Qazaqstannıñ joğarı oqu orındarında oqıp jürgen qazirgi studentterdiñ köbisi şalağaylar. Endi olardıñ basın üştildilikpen qatırsaq, onda şalağaydıñ özine zar bolıp, qazaqtığımızdı mülde joğaltıp aluımız äbden mümkin. Osını aytqan bildey universitette sabaq beretin ağamız, Qwrılıs jäne bağalau akademiyasınıñ rektorı Alğatbek Qıdırbekwlı üş tildilikke köşuge üzildi-kesildi qarsımın deydi.
— Mwğalimniñ basında eki tildegi bilim şatasıp jatqanda, balalar onı qalay wğınadı deysiz? Sondıqtan da düniejüzilik azamat boluğa asıqpay, aldımen qazaq tilinde sabaq berudi jöndep alayıq. Mekteptegi jalpı barlıq pänderdi oqıtudıñ sapasın köteru mäselesin äli şeşe almay jatqanda, oylanbay, zerttemey jasağan wsınıs reforma emes, «jığılğanğa jwdırıq boladı».
Al bizdiñ balalar eksperiment jürgizetindey qoyan-tışqan emes, olar — elimizdiñ bolaşağı.
Bolaşağımızğa tağı bir ret balta şappay, dayın twrğan oqu jüyesin bwzbay-aq, bilimdi basqa tiimdirek ädispen jetildiru kerek, — deydi ol.
Öziniñ eñbek täjiribesinen mısal keltirgen Alğatbek Qıdırbek-wlı üştildilik degen reformanıñ közin joyu kerek, degen wsınısın tarihtıñ tereñ tükpirinen bastap däyekteydi
Onıñ pikirinşe, köne zamannan beri kele jatqan türkiler tarihında tura osı negizde arıstar men türki-monğoldarınıñ közi joyılıp ketken.
Qazir saqtardıñ birneşe taypası ündi, grek bolıp jür
IV mıñ jıl bwrın Ündistandı basıp kirgen ari-saqtarı (Arıstar) ündilerge öktemdigin jürgizgisi kelip, ügit-nasihat üşin ündişe söylep ketken. Sonıñ saldarınan Saqiya dep atalatın el ündişe Şaqiya patşalığı dep atandı. Köne ündi añızdarında ündilerdiñ qwday dep sıyınatın Gautama Budda – Şakiya Muni, yağni, saq hanzadası dep körsetilip kete baradı.
Qazir ol saqtardıñ twqımı ündi bolıp jür, olardı endi saq dep däleldep köriñiz!
Sol sekildi b.z.d. VI-VIII ğasırda ariyler Qarateñizdiñ soltüstik jağalauınan Miken attı köne grek elin basıp aladı. Olar da grek-miken tiline köşip jer betinen joğaldı.
Wlı basqınşı Şıñğıshannıñ nemeresi Qwbılay qalay qıtay boldı?
XI ğasırda Qıtaydı basıp alğan qidandardıñ ol elde atı ğana qaldı. Bodan han'dardıñ tilinde söyleymin dep jürgende, olar qalay qıtay bop ketkenderin bilmey qaldı. XII ğasırda Mahmwd Ğaznaui öz äskerimen Ündistan jerin qanğa böktirip, ielendi.
Alayda Ğaznağa bağınğan ündiler basqınşılarğa til jağınan bağınbadı, aqırı ğaznauidterdiñ jer betinde izi de qalmadı.
XIII ğasırda Şıñğıshan nemeresi Qwbılay jaulap alğan Qıtayda han bolıp saylandı. Biraq ol qıtayşa söyledi, saldarınan moñğoldar twqımı qıtay bolıp ketti.
Qazir orıstıñ soyılın soğıp jürgen Jirinovskiydiñ ata-babası, kerisinşe orıstı qwl etken
XIII ğasırdan XVIII ğasırğa deyin orıs jerin bilep-töstep twrğan monğol-tatar wrpaqtarı aqsüyekter tili – türkiden arılıp, öziniñ malay-qwldarı – mwjıqtardıñ tiline köşti. Söytip, orıs bolıp, keyingi kezde şalaorıstığın körsetkisi kelmey, şovinistik jolğa tüsti. Sonday siñbeniñ biri — özinşe orıspın dep jürgen Jirinovskiy.
Iä, su işken qwdığına tükirip, su sabınday jıltıldap orıstarğa jağına beretin Jirinovskiy. Mine, bir tilden ketken qate wrpaqtı qalay „maymıl„ etip, bütin wlttı qalay joyadı deysiz?
Babırdıñ nemeresi Akbar patşa qazir ündi aqını atanıp jür
XVI ğasırda Zahireddin Babır patşa äri şağatay tilinde şığarma jazğan aqın öz äskerimen Jetisudan ketip, Ündistandı ielenedi. Sonda Wlı Moğoldar memleketin qwrdı. Biraq olar da aldıñğı wlı basqınşılardıñ qateligine wrınıp, jergilikti tildi meñgerdi. Söytip, Babırdıñ nemeresi Akbar patşa ündi aqını bolıp tarihta qala berdi. Sol sekildi orta ğasırlarda Iran elin basqarğan tübi türki – Aq-qoyyunlu, Qara-qoyyunlu, Sefevidter, Qajarlar äuletteri parsı tiline köşip, aqırında parsı bolıp ketti.
— Mine, osı mısaldardan körip otırğandarıñızday, qıtay, ündi, parsı siyaqtı qalıñ elder ğasırlar boyı türki äskerimen soğısıp, territoriyasın berse de türli qıspaqqa qaramastan, ruhın, tilin bermedi. Al, qazir körip otırğandarıñızday, tarih basqınşı emes, wlttıq ruhın, onda da tilin saqtağan wlttardı meyilinşe marapattap, ömirşeñ etip otır.
Qanşa jerden jau jürek, jauınger halıq bolsa da türkiler men moğoldar wrpağı bodan etken elge tildiñ kesirinen siñisip ketti,
— deydi Alğatbek Qıdırbek-wlı.
Tarihi qatelikti sabaq etken tek saljwqtardan bastap, keyin osman türikteri ğana öz tilin memlekettik märtebede wstap, basqa tilderdi resmi deñgeyge jaqındatpadı. Olardıñ eli äli de küşinde. Bwdan şığatın qorıtındı – ana tilin saqtağandardıñ eli de saqtalıp, tarihı ömirşeñ boladı.
— Qay etnos köp bolsa, soğan jaltaqtau kerek, degen bizde jalğan tüsinik bar. Sonımen biz osı künge deyin orısqa qarağıştap keldik. Bwl mülde dwrıs emes närse. Mısalı, 1920 jılı Türkiyada nağız türikterdiñ sanı 33 payızdan aspadı.
Mine, sol kezde Kemal Atatürik öz eliniñ twrğındarınıñ wltın türik dep jazdırıp, türikşe söyleudi mindettedi. Aqırında, Anatoliyanıñ grek, erman (armyan), parsı, araptarı men tağı zatı basqa etnostar türik bolıp esepke alındı. Türik dep atanudı özge etnostar märtebe sanadı.
Sol kezden beri HH ğasırdıñ ayağına deyin dünie jüzindegi jalğız türki memleketi Türkiya ğana bolıp twrdı. Mine, osıdan keyin Kemal Atatürikti qalay wlı twlğa dep moyındamaysız?! — deydi sarapşı.
Eger tağı jiırma şaqtı jıl keñes ükimeti aman twrğanda (KSRO qwrığanına qwdayğa şükir!) biz masqaramız şığıp, azialıq näsildi orıs bolatın edik! Ras qoy, bwl…
Täuelsizdik alğanımızğa 25 jıl bolsa da Qazaq memleketiniñ irgesin qwraytın üş mäsele – tarihı, tili, jeri ötken tarihtıñ bwrmalauınan äli ayığa almay jatır. Demek, ruhımız äbden älsiregen. Endi onıñ üstinen üştildilik sındı missionerlik reformalarmen töpeleuge jol bermeu kerek!
365info.kz
Pikir qaldıru