قىتايداعى قانداسىمىز سادەن ەسكەندىرۇلى بۇل تاقىرىپتا كەڭىنەن زەرتتەۋ جاساعان. ەدىل قاعان جايلى جازىلعان بارلىق دەرەكتەر مەن كوركەم شىعارمالار، تاريحي جازبالار نەگىزىنە سۇيەنە وتىرىپ، ناقتى دالەلدەرگە جۇگىنەدى. تومەندە سول اۆتوردىڭ زەرتتەۋىن ىقشامداپ جاريالاۋدى ءجون كوردىك.

عۇنداردىڭ ەۆروپاعا كەڭ كولەمدەگى جورىعى

…بالامير الانداردى باعىندىرعاننان كەيىن بوگەت بەرمەس جويقىن كۇشكە اينالىپ، ەۋرازيا ديپلوماتياسىندا باستى ورىنعا شىقتى، ول العاشىندا باتىس ريمدى قورعاۋ ۇستانىمىندا تۇردى دا، ءتورتىنشى جورىق نىساناسىن دوننىڭ باتىسىنداعى گوتتارعا باعىتتاعان. دەرەكتەرگە قاراعاندا ونىڭ ۇلى اسكەرى ءۇيسىن، ابدال (البان), چۇبان (سۋان), دۋلات، قاڭلى، الان (الشىن) قاتارلى ەجەلگى قازاق دالاسىنىڭ كوشپەندىلەرىنەن قۇرالعان.

كوشپەندىلەر وداعىنىڭ ەۋروپاعا جۇرگىزگەن جورىعى قاراپايىم ىرگە كەڭەيتۋ عانا ەمەس ەدى.

بۇل جويقىن جورىق باس-باسىنا ىدىراپ كەتكەن ەۋروپالىقتاردى سىلكىنتىپ ۇيقىسىنان وياتتى، وسىدان سوڭ ەۋروپا قۇلدىق بۇعاۋىن ءۇزىپ، قازىرگى قۇدىرەتتى ەلدەرى ءوز ىڭعايىنا قاراي وتاۋ تىگىپ، تۇتىندەرىن تۇتەتە باستادى. بالاميردىڭ باسشىلىنداعى عۇندار مەن قازاق دالاسىنىڭ كوشپەدىلەرى وزدەرىنە مۇلدەم بەيتانىس بۇل تابيعاتقا ءوز ۇستەمدىگىن مىقتاپ ورناتىپ، ەۋروازيا مادەنيەتىنىڭ كوپىرىن سالدى.

ەجەلگى ريمدىكتەر مەن گرەكتەر ماڭىنداعى حالىقتى «تاعىلار»، «ۆارۆارلار ” دەپ اتايتىن. ءريمنىڭ ماڭىنداعى اتالمىش تاعىلار نەگىزىنەن گەرماندار (قازىرگى نورۆەگتەر، اعىلشىندار، گوللاندتىقتار، شۆەدتەر جانە ت.ب اتا-بابالارى), كەلتتەر (Celt قازىرگى يرلانديالىقتاردىڭ اتا تەگى) جانە سلاۆياندار سەكىلدى ءۇش نەگىزگى توبىنان تۇراتىن. گەرماندىقتاردىڭ شىعىس بولىگى گوتتار، ۆاندالدار جانە كۇنباديلاردى نەگىز ەتەتىن دە، وسىنداعى گوتتار كۇشى، ەڭ مىعىم حالىق ەدى. گوتتار دون وزەنى مەن دنەپر وزەنىنىڭ ارالىعىن مەكەندەيتىن وستگوتتار (شىعىس گوتتار) جانە قارا تەڭىزدىڭ باتىسى مەن دۋناي وزەنىنىڭ تومەنگى، اعارىنا قونىس تەپكەن ۆەستگوتتار (باتىس گوتتار) بولىپ ەكىگە بولىنەتىن.

374-ءشى جىلى بالامير الدىمەن دون وزەنىن كەسىپ ءوتىپ وستگوتتورعا شابۋىلىن باستادى. ورتا جازىق بيلىگىمەن ءۇش عاسىر بويى ءتىپتى، ودان دا ارىدەن تالاي رەتكى قيانكەسكى، قانتالاپاي مىنەزگە سىرالعى، ىسىلعان، ودان سوڭ دا ەۋرازيانىڭ ماڭ دالاسىن شىعىسىنان باتىسىنا بوگەۋسىز شيىرلاپ، ەۋروپانىڭ قاقپاسىن قاق ايىرىپ كىرگەلى تۇرعان عۇنداردىڭ وستگوتتار تەڭى ەمەس ەدى. وستگوتتاردىڭ بيلەۋشىسى گەرماناريك (Hermanric) قارسىلاسقان سوعىستا جەڭىلىپ، ءوزى-وزىنە قول جۇمسادى دا، 375-ءشى جىلى ونىڭ ورنىنا شىققان ۆەتحيمير دا بەيمالىم بىرەۋلەر جاعىنان وققا ۇشىپ وستگوتتار تىزە بۇگۋگە ءماجبۇر بولدى.

سونىمەن، ۆەتحيميردىڭ جاقتاۋشىلارى ۆەستگوتتار جەرىنە ىقتاي قاشتى. عۇندار باتىسقا قاراي كەڭەيىپ ۆەستگوتتاردىڭ دنەپر وزەنى جاعاسىنداعى بەرىك توسقاۋىلدارىن دا تالقانداعان سوڭ، بۇل ماڭداعى حالىق، بيلەۋشىسى ۆەتحاناريكتىڭ باستاۋىمەن ريمگە جاپىرىلا سۇعىنىپ كىرۋگە ءماجبۇر بولدى. مىنە، وسىلاي «376-جىلى كوكتەمدە ولار ريم يمپراتورىنىڭ ماقۇلداۋىندا، (ريمنىڭ) وداقتاسى سالاۋاددينمەن دۋناي وزەنىنەن ءوتىپ، بالقان تۇبەگىنىڭ تەرىستىگىندەگى سلەيسكە قونىس تەپكەن حالىقتاردىڭ ۇلى قونىس اۋدارۋى باستالدى.

دنەستر وزەنى مەن سپانيا ارالىعىنداعى حالىقتى نەگىز ەتىپ، 200 جىلداي جالعاسقان بۇل ۇلى ءدۇبىرلى كوش، تۇتاس ەۋروپانىڭ قوعامدىق ساياسي-ەكونوميكاسى، ۇلتتىق ەتنيكاسى، وندىرىستىك قاتىناسى قاتارلى جالپى الەۋمەتتىك بەتالىستارىنداعى سيپاتتىق ۇلى بۇرىلىستىڭ ءدۇمپۋى ەدى. ءورتتىڭ باسى بالاميردىڭ ۇلى جورعى تەك گوتتارعا عانا باعىتتالعان ەمەس ەدى، ەڭ العاش سارماتتار، گوتتار، ماكروموندار، گەتتەر قاتارلى گەرمان تەكتەستەر مەن قاتار يران ناسىلدىلەر دە الپى تاۋىنان اسىپ يتالياعا قاراي جوسىپ ريم يمپەرياسىنا قاۋىپ توندىرە باستاعان، ال، بالامير بولسا ەدىل مەن دۋناي وزەنى ارالىعىنداعى كەڭ القاپتىڭ قوجاسىنا اينالىپ ۇلگىرگەن بولاتىن. دەرەكتەرگە قاراعاندا، ءبالاميردىڭ ريم يمپەرياسىنا جورىعى زامانىمىزدىڭ 381-ءشى جىلى باستالعانمەن، جويقىن جورىق 395-ءشى جىلى يمپەراتور تەودوريك (Theodoricus) ءولىپ ريم ەكىگە ايرىلعاننان كەيىن، شىعىس جانە باتىس ەكى باعىت بويىنشا اتقارىلعان.

بالامير شىعىس باعىتقا بارسىق جانە قورسىق اتتى ەكى قولباسشىسىن قويىپ، الدىمەن ورتا شىعىسقا اتتاندىرعان. بارسىق پەن قورسىقتىڭ اتتى جاساقتارى قارا تەڭىزدىڭ تەرىستىگىنەن اتتانىپ، كىشى ازياعا كىرىپ قۇدىسقا دەيىن شاڭدى جورىقتار جاساعان. ولار قازىرگى پالەستيننەن ورتا اناتوليا، شىعىس اناتوليا جانە ازەربايجان ارقىلى كاۆكازدان قايتا اسىپ قاراتەڭىزدىڭ تەرىستىگىنە ورالعان. بۇل باعىتتاعى جورىق زامانىمىزدىڭ 398-ءشى جىلى اناتولياعا 3-ءشى جورىعىمەن ۋاقىتشا توقتاتىلعان.

بالاميردىڭ باتىس باعىتتاعى جورىعى 400-ءشى جىلى باستالىپ، تۇتاس دۋناي وزەنى جاعالاۋىن جايپاپ يتالياعا كىردى. ول، وسى جىلى دۇنيەدەن ءوتىپ ورنىنا بالاسى (كەيبىر دەرەكتەردە نەمەرەسى) جۇلدىز بيلىككە شىققاننان كەيىن جورىقتىڭ ەكپىنى باسەڭدەگەنىمەن، ۇرەيلەنگەن شىعىس ەۆروپاداعى ەتنوستار سەڭدەي جوسىلىپ باتىسقا اۋا تۇسكەن. شاماسى زامانىمىزدىڭ 405-جىلى ورال تاۋى مەن كارپات (Carpathian) تاۋى ارالىعىنداعى كەڭ القاپ عۇندارعا تاۋەلدى بولدى.

وسىدان سوڭ عۇندار كارپات تاۋى ارقىلى ۆەنگريا جازىعىن باسىپ الىپ، بۋداپەشتى ورتالىق ەتكەن عۇندار يمپەرياسىن قۇرىپ، ريمگە كورشى ەلگە اينالدى دا، ريمگە ۇلكەن قاۋپ تونە باستادى. زامانىمىزدىڭ 409-شى جىلى تاعىدا دۋناي وزەنىنىڭ تۇستىگىندەگى اناتوليانىڭ ولكەلەرىن ويرانداعان. جۇلدىز دۇنيەدەن ءوتىپ ورنىنا 410-ءشى جىلى شىققان قاراتۇن جايلى دەرەك جوقتىڭ قاسى. ايتسە-دە، ونىڭ رۋكيا (رۇيا), مونچاق، ايبارىس، وكتار اتتى ۇلدارى بولعانى ءمالىم. قاراتۇن زامانىمىزدىڭ 415-شى جىلى دۇنيەدەن وتكەن.

تۇتاس ەۋروپانىڭ قوردالانعان قايشىلىقتارىنىڭ شىڭىنا جەتكەندە بالاميردىڭ جورىعى وعان ماي تامىزىق بولىپ ۇلتتاردىڭ زور قونىس اۋدارۋىنىڭ شىمىلدىعى اشىلدى. اسىرەسە، قاراتۇننان كەيىنگى تاققا مۇراگەرلەر مونچاق، رۋكيا، وكتار قاتارلىلار تۇسىندا بۇل ءورت ءتىپتى-دە ۇدەي تۇسكەن بولاتىن. ريمنەن تىسقارى گەرماندىقتاردى نەگىز ەتكەن «تاعىلىق›› كۇيدە سيپاتتالاتىن حالىقتاردىڭ تىرشىلىك ءتاسىلىنىڭ وزگەرۋى مەن ريمنىڭ قۇلدىق قوعامىنىڭ ءداۋىر مۇددەسىنەن الشاق قالۋى سىندى بوگەتسىز اتقارىلاتىن الەۋمەتتىك سيپاتتاعى بۇرىلىس، ەۆروپا ۇلى قۇرلىعىندا قىرۋار جاڭا مەملەكەتتەر مەن جاڭا ەتنيكالىق توپتاردىڭ شاڭىراق كوتەرۋىنە مۇمكىندىك بەردى. مەيلى، قانداي ءبىر قوعامدىق سەبەپتىڭ سالدارىنان بولسىن، قاۋلاعان بۇل جاڭا الشىن-عۇندار قويعان ورتەڭنىڭ ورنىنان وربىگەنى وزگەرمەس، اقيقات بولاتىن.

418-ءشى جىلى ۆەستگوتتار گاللياسىنىڭ (Gaule) تۇستىگىنە قازىرگى فرانتسيانىڭ تۋلۋزا (Toulouse) قالاسىن ورتالىق ەتىپ گەرماندىقتاردىڭ تۇڭعىشقى پاتشالىعى ۆەسگوت پاتشالىعىن قۇردى دا، تەگىندە ودەر وزەنى بويىنان اۋىپ 409-شى جىلى يسپانياعا كەلىپ قونىستانعان ۆاندالدار (Vandals) مەن الاندار ۆەسگوتاردان ىعىسىپ زامانىمىزدىڭ 429-شى جىلى گەيزەريكتىڭ (Gaiseric) جەتەكشىلىگىندە سولتۇستىك افريكاعا كىرىپ، 439-شى جىلى تۋنيستا ۆاندالدار پاتشالىعىن قۇرعان[15]. ولار شاماسى 80 مىڭداي ادام بولىپ، جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ ءبىر پايىزىن ۇستاعانمەن،[16] ماۆريتانياعا دەيىنگى القاپقا ۇستەمدىك جاساعان. قازاقتىڭ ەتنيكالىق قۇرامىنا ەنىپ «الشىن» اتالعان الانداردىڭ وسى بولىنگەن توبى، مىنە وسىلاي افريكانىڭ ساحارا ءشولىنىڭ ەنشىسىنە-دە قوسىلعان.

V عاسىردىڭ ورتا شەنىندە ودەر وزەنى مەن ۆيسلا وزەنى ارالىعىنداعى شىعىس گەرمان ناسىلىندەگى بۋرگۋنديالىقتار (Burgundian) رون (Rhone) وزەنى مەن سەنا (Saone) وزەنى، اڭعارلارىن جاۋلاپ الدى دا، فرانتسيانىڭ شىعىس تۇستىگى مەن قازىرگى شۆەتسيانى نەگىز ەتكەن بۋرگۋنديا پاتشالىعىن قۇردى. 407-جىلى باتىس ريم بريتانيا ارالىن انگلدار مەن ساكسوندارعا بەرۋگە ءماجبۇر بولدى، سونىڭ نەگىزىندە 9-شى عاسىردا قازىرگى ۇلىبريتانيانىڭ نەگىزى سالىندى. 476-جىلى گەرماندىقتاردىڭ جوعارى دارەجەلى قولباسشىسى وداكر(Odoacer)باتىس ريم يمپەرياسىنىڭ ەڭ سوڭعى 6 جاستاعى يمپەراتورى رومۋلدى (Romulus) تۇتقىنداپ باتىس ريم يمپەرياسى كۇيرەدى-دە، ءريمنىڭ قۇلدىق ۇستەمدىگى اياقتالدى. 493-جىلى وستگوتتار ۆيزانتيانىڭ قولداۋىمەن پاننونيادان (Pannonian) (قازىرگى ۆەنگريا ءوڭىرى) يتالياعا كىرىپ، رومۋلدان ءبىرجولاتا بيلىك تارتىپ الىپ وستگوتتار كورولدىگىن قۇردى. 486-شى جىلى فرانكتەر تەرىسكەي گاللياسىنىڭ تەرىستىگىندە فرانك كورولدىگىن قۇرعان، بۇل كورولدىگى كەيىن فرانك، يتاليا، گەرمانيا قاتارلى كورولدىگى بولىنگەن. ريم يمپەرياسىنا ەڭ سوڭىندا سۇعىنىپ كىرگەن گەرماندىقتار تەگىندە شۆەدتساريانىڭ تۇستىگىن مەكەندەيتىن لانگوباردىلار (Langobardi) ەدى.

ولار 568-شى جىلى البانىڭ (Alboin) باستاۋىندا ۆيزانتيانى تالقانداپ تەرىستىك يتاليانى جاۋلاپ الىپ حالىقتاردىڭ ۇلى قونىس اۋدارۋى اياقتادى.

عۇنداردىڭ، اسىرەسە، بالاميردىڭ جورىعى ەۋروپادا وسىنشاما ۇلى وزگەرىستەر مەن ساپىرىلىسقان قيان-كەسكى كۇرەستەردىڭ بەتاشارى بولدى. وكتار بيلىك جۇرگىزگەن كەزگە جەتكەندە بۋداپەشتى استانا ەتىپ، ۆەنگريا جازىعىن نەگىزگى تەرريتوريا ەتكەن عۇن يمپەرياسى رەسمي ورناعان بولاتىن. جۇلدىز، قاراتۋندەر بيلىك قۇرعان كەزدەردە ءبىر ساتكە بولسادا سايابىرلاعان جورىق وكتار تۇسىندا قايتا ۇدەي تۇسكەنى بەلگىلى، اسىرەسە، روگا بيلىك العاننان كەيىن ول قانتۇياق تۇلپارلارىن قايتا جاراتىپ بالقان تۇبەگىنە شابۋىل جاساعان. ول، 422-ءشى جىلى جانە 426-شى جىلى ەكى رەت قازىرگى بۋلگاريا وڭىرىندەگى تراكيا (تراكيا) ولكەسى مەن ماكەدونيانى جاۋلاپ الىپ، بۇل وڭىرلەردى ۆيزانتياعا شارت بويىنشا قايتارىپ بەرگەنىنىڭ ەسەسىنە جىلىنا 350 ليرا التىن تولەم بەرىپ تۇرۋعا مىندەتتى قىلعان.

روگا جالعاستىرۋىمەن ىرگە كەڭەيتۋ ارقىلى شامامەن 432-ءشى جىلى قازىرگى ۆەنگريا، اۆستراليا، چەحيا، سلوۆاكيا، سەربيا جانە ۋكراينا قاتارلى ەلدەردى قۇشاعىنا سىيعىزىپ جاتقان پاننونيا (Pannonian) جازىعىن نەگىز ەتكەن كوشپەندىلەر وداعى مەملەكەتىن قالىپتاستىرىپ، وكتەمدىگىن بۇگىنگى گەرمانيا، دۋناي وزەنىنىڭ تەرىستىگىنەن بىلايعى شىعىس ەۋروپا، قاراتەڭىز بەن كاۆكاز وڭىرلەرىنە دەيىنگى كەڭ دالاعا دەيىن كەڭەيتكەن.

زامانىمىزدىڭ 434-ءشى جىلى روگا دۇنيەدەن ءوتىپ، ورنىنا جۇلدىزحاننىڭ بالالارى بەلادا (بۇد) مەن اتتيلا (ەدىل) تاق مۇراگەرلەرى بولدى. رۋكانىڭ (روگا) ءولىمى تۇتاس ەۋروپاعا قۋانىشتى حابار بولىپ تاراعان. جازۋشى ءالزيمنىڭ «اتتيلا» اتتى ەڭبەگىندە ايتۋىنشا، ۆيزانتيانىڭ ەپيسكوپى پروكولۋس شىركەۋدە «ءتاڭىر، اقەدىل تەودورۋسⅡنىڭ دۇعاسىن قابىل الىپ، ۆيزانتيا باسىنا تونگەن پالەدەن ايىقتى» دەپ ۋاعىز ايتقان.

ولار سول كەزدە ەشقاشاندا اتتيلانىڭ روگادان دا قاۋىپتى جاۋ ەكەنىن بىلە بەرمەيتىن.
اتتيلا (406–453) جايلى ءار سالا قالامگەرلەرى مەن كوركەمونەرشىلەرى ءار قىرىنان وتە مول ەڭبەكتەر جاساعان. «اتتيلا» ءسوزىنىڭ توركىنى جايلى دا بولجامدار ايتادى. سولاردىڭ ىشىندە «اتتيلا» ءسوزىن ەدىل وزەنىمەن، اعاسى بەلادان (بۇدتى) بۋداپەشپەن بايلانىستىراتىندارى ۇستەمدەۋ تۇرادى. بۇعان، عۇندار ەسىمدەرىنىڭ تۇركى ءتىلى مەن تابيعاتقا بايلانىسىپ جاتاتىنى سەبەپ بولىپ وتىرعان بولۋى دا مۇمكىن.

مىسالى: بالامير (بالا پاتشا), جۇلدىز، مونچاق، قاراتون، دەڭىزەك جانە ت.ب. ءونىڭ ۇستىنە اتتيلا شىنىندا دا عۇندار ەدىل وزەنى بويىندا ۇستەمدىك ەتىپ وتىرعان تۇستا دۇنيەگە كەلگەنى انىق. ال، ونىڭ ارەكەتەرىن ەۋروپا، گرەك قالامگەرلەرى «مادەنيەت كۇيرەتكىش» رەتىندە سيپاتتاپ جازعاندارىمەن، ونىڭ زورلىعىنان نەندەي ءبىر، اقيقات تىلەنىپ تۇرعانى، وعان ەرىكسىز تانتىلىك بايقاتىپ جاتاتىندارى دا مەن مۇندالاپ تۇرادى. ريمنىڭ قارعىس اتقان قۇلدىق قۇرىلىمىن تىلگىلەيتىن «ءتاڭىردىڭ قامشىسى» اتالۋىنىڭ سىرى دا سوندا.

اتتيلا 418-ءشى جىلى 12 جاسىندا ريمدە اماناتقا ۇستالىپ تۇرعان. ونىڭ عۇندار ىشىندە اسقاق بەدەلگە يە بولۋى مەن كەيىنگى جەڭىستەرىنىڭ ءبىر نەگىزى وسىدان قالانعانى بەسەنەدەن بەلگىلى. ول ءوز ماقساتىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن 445-ءشى جىلى، اعاسى بەلاديندى دا قانپەزەرلىكپەن ءولتىرىپ قاتىگەز دارا بيلەۋشىلىك وكتەمدىگىن مىزعىماس ەتىپ ورناتقان.

اتتيلا 435, 441–443 جانە 447-ءشى جىلدارى ءۇش رەت ۆيزانتياعا اسكەر اتتاندىرىپ، بالقان تۇبەگىن شاپتى. ۆيزانتيا ەلدىگىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن، جازا تولەمىن اۋىرلاتىپ تولەۋ كەلىسىمىنە تىلەنىپ، جىلدىق سالىق تولەمىن 2100 لەرا التىنعا كوبەيتكەن.

زامانىمىزدىڭ 450-ءشى جىلى ءومىر بويى عۇندارعا تولەم تولەپ، جەر ءبولىپ بەرۋمەن بيلىگىن ساقتاپ كەلگەن تەودورۋسⅡ دۇنيەدەن ءوتىپ، ورنىنا شىققان بالاسى ماركينوس ەندى تولەم بەرۋدىڭ ەسەسىنە قولىنا قارۋ الدى. ماركينوستىڭ «تاۋەكەلگە» بارۋى تەكتەن-تەك ەمەس، بۇل بىردەن-ءبىر ءتيىمدى تالعام ەدى. سەبەبى، بۇل كەزدە ولاردىڭ عۇندارعا اسىلىندە تولەيتىن جىلدىق سالىعى 2100 لەرا التىن ەندى تاعى دا ءۇش ەسەلەنگەن، ونىڭ ۇستىنە ۆيزانتيانىڭ ەكونوميكالىق داعدارىسى مۇنشاما مول قارجى بەرۋگە مۇمكىندىك بەرمەيتىن. ەندى، ءبىر جاعىنان ەۋروپادا اتتيلاعا قارسى وداق تا قالىپتاسىپ ۇلگىرگەن.

449-ءشى جىلى باتىس ريم يمپەراتورىنىڭ تۋعان قارىنداسى حونۋليا ءوز، اعاسى مەن وتانىنان قورلىق كورىپ وتىرعانى ءۇشىن، اتتيلادان كومەك تىلەپ وعان نەكەلى بولۋ ويىن بىلدىرەدى. بۇل اتتيلا ءۇشىن كوكتەن تىلەگەنى جەردەن تابىلعان وراي بولدى. ويتكەنى، ونىڭ باتىس ءريمدى باعىندىرىپ تۇتاس ەۋروپاعا قوجايىن بولۋ ماقساتىن جۇزەگە اسىرۋى ءۇشىن، بۇل جەتكىلىكتى سىلتاۋ بولا الاتىن ەدى.

اتتيلا دەرەۋ ەلشى اتتاندىرىپ حونۋلياعا قۇدالىق ايتتىردى، ءارى حانىشانىڭ جاساۋى ءۇشىن گالليانى بەرۋدى تالاپ ەتتى. گالليا ىشكى گالليا جانە سىرتقى گالليا دەپ ەكىگە بولىنەتىن. ىشكى گالليا ادەتتە ءالپى تاۋىنىڭ تۇستىگىندەگى يتاليا قاتارلى وڭىرلەردى، ال، سىرتقى گالليا ءالپى تاۋىنىڭ تەرىستىگىندەگى قازىرگى فرانتسيا، بەلگيا، ليۋكسەمبۋرگ، گوللانديا، شۆەدتساريا قاتارلى وڭىرلەردى قامتيدى. مۇنداي قورلىقتى تالاپقا باتىس ريمنىڭ كونبەسىن اتتيلا ابدەن بىلەتىن.

باتىس ريم قورلىقتى تالاپقا قارسىلىق جاۋابىن بەرگەن سوڭ، اتتيلا 450-ءشى جىلى 500 مىڭنان استام قولمەن سىرتقى گالليا اۋداندارىنا جازالاۋ جورىعىن باستادى. بۇل تۇس عۇنداردىڭ شارىقتاۋ شەگىنە جەتىپ، ۇستەمدىگىنە شىعىسى كاسپي، باتىسى رەين وزەنى، تەرىستىگى بالتىق تەڭىزى، تۇستىگى دۋناي وزەنىنە دەيىن باعىندىرعان ەۋروپاداعى الىپ يمپەرياعا اينالىپ ۇلگىرگەن شاعى بولاتىن.

451-ءشى جىلى ناۋرىزدا اتتيلانىڭ ۇلكەن اسكەري قوسىنى الدىمەن رەين وزەنىنەن ءوتىپ فرانتسيانىڭ مىتزي، ريمسي قاتارلى قالالارىن جاۋلاپ الىپ، ودان سوڭ پاريجگە تاياۋ ۋرليان قالاسىنا تىقسىرتا شابۋىلدادى. اتتيلانىڭ ماقساتى ۆەستگوتتاردى ويسىراتا جەڭىپ، ودان سوڭ باتىس ءريمدى ءبىرجولاتا باعىندىرۋ ەدى. بىراق، «ەڭ سوڭعى ۇلى ريمدىك» اتالعان باتىس ءريمنىڭ قولباسشىسى اەتيۋس (Flavius•Aetius) 600 مىڭ قوسىنمەن كومەككە كەلىپ قىرىق پىشاق قىرقىستاعى ۆەسگوت، ۆاندال، الان، فرانك، انگلو-ساكسون، لونگابارد جانە ت.ب عۇندارعا ەسەلەرى كەتىپ، تاۋەلدى بولىپ جۇرگەندەردىڭ باسىن قۇراپ عۇندارعا قارسى قۇدىرەتتى وداق ۇيىمداستىردى.

سونىمەن، اتتيلا تىزگىنىن فرانتسيانىڭ سەنا وزەنى القابىنداعى كاتالونيا (گوت-الان) جازىعىنا بۇردى. ەكى جاق 451-ءشى جىلى ماۋسىمدا كاتالونيا جازىعىنىڭ شارون دەگەن جەرىندە ءبىر تاۋلىككە جالعاسقان قاندى شايقاس جاسادى. شايقاسقا اەتيۋستىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن فرانك كورولى مەروۋيچ، الان قولباسشىسى سانگيان جانە ۆەستگوتتاردىڭ كورولى تەودوريك (Theodoric) قاتارلىلار تىكەلەي قاتىناسقان.

ەلدىگىن ساقتاپ، نامىستارىن ەندىگارى تاپتاتپاۋعا مىقتاپ بەكىگەن وداقتاستار، عاسىرلارعا جالعاسقان اتا كەكتەرى مەن نامىستارىن قايتارىپ الۋ ءۇشىن باستارىن بايگەگە تىگۋگە ازىرلەنىپ قويعان بولاتىن. ال، بەتىنە جاۋى جالتاقتاپ جەڭىمپاز اتانىپ العان عۇندار دا ەندى اتتان تۇسۋگە امالسىز، تەك نارتاۋەكەلگە ءمىنىپ، بەدەل ءۇشىن بەلدەسپەككە بەكىگەن.

مىنە، ءدال وسىنداي جاندارمەن جانتالاسپەن بەدەرلى بەدەلدىڭ بەلدەسۋى ەۋروپانىڭ ورتاعاسىرلار تاريحىندا ەڭ ايانىشتى، ەڭ اۋىر كۇن بولعان قىناداي قىرعىن «شارون قاندى شايقاسىن» تۋدىردى. جىلاعان بالانىڭ داۋىسىن اتتيلانىڭ اتىن اتاپ تيعاندارى سىندى ۇرەيلى، اڭىز كۇنى بۇگىندە جالعاسىپ، ۇرەيدىڭ سيمۆولى بولىپ قالىپتاسقان شارون شايقاسىندا ەكى جاقتان ولگەندەردىڭ سانى 165 مىڭ، جارالانۋشىلار ەسەپسىز بولعان.

كەيبىر دەرەكتەردە، ولگەندەردىڭ سانى 300–500 مىڭ دەپ شامالانادى. وسى قاندى شايقاستا الاندار اتا كەكتەرى مەن جاڭا قونىستارى ءۇشىن ايانباي كەسكىلەسىپ زور شىعىنعا ۇشىراعان. ۆەستگوتتاردىڭ كورولى تەودوريك جەبە ءتيىپ، ات تۇياعىنا جانشىلىپ ولگەن. ادامدار مەن كولىكتەردىڭ ولىگى توبە بولىپ ءۇيىلىپ، سەنا وزەنى قىپ-قىزىل قان بولىپ، اققان دەسەدى.

دەگەنمەن، «شارون قاندى شايقاسىندا» وداقتاستار قانشالىقتى زور قۇرباندىققا ۇشىراعانىمەن، اتتيلانى شەگىندىرە الدى. بۇل ەۋروپالىقتار ءۇشىن ناعىز ۇلى جەڭىس ەدى.

بىراق، اتتيلانىڭ شەگىنۋىندە-دە ءوزىنىڭ ىشكى ەسەبى بار بولاتىن. ول، 452-ءشى جىلى ەكىنشى رەت باتىس ريمگە قايتا شابۋىلداپ، يتالياداعى قالالاردى قيراتىپ، ريم قالاسىنا تىكە قانداۋىرشا قادالدى. اتتيلاعا بوگەت بولا الماسىن بىلگەن باتىس ريم يمپەرياسى كەزىندەگى تۇتاس حيرستيان ءدىنى الەمىنىڭ رۋحاني كوسەمى پاپا ءلۋيⅠدى جالما-جان ەلشىلىككە سالىپ تىزە بۇگىپ، اسىلىندەگى ءار جىلىنا تاپسىراتىن سالىعى 700 لەرا التىندى ءۇش ەسەلەپ، 2100 لەراعا كوتەردى، ءارى ساياسي جاقتان عۇندارعا تاۋەلدى ەلگە اينالدى.

اتتيلا باتىس ءريمدى ايتقانىنا كوندىرىپ العان سوڭ، ەندى قايتا اينالىپ سالىق تاپسىرۋدان باس تارتقان ۆيزانياعا جازا جورىعىن جاساۋعا قامداندى. بىراق، وعان تاعدىر ونداي مۇمكىندىك بەرە قويمادى.

بەتپە-بەتتە الدەرى جەتپەسىنە ابدەن كوز جەتكىزگەن جاۋلارى ونى تالاي رەت جىمىسقىلىقپەن قاستاندىق جاساپ، ولتىرۋگە جوسپار قۇرعان بولسا دا، ماقساتتارىنا جەتە الماعان بولاتىن. 453-ءشى جىلى ءبىر جاس ارۋدى توقالدىققا العان تويى ءتۇنى قان قۇسىپ دۇنيە سالدى. كوزى تىرىسىندە-اق اتى، اڭىزعا اينالىپ «ءتاڭىر قىلىشىن» سىيلاعان، كۇناقارلاردى جازالاۋعا كەلگەن «ءتاڭىردىڭ قامشىسى» دەگەن داڭىققا بولەنگەن، ءوز حالقىنىڭ جەڭىمپاز قاھارمانى، بۇكىل ەۋروپانىڭ ۇرەيلەندىرگەن، ءتاڭىردىڭ بۇل ەركەسى ءوز ورداسىندا، سۇلۋ ارۋدىڭ قۇشاعىندا جان بەردى.

دەرەكتەرگە قاراعاندا، كۇڭىرەنگەن حالقى بەتتەرىن ءتىلىپ، شاشتارىن كەسىپ، قارا جامىلىپ، قاتتى كۇيزەلگەن. بالكىم، بۇنىسى ارىسىنىڭ ۇلى تۋىن، ەلدىگىنىڭ ەرەن ارىسى اتتيلانى قورعاي الماعان بەتىمىز تىلىنگىرلەر دەگەنى بولار. تاريحي دەرەكتەرگە قاراعاندا، بۇنداي ادەت بايىرعى عۇن، سكيف-ساقتاردا دا كەڭىنەن تارالعان، جانە ۇزاق مەزگىل جالعاسقان ءداستۇرلى ادەت ەدى. بۇل كورىنىس بىزگە، قازاقتىڭ ءوز ارىن قورعاي الماعان ادامداردى «بەتىڭ تىلىنگىر» دەپ قارعىسىمەن سىباپ جاتاتىنىن، ارىسىنان (قورعانىسىنان) ايرىلعان بەيباقتاردىڭ شاشىن جايىپ، بەتىن جىرتىپ جوقتايتىن ادەتىن ەسىمىزگە ەرىكسىز ورالتادى.

اتتيلانىڭ ءولىمى عۇنداردىڭ تاعدىرىندا كۇرت بۇرىلىس جاسادى. ول كوز جۇمىسىمەن-اق بالالارى اراسىندا باقاستىق تۋىلىپ، ەل اراسى بۇزىلدى دا عۇن يمپەرياسى ىدىراي باستادى. الكەي مارعۇلان ءوزىنىڭ «ەپوس تۋدىرعان ورتانىڭ مادەنيەتكە قۇسقان ۇلەسى» اتتى ەڭبەگىندە «زولتاننىڭ ماديار، اڭىزدارى بويىنشا زەرتتەۋىنشە، ەدىل (اتتيلا) ولگەن ءسوڭ ونىڭ بالالارى ەرناق پەن-دەڭىزەك كۇن شىعىسقا قايتتى. كەيبىرەۋلەرى قىرىم مەن سولتۇستىك كاۆكازعا توقتالدى…

دايىنداعان: ۇلاربەك دالەيۇلى