تاريح تۇلعالار قازاق حاندىعىنا 550 جىل قازاق شەجىرەسى
دۇڭگەندەر قىرعىنى: قازاقتىڭ باتىر ايەلدەرى
شىڭجاڭدى قىتاي وتارىنا بەرمەۋ جولىندا ايانباي قان توككەن قازاق حالقىنىڭ قاندى تاريحى بۇگىندەرى بىرتىندەپ اشىققا شىعىپ جاتىر. جەلىككەن قانىشەر دۇنگەن بيلەۋشىسى مابۋفاڭنىڭ قولتىعىنا سۋ بۇرىككەن قىتايلار قانشاما قازاق اۋىلدارىن تۇگەلدەي قىرىپ سالعانى بۇگىنگى ۇرپاقتارىنىڭ ءالى ەسىندە
تومەندە ءۇرىمجى اۋدانىندا تۇراتىن زەينەتكەر جازۋشى القارناي ەسكەندىردىڭ سول قاندى جىلداردا ەرلىك كورسەتكەن قازاق ايەلدەرى جازعان شاعىن جازباسىن ۇسىنامىز.
1942 جىلى سايدام ويپاتىنڭ تاۋىنداعى قاجىرادا وتىرعان مەيرامحانىڭ اۋىلىن مابۋفاڭىنىڭ قالىڭ قولى تۇتقيىل باسىپ قالادى. بەيعام وتىرعان ەل قاپىدا قورشاۋدا قالادى دا، اۋىل ءازاماتتارى بەت-بەتىنە باس ساۋعالاپ، ايەلدەر مەن بالالار تۇگەل قولعا تۇسەدى. شابىندىعا ۇشىراعان ەلدىڭ ىلىككە جارايتىنىن تۇگەل قيىداي سىپىرىپ، مال-مۇلكىن تەگىس تالان-تارجىلاعان مابۋفاڭنىڭ جەندەتتەرى ايەلدەر مەن بالالاردى الدىعا سالىپ، ايداۋعا جاراماعان كارى قۇرتاڭ، شال-شاۋقانداردى نايزا مەن تۇيرەپ ءولتىرىپ، ارتىنان مۇردەلەردى وزەنگە ءتاستايدى.
ولار ۇتىمۇرىن دەگەن جەرگە كەلگەندە، گانسۋدان ماحايدى باسىپ كەلىپ، قارادوڭ دەگەن جەردە وتىرعان تۇردى باتىر اۋىلىنىڭ ۇستىنەن تۇسەدى. تۇردى باتىر اۋىلى ءبىر اپتا بويى سۋسىسز تاندىر دالانى باسىپ، اۋىزدارى سۋعا ەندى تيگەنى سول ەدى، مەيرامحان اۋىلىن شاپقان جاۋ ولاردى دا شاۋىپ، قورعاسىن وقتى جاڭبرشا توكتى. بۇل اۋىلدان قولعا تۇسكەندەردى دە بۇرىنعى تۇتقىندارعا قوسىپ، مابۋفاڭ جەندەتتەرى شىعىسقا جالعاستى جىلجي بەردى. ەكى اۋىلدان قوسىلىپ ايدالعان ەل قۇلمۇتىنىڭ تام وزەنى بويىنا كەلگەندە «قاتىن بالاشاعامىزدان ءتىرى ايىرلعانشا جاۋلارمەن ايقاسىپ، باسىمىزعا بىرنەشۋىن جاستاي كەتبەيمىز بە» – دەپ مەيرامحان اۋىلىنڭ 40 نەشە جىگىتى ارتتان قۋىپ جەتىپ، جاۋ اسكەرلەرىمەن قيانكەسكسى سوعىس سالادى. ءبىر كۇن تولاسسز سوعىسقاندا ولاردىڭ ۇشەۋىنەن باسقاسى تۇگەل شەيىت بولادى. وسى بوزداعان بوزداقتارىمىزدىڭ ىشىندە مارققۇم بۋراقاندى تام وزەنىندە قاماۋدا جاتقان ايەلىمەن بالارىنىڭ كوزىنشە مابۋفاڭنىڭ قانىشەرلەرى كەسكىلەپ ءولتىرىپتى.
راحىمسىز اسكەرلەر قولدى بولعان ەلدى ايداعان بەتى شينيڭگە اپارىپ اباقتىعا قامايدى. (شينيڭ قالاسى چيڭحاي ولكەسىنڭ ورتالىعى). وسى كەزدە تۇردى باتىردىڭ ايەلى باكەن بەس-التى ايەلدى باستاپ، اباقتىدان قاشادى. بۇلار كۇندىز جاسىرىنىپ، تۇندە ءجۇرىپ، اشىققاندا قۇرت-قوڭىز، جەمتىككە دەيىن جەپ، جارتاستىڭ قۋىسىنا ۇيىقتاپ، بىرنەشە اي دەگەندە دولانداعى قازاق اۋىلدارىنا كەلىپ قوسىلىلادى. ولاردىڭ اجال اۋىزىنان امان-ەسەن قۇتىلۋى قازاق ايەلدەرىنىڭ قايسارلعىن، ۇلت نامىسىن قورعاۋداعى ادال قاسيەتىن ايگىلەپ، ۇرپاقتان ۇرپاققا جىر بولىپ قالا بەردى.
1943 جىلى ءباتي ەسىمدى قازاق ايەلى تۇرمە قاراۋىلىن بۋىندىرىپ ءولتىرىپ، اتىنا ءمىنىپ قاشادى. بىراق، بايقۇس ايەل جول بىلمەگەندىكتەن قانىشەرلەردىڭ قولىنا قايتا ءتۇسىپتى.
شاشاق – رۋى شەرۋشى جاقسىلىق دەگەن كىسىنىڭ قىزى . 1942 جىلى تۇردى باتىر اۋىلى گانسۋ جەرىنەن قوتارىلا كوشىپ، جارىم ايعا جۋىق ۋاقىتتا قارادوڭ، ۇتىمۇرىن دەگەن جەرگە كەلىپ ات دامىلداتىپ، نەشە كۇندىك ءشول ازابىنان قۇتىلىپ اۋىزدارى ەندى اس-سۋعا تيە بەرگەندە مابۋفاڭ جەندەتتەرى ساۋ ەتىپ جەتىپ كەلەدى دە، بەيكۇنا ەلگە وق جاۋدىرىپ قىناداي قىرادى. ەسى شىققان ەل جان-جاققا بىتىراي قاشادى. تۇردى باتىر باستاعان بىرقانشا ازاماتتار جاۋمەن ايقاسىپ، تۇگەل شەيىت بولادى.
وسى اپالاس-توپەلەستە شاشاقتىڭ كۇيەۋى قوي باعىپ كەتكەن ەكى ۇلىن ىزدەپ شىعىپ، قوپالى قامىسقا بارىپ تىعىلادى، ال شاشاق جەتى جاسار ۇلى بايعۇزار ەكەۋى جاۋ قولىنا ءتۇسىپ، قاجىرادان ايدالىپ كەلە جاتقان مەيرامحان اۋىلىنداعى ايەلدەردىڭ قاتارىنا قوسىلادى. جول بويى ول قالاي قاشۋ تۋرالى وي ويلاۋمەن بولادى. وزىنە بەرگەن نانىنىڭ جارىمىن جول شەتىنە تاستاپ وتىرادى. ءبىر كۇنى ولار ءبىر ۇلكەن وزەننىڭ جاعاسىنا كەلىپ قونادى. ارىپ-اشقان ايداۋداعى ەل دە، اسكەرلەر دە ءوز-وزدەرىمەن بولعاندا، بالاسىن قولتىعىنا قىسقان شاشاق تەرەڭ وزەنگە قويىپ كەتەدى.
ول وزەننەن بەس شاقىرىمداي جەرگە بارعاندا جاعاعا ازەر شىعىپ باسپالاپ ءجۇرىپ، وزدەرىنىڭ جۇرگەن جولىنىڭ سورابىن تاۋىپ الىپ، ءار جەردە ءوزى تاستاعان ناندى تاۋىپ الىپ، اۋجال قىلىپ العا تارتا بەرەدى. جۇت جەتى اعايىندى عوي، جول بويىندا ول تاعى مابۋفاڭنىڭ مال ايداعان اسكەرلەرىنە جولىعىپ قالىپ قايتادان قولدى بولادى. بۇل جولى شاشاق ءوزىن ەركىن ۇستاپ، ەلىن تابا الماي جۇرگەن كەيىپتە بولادى. بۇلارعا قوسىلعانىنا قۋانعان بەينە كورسەتەدى. اسكەرلەر ءبىر اراعا دامىلداعاندا كۇندىزگى ويعا العان جوسپارى بويىنشا اسكەرلەردىڭ بىرەۋىنىڭ اتىن ءمىنىپ قاشا جونەلەدى. ارتىنا دا قارامايدى، اقىرى كۇيەۋىن تاۋىپ ەلىنە كەلىپ قوسىلادى.
سول شاشاقتىڭ بالالارى قازىر اقساي اۋدانىندا ءبىر-ءبىر اۋىل بولدى. توركىندەرى باركول اۋدانىندا تۇرادى.
1949 جىلىدىڭ قازان ايىندا، گانسۋدىڭ شۋشاڭحۋ دەگەن جەرىندە وتىرعان تاعى ءبىر بەيعام ەل تۇتقيىل قاۋمالاعان جاۋ اسكەرىنىڭ قورشاۋىندا قالادى. اۋىل ادامدارىنىڭ ءبىر ءبولىمى قورشاۋدى بۇزىپ، قاشىپ شىعادى دا، سارعالجىڭ دەگەن وزەننىڭ جاعاسىنا كەلىپ دامىلدايدى. بىراق، ىزگە تۇسكەن قۋعىنشىلار بوسقىن ەل شايعا ەندى وتىرا بەرگەندە، ساۋ ەتىپ كەلىپ، ەكى جاق اتىسىپ كەتەدى. «سويىل سورىلىعا بۇرىن تيەدى» دەمەكشى، شەكەن دەگەن ايەلدىڭ جالعىز جۇك ارتقان اتانى وق ءتيىپ ءولىپ، باسقا اياق ارتار ەشتەمەسى قالماعان سوڭ، ءتالىپ، حالىق دەگەن ەكى بالاسىن قولتىقتاپ، ءبىر سايدى ورلەگەن بەتى، ساي باسىنداعى بۇتا-بۇگەنى مول قورىم تاستىڭ اراسىنا ءسىڭىپ كەتەدى. ەرتەسى ساسكەگە دەيىن اشىققا شىقپاي باسپالاپ جاتىپ، وزدەرىن ىزدەپ كەلەر دەگەن دامەمەن كۇيەۋى بەكەيدى كۇتەدى. قانشا كۇتسە دە ەشكىم كەلمەيدى.
كۇزدىڭ قارا سۋىعىنا دىردەكتەپ توڭعان ءارى اشىققان بالالار قىڭقىلداپ شەكەننىڭ مازاسىن الا بەرگەن سوڭ، تاۋەكەلگە بەل بۋعان ول ەكى بالاسىن جارتاس قۋىسىنا جاسىرىپ قويىپ، كۇيەۋىن ىزدەپ، كەشەگى جاۋ شاپقان جۇرتقا قاراي جولعا شىعادى. شابىندىعا ۇشىراعان جۇرتقا كەلگەندە، ول شاشىلىپ جاتقان ىدىس-اياق، ەسكى قۇرىم كيگىز، جاپىرىلعان شەلەك سياقتى ۇساق-تۇيەك نارسەلەر اراسىنان كەرەككە جارايتىنداي بىردەمەلەردى الىپ، تاۋعا قاراي كەلە جاتقان جولىندا، الاسا جىراشىقتا دەنەسى جارتىلاي كورىنىپ جاتقان مۇردەنى كورەدى. «بەكەي بولىپ جۇرمەسىن» دەگەن قورقىنىشپەن مەلشيىپ از ءتۇرادى دا، مۇردەنىڭ جانانا كەلەدى. مۇردەنىڭ اياعىنا كيگەن ەتىگى مەن، ۇستىنە كيگەن شاپانىنا قاراپ ول ءوز اۋىلىنداعى شاتىرحان دەگەن جىگىت ەكەنىن بىلەدى. اعىل-تەگىل جىلاعان ول شاتىرحاننىڭ مۇردەسىن قايتىپ قيىپ كەتە السىن، مۇردەنىڭ قاسىنداعى قۇمنان شۇقاناق قازىپ سول اراعا جەرلەيدى دە: «قوش! ماحشاردا كەزىگەلىك!» – دەپ جىلاعان بەتى بالالارىنىڭ قاسىنا قايتىپ كەلەدى.
قاسقىرى ۇلىپ، ايۋى اقىرعان سۇركەيلى دالادا ولارعا جىرتقىش اڭداردان باسقا جاۋ جوق ەدى. قۋ قۇلقىن ءۇشىن قوياننىڭ جىمىنا، شىل-كەكىلىكتىڭ ۇياسىنا تۇزاق قۇرىپ، تاۋ ۇڭگىرىن پانالاپ كۇندەرىن كورە بەردى. باستابىندا بىرەۋ-مىرەۋ ىزدەپ كەلەر دەگەن ۇمىتپەن استارعا كوز سالۋمەن بولدى. الايدا ەشىكىم ىزدەپ كەلمەي، كۇدەرى دە ۇزىلە باستايدى. جابايىلىق تۇرمىسقا دا اقىرىن-اقىرىن بويى ۇيىرلەسە باستايدى. ءتىپتى، جىرتقىشتاردىڭ اۋىزىنداعى ەلىكتى، بۇعىنى، تاۋ ەشكىنى ءبۇتىن كۇيىندە تارتىپ الادى. بالالارىن قولتىقتاپ ءجۇرىپ، اياعى جەتكەن جەردەن ازىق ىزدەيدى.
قىس ءوتىپ، كوكتەمىنىڭ سىلبىر بالشىعى كەپكەن سوڭ، ەكى بالاسىن قولتىقتاپ التىن تاۋدىڭ قۇبىلمالى كليماتىمەن الىسا ءجۇرىپ، ەلىن ىزدەۋگە بەلىن بۋادى. ول وسىلاي كوش كەتكەن باعىتپەن جۇرە بەردى. جۇرە-جۇرە 1951 جىلى مامىردا ەل شەتىنە ارەڭ ىلىنەدى. العاشىندا بىرنەشە موڭعول مالشىلارى ۇش بەباقتى تاۋىپ الىپ، اۋىلدارىنا الىپ كەلەدى. ونىڭ قازاق ەكەنىن بىلگەن سوڭ موڭعولدار سول اراداعى قازاقتارعا ۇگىت ايتىپ جۇرەتىن اقىنقوجا اتتى جىگىتكە ەرتىپ كەلەدى. اقىنقوجا ءمان-جايدى ابدەن بىلگەن سوڭ شەكەندى چيڭحاي ولكەسىنىڭ شاپشا اۋدانىنا ەرتىپ اكەلەدى. ۇكىمەت جاق گانسۋمەن چيڭحايدا بوسقىن قازاقتاردى وسى اراعا جيىپ جاتقان ەكەن، ولارعا قامقور بولىپ، ءبىر اۋىزدى ءۇي، كورپە-جاستىق، ىدىس-اياق قاتارلى تۇرمىستىق بۇيىمدارمەن قامدايدى. اقىنقوجا باسقا جەرلەردەگى قازاقتار اراسىنان ءجون سۇراي ءجۇرىپ، ءبىر جارىم اي دەگەندە شەكەننىڭ جولداسى باكەيدى ىزدەپ تاۋىپ، ولاردى امان-ساۋ قاۋىشتىرعان. اسىلىندە، باكەي اعاسى مۇحتار ەكەۋى سارعالجىڭداعى قىرعىنان امان قۇتىلىپ، قىتايدىڭ كوممۋنيستىك ازاتتىق ارمياسىنا جولىعىپ قالادى. ازاتتىق ارميا ولاردى شينيڭگە اكەلىپ، زاۋىتقا جۇمىشىلىققا ورنالاستىرعان ەكەن.
1952 جىلى باكەي باتىس تەرستىك ەرەسەكتەر ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ قىسقا مەرزىمدى كۋرسىن تاۋىسىپ، 1953 جىلى قۇلمۇتىعا قىزمەتكە تۇرادى. 1957 جىلى اتا مەكەندەرى التايدىڭ كوكتوعاي اۋدانىنا قونىس اۋداردى.
دايىنداعان: ۇلاربەك دالەيۇلى
baq.kz
پىكىر قالدىرۋ