» halıqtıñ bayırğı tilinen mülde joğalıp ketui mümkin emes edi. Mal sirek soyılatın jaz künderinde «qızılsırap otıru» – etti sağınu desek, naurız tilegindegi «Aq mol bolsın!» – orıstıñ vodkası emes, qazaqtıñ süt tekti tağamdarı, ırıs, bereke, molşılıq. YAğni, «aq» ta, «qızıl» da, bizdiñ, bälkim, tağı bir jazarman­dardıñ qoldanısınan tüspegen «pisäs» te halıq tilimen bir­ge jasay beredi degen söz. Al «ağar­ğan» – «qızarğan» men «qaray­ğan» siyaqtı, öziniñ äuelgi mağınasında qoldanı­luğa tiis.

«Ay der äje, qoy der qoja joq». Qazir bar jerde däp osılay jazılıp jatır: «Ay der äje…» Nege äje? Nege ata, nemese äke demegen? Şın­dığında, äje emes, aja! Keyingi mağ­nası – auıl-üydiñ ülkeni, aqsaqalı, äkimi. Arğı tarih, bwdan mıñ jıl bwrın aja – ru, taypa köseminiñ titulı, al Şıñğıs han zamanında Kem-Kemjüt (Enisey) ölkesindegi türik qauı­mın bilegen ämirşi bek. Han­dıqqa taqau däreje. Zaman özgere kele, aja märtebesi qatardan tüsse de, kemi mıñ jıldıq tarihı bar mätel qaz qalpında büginge jetipti.

Sonımen, «Ay der aja joq, qoy der qoja joq.» Naqtılanğan, äri tolımdı qalıbı. Biz tauıp otırğan ja­ñalıq emes, bwdan otız, qırıq jıl bwrın, bälkim, küni keşege deyin osılay aytılıp, osılay jazılatın. Aja!

«Aynalşıqtau». Qazirde öte köp qoldanılatın sözderdiñ biri. Bwl endi mülde wyattı jağday. «Aynalşıq» – keşiriñiz, medicina tilinde latın tekti «vagina», qazirgi orıs tilindegi «vlagalişe» deytin ataudıñ qazaqşa nwsqası. Ädette wrğaşı maldıñ müşesine qatıstı aytıladı. Sırtqı körinisi emes, qınap bitimdi işki jağı. Soyılğan maldıñ ataulı bezderi men aram ağzalarınan basqa barlıq bitimin, eñ ayağı kötenşekke deyin twtasımen paydağa jaratatın qazaq wrğaşı maldıñ jınıstıq böliginiñ auızğı birer twtamın kesip alıp, itke tastağan. Irımğa jaman, jeuge jaramsız ğana emes, jiirkenişti, «aynalşıq» degeniñiz osı. (Jatırğa jalğas jeke işektiñ qalğan böliginiñ özin äyelder ğana, onda da qazanğa salıp emes, işin sırtına keltirip, otqa qaqtap jegen.) Sondıqtan da, bir isin neşe qaytara jasaytın, bereke­siz, pätuasız kisini «Aynalşıq jegen be…» deytin sögisti tirkes qalıptas­qan. Al «aynalsoqtau» – bir basqa. Bizdiñ tüysiksiz jazarmandardıñ «aynalşıqtap» jürgeni de, birer dıbıs, qaribi özgergen «aynalsoq».

Sonımen, «aynalşıqtau» – wyattı söz, twpa-turası – «aynalsoqtau». Jäne osı negizdegi «aynalaqtau».

«Alaştıñ azamatı», «alaş qay­rat­keri». Bwl sözder qazirde ötken­degi Alaş-Orda qozğalısına qatıstı aytıladı. Qatesi joq. Alay­da HH ğasırdıñ basında Qazaq azattığı üşin küresken alıptarımız – Älekeñ, Ahañ men Jaqañ, jäne basqa da ziyalılardı jay ğana «alaş azamatı» dep emes, «alaştıñ arısı», «alaş twlğası» degendey, köte­riñki atağanımız läzim. Öytkeni, «alaş azamatı», tipti «alaş qayrat­ker­­leriniñ» özi bwrınğı-soñğı bütkil qazaq tarihına, onıñ işinde bügingi künge de tiesili. Bwl aradağı kiltipan – Alaş-Ordağa qatıssız, ilkidegi jäne bügingi kez kelgen eleuli qazaqtı «alaştıñ azamatı» dep, al ayrıqşa eñbegi bar kisimizdi «alaş qayratkeri» dep bilsek kerek. «Alaş» sözi – qazaq etnoniminiñ ekinşi sıñarı, tipti, negizgi atauı bolatın. Alaş-Orda qızmetine baylanıstı, sovet zamanında mülde derlik tıyım salındı. Alayda twtas bir halıqtıñ özindik, wlttıq etnonimin wmıttıru mümkin emes. Jekelegen, älbette, 60-jıldardan keyingi qazaq jazuşılarınıñ şığarmalarında sızdıqtap ötip ketip otırdı. Al halqımız öz işinde kündelikti qoldanıstan şığarğan joq. «Alaş» atauın ğana emes, osığan oray «alaştıñ azamatı» deytin, marapat, märtebege teñdey alqau sözdi. Mäselen, meniñ özimniñ eki äjem mansaptı qızmeti bolmasa da, adamdıq qasieti joğarı, namıstı, örkeude bir jigitterdi «alaştıñ azamatı» ğoy dep, sırttay bata berip, tileules bolıp otıratın.

Sonımen, arıdağı Alaş-Orda qayratkerleri – «alaş arıstarı», «alaştıñ twlğası», keyingi jäne bügingi, wlttıq sanası joğarı, kisilikti qazaq – «alaştıñ azamatı». Meniñ özim äygili hirurg, wltşıl ziyalı, akademik Kämal Ormantaevtıñ 70 jıldığına oray jazğan maqalamdı «Alaştıñ azamatı» degen taqırıp­pen jariyalap edim. Bwl söz qazirgi qoldanısta mülde joq dep aytpaymın, biraq keñinen taramağan jäne arıdağı Alaş-Orda zamanına ğana tän atau retinde wğınıladı.

«Allah». Soñğı on şaqtı jıl boyı osılay tañbalanıp keldi – «allah». 90-jıldarda jalpığa arnalıp, köp taralğan dini kitaptarda «alla» bolatın. Äytkenmen, jaña ğasırda, äueli din ökilderine, odan soñ jazarman jalpı jwrtqa «allah» – arabşağa jaqın, äri sauattı körinse kerek. Birinşiden, biz – arab emespiz, qazaq tiliniñ öz zañı bar, soğan oray «alla» türinde qalıptastı jäne auızeki tilde aytıluı twrıptı, Bwqar jıraudan bastap, soñğı eki-üş ğasır boyğı barlıq ädebi nwsqalar­da – «alla». Abay: «Allanıñ özi de ras, sözi de ras», – degen. Tağı basqa da öleñ men ğaqıliya sözderinde qanşama märte qaytalanğan. Ekinşi­den, meniñ Qwran tilin igergen äde­bietşi balamnıñ aytuınşa, arab lwğatınıñ özinde, jekeley, atau twlğasında – «alla», tek tirkeme söz jalğanğanda ğana «h» dıbısı qosı­ladı, mäselen, «allahu äkbar». Aqırı, tilimizdi bwrmalağan, jazuımızdı bwzğan qanşama hikmetten soñ, osıdan azğana bwrın Dini basqarma «alla» dep aytqan jön boladı deytin pätuağa kelipti. Sirä, jaña müftidiñ wsınısı häm bekitui­men. Dindar ğwlamalarımız osınşama şırğalañğa tüsirmey, birden-aq toqtam saluı qajet edi. Äzirge tolıq tüzelmese de, ötken isti aytıp otırğanımız, bizde orınsız elikteu, kereksiz solıqtau degen – meylinşe öris tapqan, qalıptı jağday, ilip aladı da ketedi, aqırı osılayşa, bardı bılğap, joqtıñ artın quıp jürgenimiz.

«Apa». Qazaq tuğan anasın «apa» dep ataytın… Küni keşege deyin. Qazir jappay «mama» boldı. Qazaq­tıñ bayırğı jäne bügingi de tilinde «mamanıñ» negizgi mağınası – emşek. Jäne jay ğana emşek emes, süti möldektegen, ırıstı emşek. «Men – säbi, meyirimdi ana qwşağın­da, – Aq mamasın süyemin, qwşamın da», – dep jazğan Swltanmahmwt. Sütti, be­re­keli aq beretin ülken bie – «mama bie», siır – «mama siır». Söytip, el-jwrttıñ ornında twrğanda, «apa» atauı arhaizmge aynaldı. Bügingi ba­lanıñ anası – «mama» bolıp şıqtı. Wlttıq beyneden ayrı­ludıñ ädepki, eñ jeñil körinetin bir ğana kuäligi. (Meniñ özimniñ altı balam tuğan şeşelerin «apa» dep atap keledi, sonday-aq alıs şetelde düniege kelgen, ösip, aldı boyjetip, erjetip, şalğayda kün keşip jatqan tört nemerem de, anaların «apa» deydi, bälkim, bwl kelinim qazaqtağı eñ soñğı «apa» bolıp şığuı da.) Äkeniñ «papa» bolıp ketkenin aytpay-aq qoyayıq (bizdiñ äulette «köke»). Mw­nıñ bäri az bolğanday, «apamen» qosa «äje» atauı da wmıtıldı. Bwl, süykimsiz, qartamış köringen «äje» sözin mağnası özgerip, qayta tuğan «apa» almastırıptı. Bügingi qala qazağı, ziyalı sanalatın qauımnıñ balaları äjelerin «apa» dep ataydı. «Papaları» özderiniñ tuğan şeşesin «apa» dedi ğoy, sol retpen. Kündelikti qoldanısta ğana emes, baspasözge de sınalay enip ketkenin kördik: «atalar men apalar» dep ädemileydi köpşilik jazarmandar. Bwl turasında biz, osıdan, şaması bir müşel, älde on bes jıl bwrın «Atası kelinin…» degen maqala şığarıppız. Odan eşteñe özgergen joq. Öytkeni bwl jañarğan «apa» eskilikti «äjeniñ» ornın basqanına, kemi qırıq jıl boldı. Mäselen, bizdiñ «Bolezn' Bot­kina» degen äñgimemizde «köke» men «apa» bar edi – «papa» men «mama» ğoy, köpşilik jurnalda körkemdelip şıqqanda, densaulığı tekserilmek kişkentay qızdıñ qasında jas jigit pen kimeşekti kempirdiñ sureti twr, yağni «papa» men «babuşka». Bwl – 1988 jıl edi. Odan beri qanşama zaman. Bügingi qazaq äyeli egde tartqan, nemereli bolğan kezinde «äje» atan­ğı­sı kelmeydi, qartayıp, kemip qala­tınday. (Äldekim kümän keltirmes üşin, tağı da özimdi köteretin, bälkim, jañağa jat, kertartpa qılıp körse­tetin kuälik aytayın – bizdiñ bäybişe qırıq eki jasımda äje boldım dep maqtanıp edi, qwdayğa şükir, büginde qatarınan ösip, önip, jetilip jatqan nemerelerdiñ qarasını, täuba, täu­ba, sol qırıq degen qasietti san­nıñ bel ortasınan astı, äzirge sanaulı şöberelerdi qospağanda, osılardıñ bäri – ülkeni de, kişisi de «äjelep» twradı.) Sonımen, qazirgi bala ha­lıq­aralıq «mamadan» ayırılmaydı, biraq «babuşka» – «apa» emes, «äje» ekenin biluge tiis. Tım qwrsa bizdiñ jazarman qauım tabiği, äri ejelgi ataudı bwrmalamay, ornımen qol­dansa deymiz.

«Ardager». Bayırğı tilde bwl – asa köteriñki söz edi, ayrıqşa közge tüsken, ataqtı twlğa – qaharmanğa teteles wğım. Bälkim, odan da joğarı. Bizdiñ bala kezimizde «Ardager Amangeldi erdiñ eri» deytin öleñ de bolğan. Osı «ardager» keyingi qırıq jılda orıstıñ qatardağı «veteran» sözin almastırdı. Tura tilde aytsaq, maydanger ataulınıñ bäri «ardager» bolıp şıqtı. Soğıs qana emes, «eñbek ardageri» deytin tirkes payda boldı. Ärine, qart bitken tügeldey qwrmetteluge tiis, aytarlıqtay büli­nip ketken eşteñe joq, tek ejelgi bir, däripti «ardager» sözin arzandatıp alğanımız bolmasa. Til – özgeredi, eskilikti sözderdiñ özi türlenedi, jaña mağınağa ie boladı dep köñil jwbatpasaq. Qaytkende de, äuelgi, naqtı wğımında qoldana almaysız. Wlttıq memleket jolındağı küres ardageri Älihan Bökeyhanov… Wlt­tıq oyanu bağdarında ayrıqşa eñbek etken ardagerler – Ahmet Baytwr­sınov, Mirjaqıp Dulatov… dep jazsañız, bäri de qatardağı «veteran» bolıp şığadı. Bwl arada aytpa­ğımız – bardı saqtau kerek, osı betinde kete berse, talay tamaşa sözden ayırılamız, keybiri wmıtı­la­dı, endi biri basqa, mülde teris mağ­ınağa köşedi eken. (Äytse de, bayağı «ardagerdiñ» öz küşine enip, qayta oraluı da ıqtimal siyaqtı. «Wlı Otan soğısınıñ» jäne «Socia­listik üzdik eñbektiñ» bügingi «arda­gerleri» qatar-qatarımen jüzge jetip, tügel­dey közden wşqan zamanda, balşa­bektik masat solğın­dap, tamaşalau, suretteu nısanınan ayı­rılğan jazarman ataulı qayıra japırlap, jañadan dem salsa nesi bar. «Arda­ger Älihan Bökeyhan!..» Sol qatar­dağı jäne keyingi şın ardagerler… Tamaşa emes pe! Bayırğı, as­qaq, äri quattı sözdiñ aqır tübi özindik, tuma mağınasına ie boluı! Tipti, kümänsiz siyaqtı. Jalğız «ardager» ğana emes, twnığı şayqalğan tağı qanşama mäyekti söz. Özimiz aytqan soñ, özimiz bastayıq. Mine: «Alaş jwrtınıñ ardager twlğaları Älihan Bökeyhan, Ahmet Baytwrsın, Mirjaqıp Dulat­wlı, Mağjan Jwma­baev, Mwhtar Äue­zov, İliyas Esen­berlin…»).

«Atjalman». Qazirgi baspasözde jappay – «krısa», yağni «egeuqwyrıq» atauınıñ ornına qoldanılıp jür. Bwl, negizinen şärli, kentti mekender­ge tän, qazirde Qazaqstan qalaların, onıñ işinde Almatını basıp ketken «krısa» tışqan – bwrnada qazaq dalasında atımen bolmağan. Men kişkentay kezimde ülken äkemnen estigen «Saqadi» deytin qilı hikayada «kirji» degen swmpayı kemirgiş atalatın. Abay töñireginen tarağan «Mıñ bir tün», jäne basqa da şığıs äñgimelerimen qatar, orıs jäne batıs romandarı da qızğılıqtı tauarihtar retinde körinis tapqan ğoy. Keyin anıqtadım, bwl «Saqadi» – HİH ğasırdıñ orta şeninde eñbek etken belgili orıs jazuşısı N.Polevoy­dıñ «Sohatıy», yağni «Bwlan-Bwqa» romanınıñ türlene bayığan qazaqı nwsqası eken. İzgilikti qaraqşı Saqa­di abaqtığa qamalğan kezinde «kirji degen tışqandı» wstap alıp, qwy­rığına şala baylap, ört şığaradı da, qapastan aman-esen qwtılıp ketedi. Ol kezde Qazaq dalasında joq närseniñ qazaqşa atauı da joq. «Kirji», yağni «krısa». Keyin, HH ğasırda kim, qalay engizdi – bwl «krısa» endi «egeuqwyrıq» ataladı jäne ädebi tilge tüsip, birjola twraqtandı. Al bizdiñ şalağay gazetşiler ayaq astınan tauıp otırğan «atjalman» – otarşıldıq zaman tolqınımen jetken «krısa» emes, ejelden-aq bar, özimizben birge jasap kele jatqan, dalalıq, «tuma» tışqanımız. Äzir­şe twqımı qwrıp ketpese kerek. Tüsi köbine ala-küreñ, qos qabırğası qızğıltım, bitimi bolbır, qwlağı ülken, ayaqtarı qısqa, qwyrığı şo­laq, wrtı qapşıq, kerek deseñiz, äjeptäuir süykimdi maqwlıq. Şöp, japıraq jeydi, ärqilı ösimdik twqımdarın jaqsı köredi; eñbekşil, jer astındağı qoymalarına qıstıq azığın molınan jinaydı. Qolğa oñay üyrenedi, kişkentay kezderinde bizdiñ balalar da asırap körip edi. Ärkimge tanıs bolsa kerek. Orısşa atauı – homyak. Al «krısa» egeuqwyrıq degen – wzınqwyrıq, swrğılt, bılıq nas jäne qalalı jerlerde negizinen üyindi, tastandı tamaq qaldıqtarın paydalanadı, şağın twrqına qara­mastan şaqar, jauız, qorğansız jas balağa şabudan da tayınbaytın, ärqilı jwqpalı auru taratuı ıqti­mal, bar bolmısımen qaterli päle­ket. Ayttıq, bwrnağı jwrtımızda atı­men bolmağan, Qazaqstan şegin tübegeyli jaulap, ülkendi-kişili bar­lıq eldi mekenderge birjola ornığuı – sovet zamanında, äuelde Türksibtiñ salınuı, odan soñğı «tıñ köteru» atalatın nauqannıñ öristep, jüzege asırıluına baylanıstı.

Sonımen, bizdiñ qazaq baspasözin basıp ketken kirji krısanıñ auızeki ğana emes, ädebi atauı da – «egeu­qwyrıq», al «atjalman» – mülde basqa, dalalıq tışqan.

«Äuret». Aldıñğı jılı Alma­tıda bolıp, Semeyge barğanımda, qala­lıq ülken meşitke öte beris, sırtqı taqtada twrğan: «Meşitke äuretiñizdi jauıp kiru kerek!» – degen eskertpege közim tüsti. Qwlap qala jazdadım dep aytsam, artıq emes. Qazaq wğı­mında ejelden qalıptas­qan, körkem şığarmalarda qolda­nıs­qa tüsken, bizdiñ özimizdiñ jazuımızdan da körinis tapqan «äuret» – äyel men er­kektiñ jınıs müşeleri häm ülkendi-kişili däret ağzası. Sıpayı, ädebi nwsqa. Arabtağı äuel­gi mağınası – şamdı, wyañ müşeler bolsa kerek. Bir tilden ekinşi tilge köşken sözder ädette äuelgi wğımın saqtay bermey­di, sol töñirektegi basqa bir mağınağa köşu mümkindigi – qalıptı jağday. Islam elderindegi äyelder üşin anausı twrıptı, keude men moyın, bet pen şaş, bilek, tize men baltırğa deyin twmşalanıp jüru mindetti bolsa, bizde ğasırlar boyı basqaşa qalıptastı. Ädepsizdik emes, özindik twrmıs negizinen tuın­dağan erkindik. Ärine, meşitke kirgen äyel tügili, erkektiñ özi aşıq-alañ, alqam-sal­qam boluğa tiis emes, biraq eşkim de, twrpayı aytqanda, meşit tügili künde­likti jwmısqa, restoran, kino, teatr­larğa dambalın tüsirip, artın aşıp kirmeydi. Tärizi, «äureti­ñizdi jauıp jüriñiz» – Semey meşitiniñ imamı oylap tapqan danalıq emes, Qazaqstan mwsılmandar qoğamınıñ jalpığa ortaq qağidası bolsa kerek. Dinge qatıstı äldebir maqaladan keyinirek tağı da körgenim bar. Äzir­şe ağım­dağı baspasözge ötken-öt­pegenin añ­damadım. Wşırasa qalsa, tipti, jappay qoldanısqa tüsip jatsa, tañır­qamas edim.

«Volga». Jii bolmasa da, ara-twra wşırasıp qaladı. Sauatsızdıq pa, qırıstıq pa. «Edil» ğoy, wlı dariya­mızdıñ özindik, tuma atauı. Tek bw­rınğı-soñğı, qazirgi qazaq qana emes, bükil türik halıqtarına ortaq, qasterli toponim. Aytıp jatudıñ özi artıq. «Edil» – «Itil'» atauı Vizan­tiya tauarihtarında Vİ ğasırda tañbağa tüsken, yağni, mıñ jarım jıldıq jazba kuäligi bar. Arıdağı fin-ugor taypaları, bälkim, slavyan tekti jwrt ta özderi otırğan oñ jaq sala – «Qara Edildiñ» bastauın «Vol­ga» degen, «su», «özen» mağnasında (Valge, Vil'kea, nemese Vil'ga, Vlga). Zaman oza kele, türik jwrtınan baq tayıp, orıs patşalığı etekke jayıla tüskende, dariyanıñ wzına boyı osılay atala bastaydı jäne Batıs jwrttarı da qabıldaydı. Äytkenmen, qazaq ta, tatar men şıbaş, başqwrt ta tarihi, äri etene «Edil» atauınan bas tartqan joq. Qaz­tuğannıñ «Qayran da meniñ Edilim» degen tolğauın «Qayran da meniñ Volgam-ay!..» dep özgerte almaysız. Tipti, Resey turalı jazğan kezdiñ özinde «Volga» dep kölgirsu – wyat qana emes, qwnsızdıq körinisi dep biluge tiispiz.

«Janwya». Ölmeytin, ölekse söz­der boladı. Silimtik, jabısqaq. So­nıñ ayqın bir mısalı. Oydan şığa­rıldı, keñinen taraldı, qazirde sılbır bolsa da, qatardan qalğan joq. Sovet zamanında bizde twrmısqa da, baspasöz ben körkem ädebietke de erkin enip ketken «sem'ya» wğımınıñ «egemen» zamanda tezinen tabılğan «balaması». «Sem'yağa» deyin qazaqta tuıstıq, şağın üy-işindik atau bol­ma­ğanday. «Janwyanıñ» tezinen qa­tarğa qosıluınıñ bir sırı osı teris wğımda jatır. Şındığında, qatar­las bir emes, äldeneşe atau bar edi. «Şañıraq». «Tütin». «Otbası». «Äy­le». «Üy-işi». «Üy-jay». «Üy-baran». Eñ aqırı – osınıñ bäriniñ keñeytil­gen, jiıntıq körinisi – «üyelmen». «Şañıraq» – tura mağnası, kiiz üydiñ şañırağı esebinde ğana tanılıp, «tütin» – tağı da bıqsığan qoñırsıq retinde qalıp, «jañarğan jwrtta» tosınnan «sem'ya» atauı qalıptastı. Endi, keri zaman tuğanda, jalbağay «wltşıldar» dıbıstaluı üyles, jäne özderine taza qazaqı köringen «janwya» deytin jılbısqı söz şığarıptı. Qazirde köpşilik sauattı jwrt «otbası» atauın qoldanadı, ara-twra «üy-işi». Men özim qisındı jerine qaray «şañıraq» dep, «tütin» dep te jaza berem. Özindik şañıraq iesi azamat – «üy-jayı bar», «üyli-barandı». Aytpaqşı, «üyelmenniñ» jağdayı säl-päl basqaşaraq. «Üyel­men» – tuıstas birneşe şañıraq, ädette äke, bala, ata, tipti, ağayındı bauırlar otbasınıñ häm bwlardıñ barlıq üy, qora-qopsı, mal-janınıñ jiıntıq körinisi. Manağı «janwya» men «sem'yanıñ» keñeytilgen nwsqası.

Sonımen, bir qabırğa, mejeli qonıs-jay işinde otırğan tuıstas kisilerdiñ wyıs, wşqas, öñkey, şağın tobınıñ keñinen tarağan qazaqşa ortaq atauı – otbası, üy-işi, şañı­raq, tütin. Qazaqtıñ tili bay, orayına qaray, qalağanın qoldana beriñiz. Tek «janwyadan» aulaq twrğan jön.

«Jartı aral», «jartılay aral». Ağımdağı baspasöz ğana emes, tipti, bizden bwrınğı, äjeptäuir ülken jazuşılardıñ şığarmala­rı­nan kezdestirip kelemin. Bwl – kädimgi orıstıñ «poluostrov» söziniñ tikeley qotarımı. Qazaqşa – «tübek». Keşe­li-bügin şıqqan emes, atam zamannan beri qoldanılıp kele jatqan atau.

«Zağip». Bügingi baspasözde köp wşırasadı. «Zağiptar qoğamı» degen birlestik te bar eken, ortalarınan dau şığıp, sotqa jetip, biraz şulattı. Men basında qanday zağip dep wqpay qoyıp edim, aqırı tolıq tüsindim: közi kemis kisiler, solardıñ özindik qauımdastığı. Qazaq tilinde «zağip» – auru-sırqaulı, kemtar, mügedek jan. Al közi kemis, turasın aytqanda «soqır» söziniñ bir balaması – «kör», twpa-tura ataudı dökir körsek, sirek qoldanılatın, birşa­ma sıpayı, «basır» degen söz bar. Älbette, qwday tiri pendeniñ mañ­dayına bermesin, soqır, kör, basır kisiler de zağip qatarında, alayda, ayttıq, sal auru, ayağı, qolı kemis şolaq pen molaq, bükir men aqsaq – mügedek, dertti kemtar ataulınıñ bäri «zağip». Qazaqtağı «bişara», «mü­säpir» – ädette twrmıs kebine baylanıstı aytılsa, «zağip» – tek qana dene sırqatına qatıstı söz. YAğni, manağı «zağip» – jalpılama wğım, al közi kemis kisiler – «basır», bwlardıñ özindik wjımı – «Basırlar qoğamı», nemese «Basırlar qauım­dastığı» ataluğa tiis.

«Qaymana». Qazirgi naqtı qolda­nıs­tağı qalıbı – «qaymana qazaq». YAğni, «jalpı qazaq», «isi qazaq», tipti, «özimizdiñ qazaq» deytin wğım bermek. Qolı jürik jurnalisterimiz jäne jekelegen bir jazuşılar osılay oylaydı. Şındığında, «qay­mana» – böten, beysauat, köldeneñ [kisi] degen söz, jau emes, biraq jat, bögde. Sonda «qaymana qazaq» – özimizdiñ tumalas, ağayındas, birtw­tas, jalpı qazaq emes, tuıs ta, bilis te, tilektes te emes, äldeqaydağı «bö­ten qazaq» bolıp şığadı. Bwl turasında osıdan tört-bes jıl bwrın arnayı jazğan azamattar bolğan, biraq kezinde bäseñsigenimen, qolda­nıstan şıqqan joq, ağımdağı baspa­sözden, ataulı sayttardan wşırasıp twradı.

Sonımen, bayırğı tilimizdegi «qaymana» – böten, sırtqarı, qağay degen wğım beredi, yağni «qaymana qazaq» – qazirgi qoldanıstan mülde keri mağınadağı tirkes.

Kökek, 2016,

Amerika Qwrama Ştattarınan.

Mwhtar Mağauin

(jalğası kelesi sanda).

«Jas Alaş» gazeti