Tektiden tekti tuadı, Tektilik twqım quadı…
Zuqa batır 1866 jılı Şığıs Qazaqstan oblısı, Zaysan audanında Säbit moldanıñ şañırağında düniege kelgen. Atası Nwrmwhammed abız Ufa men Bwqarada bilim alğan, el işine sıylı, Qazaqstannıñ şığıs öñiri men Şıñjañ, Moñğoliya qazaqtarı arasında din qızmetkeri bolğan, daulı mäselelerge törelik aytqan bi bolğan jan eken. Ol balası Säbitti jeti jasınan Ufa qalasında Uäldan haziretten oqıtıp, bilimge jolın aşadı. Sol ketkennen Bwqara, Qazan, Samarqandı aralap 19 jıl ilim üyrengen Säbit 25-ke kelgende ğana wstazınıñ batasın, amanat etken asa tayağın alıp, onıñ nemere qızı Bätimanı jar etip eline oralğan eken. Mol bilim üyrenip qaytqan ol elge kelgen soñ bala oqıtadı, el-jwrtınıñ alğısına bölenedi. Jwrt onı qwrmettep Damolda atağan. Lastı, Tastı, Tarbağatay, Buırşın aymağında tört birdey medrese aşqan Säbit moldanıñ aldın 500-ge juıq şäkirt körgen desedi. Mine, osılay amanattap alğan bilimin şäkirtterge üyretip, bar ğwmırın igilikti iske arnağan Säbittiñ şañırağında Zuqaday el azamatınıñ düniege kelui zañdı da. Qazaq:
Tektiden tekti tuadı,
Tektilik twqım quadı.
Tektilerdiñ twyağı,
Tañdaydı qwz-qiyanı.
Şın tektiler halqı üşin,
Ölimge basın qiyadı.
Jaqsı, jaman demesten,
Janına jwrtın jiyadı, – dep osınday erlerine qarata aytsa kerek. Anası Bätima da – öz zamanındağı ataqtı hazirettiñ nemeresi. Nwrmwhamedtey abız atası bar, Säbittey aqılman äkesi bar Zuqanıñ basqaşa boluı mümkin de emes-ti. Tegine tartıp tuğan Zuqa da qarşadayınan mol dini bilimdi äkeden, sonday-aq, osı ölkege din taratu üşin jiberilgen Mwhammed Mumin işannan üyrenedi. Zuqa batır ömirinen jazılğan Qajığwmar Şabdanwlınıñ «Pana» derekti romanında avtordıñ: «Şarapattı Säbit mollanıñ balası ediñ. Ülken wlı – seni jastay oqıtıp, öz bilimin, öz ösietin siñirip ketkenin estip edik», – degen sözdi qariyanıñ auzına salıp söyletui sonıñ ayğağı bolsa kerek. Öytkeni, Zuqa zerek, alğır, sözge şeşen, şariğatqa jüyrik, esep-qisapqa şeber bolıp, birden jwrt nazarına iligip, eldiñ auzında jüredi.
Batırdıñ jalğız fotosureti
«Zäbir körseñ, Zuqağa bar»
1882 jılı äkesi Säbit molda dünieden ötip, otbasınıñ barlıq auırtpalığı 16 jasar Zuqanıñ iığına tüsedi. Ol bi-bolıs tuısqandarınıñ jılqısın bağıp jürip, basına qiınşılıq tüsip, Sauır öñirine qonıs audaradı. Zuqa batırdıñ atamekeni keyin Resey men Qıtay Qazaqstandı böliske salıp, şekara sızğanda qıtayğa qarap qalğan jer eken. Qıtaydıñ wlığı Jeñishan güñniñ qolastına barğan Zuqa onda eki jılday bala oqıtadı. Sonda jürip, qarapayım halıqtıñ jağdayın közimen körip, şariği bilimdiligi, sözge şeşendigi, batırlığınıñ arqasında zäbir körgen adamdardıñ qamqorşısına aynaladı. Ädiletsiz, ozbır bileuşiniñ janında wzaq bola almasın bilgen Zuqa öz tuıstarı ortasına oralıp, dinin uağızdaydı, balalarınıñ sauatın aşadı, baylardan jäbir körip, japa şekkenderiniñ aqısın alıp beredi, qiındıq körip, janına köşip kelgenderine pana boladı. Osılay Altaydıñ Bartoğay öñirine qonıs tepken Zuqanıñ mañına şoğırlanğan halıq ülken bir qauım elge aynalıp, «Zuqanıñ eli» atalatın därejege jetedi. Bwl turalı dintanuşı ğalım Halifa Altay: «Zuqa – jürek jwtqan batır, ötkir tildi şeşen äri ädil adam bolıptı. Zuqanıñ töñiregine jinalğan auıldar birinen biriniñ artıq-kemi joq, birkelki qoñır twrmıs keşipti. Kerey işindegi nasırğa şapqan dau-şar Zuqa menen Aqıt qajınıñ aldında ädil töreligin tabadı eken. Zuqa öktemdik körsetken wlıqtar men äkimderge qaymıqpay qarsılasıp, özin panalağan älsizderdi qorğap otırğan», – dep jazadı. Halıq arasına «Zäbir körseñ, Zuqağa bar» degen söz taraydı. Ärine, mwnıñ bäri qarapayım halıqtı süliktey sorıp otırğan wlıqtarğa jağa qoymaydı. Türli sebepterdi sıltau etip, halıqqa salıqtı köbeytken olar Zuqanıñ tosqauılına wşıray berip, aşu-ızaları odan sayın artadı. Al Zuqa batır bwl kezde elin sauattandırıp qana qoymay, jauıngerlik ayla-täsilderge baulıp, äskeri önerdi jetik meñgertip, özderin qorğaytınday därejege jetkizgen edi.
Zuqa batırdıñ wrpağı wrpağı B.Bämişwlınıñ äñgimeleuinşe, 1903-1904 jıldar aralığında Zuqa batır salıq tölemegeni, halqına töletpegeni üşin türmege qamaladı. Mämi beysiniñ ıqpalımen bostatılğan Zuqa türmeden qıtay tilin üyrenip şıqqan eken. Derekter onıñ 9 tilge jetik bolğanın aytadı.
Zuqa batırdıñ Mekke-Mädinağa barıp, qajı bop qaytuı
Zuqa batırdıñ halıq arasındağı key qızmetinen öziniñ ata-balaları sekildi ülken din qayratkeri, şariğat bilgiri bolğanın da bayqaymız. Ol özin qajılıqqa attandırğısı kelip, 500 qoy, 100 jılqı, mol altın-kümis jinap bergen elin toqtatıp, öziniñ qajılıqqa barğanınan, kedey-kepşiktiñ toq bolğanın artıq köretinin aytıp, bas tartadı. Jinalğan mal-mülikti joq-jitikke taratıp bergizedi. Qağbanı bir körudi qay mwsılman armandaydı deysiz? Biraq jeke bastıñ quanışınan, wltınıñ müddesin joğarı qoyğan Zuqanıñ bwl äreketi Q.Şabdanwlınıñ «Pana» romanında bılay suretteledi: «Bizdiñ elde qazı men abıroylı bi tügel birer qajınıñ bolmağandığınan basınadı» dep taptı da Mardan maldılarınan küş birlestirip, Zuqasın Mekkege jiberip qajı atandıruğa kelisti. Biraq sol jılı küzde adam sanı molayıñqırap, qıstıq işip-jem, astıq jağınan qısılatındığın bayqağan Zuqa oğan könbedi. «Mekkege baru – bizdey jarlılarğa parız emes, bala-şağanı şaynamamen qamdau – parız. Biıl astığımız jetpeydi, küşimizdi Jemeneyden astıq äkeluge jwmsalıq!» degen mäslihatın ayttı».
Qajılıq Zuqa batırdıñ mañdayına jazılğan dünie eken. Eliniñ jarlı-jaqıbayın qanşa oylasa da, keler 1906 jılı eñ jaqın joldastarı birneşe mergenge böken attırıp, onıñ müyizin satıp, qarjı jinap, Zuqasın Mekkege attandırdı. Zuqanıñ qajılıq saparın aqın Ramazan Bwtaqbaywlı bılay jırğa qosqan:
Arğı atam – Säbit Da molda,
Bel baylağan haq jolğa.
Taqua ğaziz atanıp,
Ğalamnan asqan sarı jorğa.
Bergi atam – Zuqa häm molda,
Barıp kelgen Bäytolla.
Şariğatpen söz söylep,
Jäne jüyrik zañjolğa.
Körsetken ayat, hadıstan,
Tereñ söylep jarısqan.
Bätua, dälel beretin,
Aqılğa jüyrik danışpan.
B.Bäbişwlınıñ aytuınşa, Zuqa batır Mekkege Türkiyanıñ Istambwl qalası arqılı barğan. Oğan dälel retinde keyin bwl qaladan qazir barlıq jerde jariyalanıp jürgen Zuqa batırdıñ sureti tabıladı. Ol suret qajınıñ qara saqaldı, aq qabaqtı, ülken qwlaqtı, kelisti adam bolğanın ayğaqtaydı.
Zuqa batır ömirimen tanısa otırıp, onıñ din qağidalarımen ğwmır keşkenin bayqaymız. Ol turalı eñbekterde namazın qaza etpegeni, jılda qwrbandıq şalıp otırğanı aytıladı. El tınıştığı bwzılğanına qaramastan, auıl balalarına bilim berudi de toqtatpağanın köremiz. Sonımen birge, el arasındağı dauğa bilik aytqanda da, halqın igi isterge şaqırğanda da ayat-hadisti alğa tartıp söyleydi eken.
Zuqa batır jauına da ädiletsizdik körsetpeydi. Üsteme bağamen sauda jasap, halıqtıñ twz, şäy, qant, küriş sekildi qajetin jetkizip, üstinen esepsiz mal alıp otırğan Madarın attı saudagerdiñ özine: «Qarız dep alğan maldı qaytarmay, Alla aldında qarızı qaytpaydı, qaytaruım şart. Qarızıñdı Allanıñ keşu-keşpeui, aqı iesiniñ üş ret ayqaylauında ğana emes, ne üşin keşetindigine baylanıstı. Qarızdar bolğan adamnıñ töleytin quatı mülde bolmay qalğanda keştim deseñ keşiler edi. Al, mende töley alatın mal bar», – deydi «Pana» romanında. Sonımen qatar, romanda sipattalatın ayt namazı kezinde erkek kindiktiniñ barlığınıñ namazğa twruı da, Zuqa auılınıñ dinge beriktigin körsetedi.
Zuqa batırdıñ ömiri arqau bolğan Q.Şabdanwlınıñ “Pana” romanı
Batırdıñ basınıñ kesilui
Zuqa batır elin Qıtay ükimetinen ğana emes, 1921 jılı Reseydegi Qazan töñkerisinen qaşıp, Şıñjañğa qaray ötip ketken aq gvardiya generalı Bakiçtiñ qandıqol qaraqşılığınan da aman alıp qaldı. Malmen ğana tirşilik etip, jwtağan halıqtı eginşilikke baulıp, aşarşılıqtan qwtqardı. Biraq Altay aymağına kelgen bileuşilerdiñ bar armanı Zuqa batırdıñ közin qwrtu bolatın. Türli äsker şığarıp, Zuqanı ala almağan Czin' Şuren aqırında batırdı aylamen qolğa tüsiredi. Bwl turalı ğalım Halifa Altay: «Ükimet Zuqanıñ qolında ösip, erjetken, Zuqa auılınıñ barlıq sırın biletin Majım deytin saudager düngendi paydalanadı. Majım jastayınan jetim qalğan qıtay balası eken. Zuqa qajınıñ qayır-şapağatına ie bolu üşin özin düngenmin dep tanıstırıptı. Majım erjetken soñ qaladan bwl, şäy satıp äkelip estigen, bilgen habarın, äsirese wlıqtardıñ Zuqağa qarsı qoldanbaq bolğan şaraların bilip kelip Zuqağa jetkizip twradı. Aqırı Sarısümbedegi qıtay wlığına satılğan Majım Zuqanıñ sarbazdarı men tuıstarınıñ auıldan jıraq ketken sätin paydalanıp, 1928 jılı küz aylarınıñ bir tüninde 200 qaralı jazalauşı şerikterdi jasırın soqpaqpen bastap kelip, auıldıñ üstinen tüsiredi de, özi qaşıp ketedi. Jasanğan jau jaybaraqat jatqan auıldı tırp etkizbey basıp alıp, Zuqa batırdı atıp öltirip, basın kesip äketedi», – dep äñgimeleydi.
Qazaqtı 30 jılğa juıq uaqıt qanatınıñ astına qorğap, talay tar jol tayğaq keşuden aman alıp şıqqan Zuqa batırdıñ ölimi aynalasındağılarğa auır soqqı boldı. Batırdıñ Bayan esimdi kişi kelininiñ atasın joqtauın Istambwlda twratın Şamşerqan aqsaqal:
Bir düñgenmen dos boldıñ,
Osığan nege bos boldıñ,
Bile twrıp atiim,
Belqwdıqqa şet qondıñ,
Ne körsem özim körem dep,
Jwrtıñnıñ qamın jep qondıñ.
Besinde Düñgen kelipti-ay,
Qolınan bir şay beripti-ay.
Qolınan şaydı alğanda,
Qıp-qızıl qandı köripti-ay.
Qasında kelgen Qıtayğa,
Ätiim bir at beripti.
Düngenniñ aldap jürgenin,
Jaqiya şoşqa bilipti.
Ekeui aman barğanın,
Madarıñ Irım (İbrayim) köripti.
Wrdalıp şıqqan Madarıñ
Sol küni tünde kelipti.
Qapıda basıp qalıñ jau,
Ätiim şeyit bolıptı, – dep jetkizedi. Zuqa batırdıñ kesilgen bası Sarısümbe qalasındağı Qıran Ertis özeni üstindegi köpirde wzaq uaqıt iluli twrdı desedi. Tek keyin wrpaqtarı endi qarsı şıqpasqa sert berip, swratıp alıp, denesine qosıp jerlegen eken. Al Zuqağa opasızdıq jasağan satqındar keyin batırdıñ sarbazdarı tarapınan jazasın aldı. Majımnıñ bas terisi sıpırılıp, keudesinen jüregi qosa suırılıp alınsa, Jaqiyanı ien dalada wstap alıp öltirip, basın terektiñ bwtağına ilip ketken eken. Ol terektiñ janınan ötken qazaq Zuqa batırdıñ kegi üşin Jaqiyağa lağnet aytpay alğa qadam baspaydı desedi…
Qazaqtıñ amandığı üşin «tünde wyıqtamağan, kündiz otırmağan, qızıl qanın tögip, qara terin ağızıp, küş–quatın bergen”, wltınıñ mwñ-mwqtajı, azattığı jolında jeke bastıñ tınıştığın wmıtıp, tolassız qızmet etken batır, şeşen, bi, qajı Zuqanıñ küreske tolı ğwmırı osılay ayaqtaldı. Biz, täuelsiz Qazaq eliniñ keyingi jetkinşekteri Zuqa batırdı Alaş ziyalıları sekildi, täuelsizdikti bir taban jaqındatqan ör ruhtı batır retinde tanimız, este saqtaymız…
Batırğa qoyılğan eskertkiş
Marfuğa Şapiyan
Pikir qaldıru