Tarih Twlğalar Qazaq handığına 550 jıl Qazaq şejiresi
Düñgender qırğını: Qazaqtıñ batır äyelderi
Şıñjañdı qıtay otarına bermeu jolında ayanbay qan tökken qazaq halqınıñ qandı tarihı büginderi birtindep aşıqqa şığıp jatır. Jelikken qanişer düngen bileuşisi Mabufañnıñ qoltığına su bürikken qıtaylar qanşama qazaq auıldarın tügeldey qırıp salğanı bügingi wrpaqtarınıñ äli esinde
Tömende Ürimji audanında twratın zeynetker jazuşı Alqarnay Eskendirdiñ sol qandı jıldarda erlik körsetken qazaq äyelderi jazğan şağın jazbasın wsınamız.
1942 jılı Saydam oypatınñ tauındağı Qajırada otırğan Meyramhanıñ auılın Mabufañınıñ qalıñ qolı twtqiıl basıp qaladı. Beyğam otırğan el qapıda qorşauda qaladı da, auıl äzamattari bet-betine bas sauğalap, ayelder men balalar tügel qolğa tüsedi. Şabındığa wşırağan eldiñ ilikke jaraytının tügel qiıday sıpırıp, mal-mülkin tegis talan-tarjılağan Mabufañnıñ jendetteri äyelder men balalardı aldığa salıp, aydauğa jaramağan kari qwrtañ, şal-şauqandardı nayza men tüyrep öltirip, artınan mürdelerdi özenge tastaydi.
Olar Wtımwrın degen jerge kelgende, Gansudan Mahaydı basıp kelip, Qaradöñ degen jerde otırğan Twrdı batır auılınıñ üstinen tüsedi. Twrdı batır auılı bir apta boyı susısz tandır dalanı basıp, auızdarı suğa endi tigeni sol edi, Meyramhan auılın şapqan jau olardı da şauıp, qorğasın oqtı jañbrşa tökti. Bwl auıldan qolğa tüskenderdi de bwrınğı twtqındarğa qosıp, Mabufañ jendetteri şığısqa jalğastı jılji berdi. Eki auıldan qosılıp aydalğan el Qwlmwtınıñ Tam özeni boyına kelgende «Qatın balaşağamızdan tiri ayırlğanşa jaularmen ayqasıp, basımızğa birneşuin jastay ketbeymiz be» – dep Meyramhan auılınñ 40 neşe jigiti arttan quıp jetip, jau äskerlerimen qiyankesksi soğıs saladı. Bir kün tolassz soğısqanda olardıñ üşeuinen basqası tügel şeyit boladı. Osı bozdağan bozdaqtarımızdıñ işinde marqqwm Buraqandı Tam özeninde qamauda jatqan äyelimen balarınıñ közinşe Mabufañnıñ qanişerleri keskilep öltiripti.
Rahımsız äskerler qoldı bolğan eldi aydağan beti Şiniñge aparıp abaqtığa qamaydı. (Şiniñ qalası Çiñhay ölkesinñ ortalığı). Osı kezde Twrdı batırdıñ äyeli Bäken bes-altı äyeldi bastap, abaqtıdan qaşadı. Bwlar kündiz jasırınıp, tünde jürip, aşıqqanda qwrt-qoñız, jemtikke deyin jep, jartastıñ quısına wyıqtap, birneşe ay degende Dolandağı qazaq auıldarına kelip qosılıladı. Olardıñ ajal auızınan aman-esen qwtıluı qazaq ayelderiniñ qaysarlğın, wlt namısın qorğaudağı adal qasietin äygilep, wrpaqtan wrpaqqa jır bolıp qala berdi.
1943 jılı Bäti esimdi qazaq äyeli türme qarauılın buındırıp öltirip, atına minip qaşadı. Biraq, bayqws äyel jol bilmegendikten qanişerlerdiñ qolına qayta tüsipti.
Şaşaq – Ruı şeruşi Jaqsılıq degen kisiniñ qızı . 1942 jılı Twrdı batır auılı Gansu jerinen qotarıla köşip, jarım ayğa juıq uaqıtta Qaradoñ, Wtımwrın degen jerge kelip at damıldatıp, neşe kündik şöl azabınan qwtılıp auızdarı endi as-suğa tie bergende Mabufañ jendetteri sau etip jetip keledi de, beykünä elge oq jaudırıp qınaday qıradı. Esi şıqqan el jan-jaqqa bıtıray qaşadı. Twrdı batır bastağan birqanşa azamattar jaumen ayqasıp, tügel şeyit boladı.
Osı apalas-töpeleste Şaşaqtıñ küyeui qoy bağıp ketken eki wlın izdep şığıp, qopalı qamısqa barıp tığıladı, al Şaşaq jeti jasar wlı Bayğwzar ekeui jau qolına twsip, Qajıradan aydalıp kele jatqan Meyramhan auılındağı äyelderdiñ qatarına qosıladı. Jol boyı ol qalay qaşu turalı oy oylaumen boladı. Özine bergen nanınıñ jarımın jol şetine tastap otıradı. Bir küni olar bir ülken özenniñ jağasına kelip qonadı. Arıp-aşqan aydaudağı el de, äskerler de öz-özderimen bolğanda, balasın qoltığına qısqan Şaşaq tereñ özenge qoyıp ketedi.
Ol özennen bes şaqırımday jerge barğanda jağağa äzer şığıp baspalap jürip, özderiniñ jürgen jolınıñ sorabın tauıp alıp, är jerde ozi tastağan nandı tauıp alıp, aujal qılıp alğa tarta beredi. Jwt jeti ağayındı ğoy, jol boyında ol tağı Mabufañnıñ mal aydağan äskerlerine jolığıp qalıp qaytadan qoldı boladı. Bwl jolı Şaşaq özin erkin wstap, elin taba almay jürgen keyipte boladı. Bwlarğa qosılğanına quanğan beyne körsetedi. Äskerler bir arağa damıldağanda kündizgi oyğa alğan josparı boyınşa äskerlerdiñ bireuiniñ atın minip qaşa jöneledi. Artına da qaramaydı, aqırı küyeuin tauıp eline kelip qosıladı.
Sol Şaşaqtıñ balaları qazir Aqsay audanında bir-bir auıl boldı. Törkinderi Barköl audanında twradı.
1949 jılıdıñ qazan ayında, Gansudıñ Şuşañhu degen jerinde otırğan tağı bir beyğam el twtqiıl qaumalağan jau äskeriniñ qorşauında qaladı. Auıl adamdarınıñ bir bölimi qorşaudı bwzıp, qaşıp şığadı da, Sarğaljıñ degen özenniñ jağasına kelip damıldaydı. Biraq, izge tüsken quğınşılar bosqın el şayğa endi otıra bergende, sau etip kelip, eki jaq atısıp ketedi. «Soyıl sorılığa bwrın tiedi» demekşi, Şeken degen äyeldiñ jalğız jük artqan atanı oq tiip ölip, basqa ayaq artar eştemesi qalmağan soñ, Tälip, Halıq degen eki balasın qoltıqtap, bir saydı örlegen beti, say basındağı bwta-bügeni mol qorım tastıñ arasına siñip ketedi. Ertesi säskege deyin aşıqqa şıqpay baspalap jatıp, özderin izdep keler degen dämemen küyeui Bekeydi kütedi. Qanşa kütse de eşkim kelmeydi.
Küzdiñ qara suığına dirdektep toñğan äri aşıqqan balalar qıñqıldap Şekenniñ mazasın ala bergen soñ, täuekelge bel buğan ol eki balasın jartas quısına jasırıp qoyıp, küyeuin izdep, keşegi jau şapqan jwrtqa qaray jolğa şığadı. Şabındığa wşırağan jwrtqa kelgende, ol şaşılıp jatqan ıdıs-ayaq, eski qwrım kigiz, japırılğan şelek siyaqtı wsaq-tüyek närseler arasınan kerekke jaraytınday birdemelerdi alıp, tauğa qaray kele jatqan jolında, alasa jıraşıqta denesi jartılay körinip jatqan mürdeni köredi. «Bekey bolıp jürmesin» degen qorqınışpen melşiip az türadi da, mürdeniñ janana keledi. Mürdeniñ ayağına kigen etigi men, üstine kigen şapanına qarap ol öz auılındağı Şatırhan degen jigit ekenin biledi. Ağıl-tegil jılağan ol Şatırhannıñ mürdesin qaytıp qiıp kete alsın, mürdeniñ qasındağı qwmnan şwqanaq qazıp sol arağa jerleydi de: «Qoş! Mahşarda kezigelik!» – dep jılağan beti balalarınıñ qasına qaytıp keledi.
Qasqırı wlıp, ayuı aqırğan sürkeyli dalada olarğa jırtqış añdardan basqa jau joq edi. Qu qwlqın üşin qoyannıñ jımına, şıl-kekiliktiñ wyasına twzaq qwrıp, tau üñgirin panalap künderin köre berdi. Bastabında bireu-mireu izdep keler degen ümitpen astarğa köz sälumen boldı. Alayda eşikim izdep kelmey, küderi de üzile bastaydı. Jabayılıq twrmısqa da aqırın-aqırın boyı üyirlese bastaydı. Tipti, jırtqıştardıñ auızındağı elikti, bwğını, tau eşkini bütin küyinde tartıp aladı. Balaların qoltıqtap jürip, ayağı jetken jerden azıq izdeydi.
Qıs ötip, kökteminiñ sılbır balşığı kepken soñ, eki balasın qoltıqtap Altın taudıñ qwbılmalı klimatımen alısa jürip, elin izdeuge belin buadı. Ol osılay köş ketken bağıtpen jüre berdi. Jüre-jüre 1951 jılı mamırda el şetine äreñ ilinedi. Alğaşında birneşe moñğol malşıları wş bebaqtı tauıp alıp, auıldarına alıp keledi. Onıñ qazaq ekenin bilgen soñ moñğoldar sol aradağı qazaqtarğa ügit aytıp jüretin Aqınqoja attı jigitke ertip keledi. Aqınqoja män-jaydı äbden bilgen soñ Şekendi Çiñhay ölkesiniñ Şapşa audanına ertip äkeledi. Ükimet jaq Gansumen Çiñhayda bosqın qazaqtardı osı arağa jiıp jatqan eken, olarğa qamqor bolıp, bir auızdı üy, körpe-jastıq, ıdıs-ayaq qatarlı twrmıstıq büyımdarmen qamdaydı. Aqınqoja basqa jerlerdegi qazaqtar arasınan jön swray jürip, bir jarım ay degende Şekenniñ joldası Bäkeydi izdep tauıp, olardı aman-sau qauıştırğan. Äsilinde, Bäkey ağası Mwhtar ekeui Sarğaljıñdağı qırğınan aman qwtılıp, qıtaydıñ kommunistik azattıq armiyasına jolığıp qaladı. Azattıq armiya olardı Şiniñge äkelip, zauıtqa jwmışılıqqa ornalastırğan eken.
1952 jılı Bäkey batıs terstik eresekter universitetiniñ qısqa merzimdi kursın tauısıp, 1953 jılı Qwlmwtığa qızmetke twradı. 1957 jılı ata mekenderi Altaydıñ Koktoğay audanına qonıs audardı.
Dayındağan: Wlarbek Däleywlı
baq.kz
Pikir qaldıru