باركول قازاقتارىنىڭ شىعىسقا اۋى (1)

1864 جىلى شىڭجاڭدا دۇنگەن، ۇيعۇر، قازاق حالىقى چيىڭ پاتىشالىعىنا قارسى كوتەرلىس جاسادى. كەلەسى جىلى قوقان حاندىعىنڭ اسكەري اتامانى ياھۇپبەك (جاقىپبەك) ورايدان پايدالانىپ، شىڭجاڭعا باسىپ كىرىپ، قاشقار ايماعىن ءبولىپ بيلەپ وتىرعان دۇنگەننىڭ فەوادال باسشىلارىمەن بىرگە 1867 جىلى ءتاڭىرتاۋدىڭ وڭتۇستىگى مەن سولتۇستىگىندە بىرنەشە قالانى الىپ، بايداۋلەت حاندىعىن قۇردى.

1872 جىلى شار پاتىشا جاقىپبەكتىڭ بايداۋلەت حاندىعىنىڭ حانى ەكەنىن اشىق مويىندادى. 1874 جىلى انگليادا بايداۋلەت حاندىعىن مويىنداپ «ساۋدا شارتىن» جاساستى. سونىمەن قاتار، قىرۋار قارۋ-جاراقپەن قامدادى، 1876 جىلى چيىڭ قولباسشىسى زوزۇڭتاڭ شىڭجاڭعا قالىڭ قول باستاپ كەلىپ، جاقىپبەككە جازالاۋ جورىعىن جۇرگىزىپ، 1877 جىلى شىڭجاڭدى قايتارىپ الدى دا، جاقىپبەك ءوزىن-ءوزى ءولتىرىپ تىندى.

وسى كەزدە التاي قازاقتارى دا تورە تۇقىمدارىنىڭ ەزگىسىنە شىداماي، جان-جاققا اۋا باستاعان-دى. مۇنىڭ ىشىندە مۇقى، توپاي باستاعان ەل بارلىق پەن جايىردان ىلەگە اۋىپ كەتكەن قىزاي رۋلارىنىڭ قونىسىنا كوشىپ باردى. قامىسباي، جامىسباي باستاعاندار باركولگە قاراي كوشكەن، بوكە باتىر باستاعاندار ءتاڭىرتاۋ قويناۋىنا بەتتەگەن.

باركولگە بارعان قازاقتاردىڭ باسشىسى اعايىندى قامىسباي مەن جامىسباي دەگەن كىسىلەر. قامىسباي ەكى ايەل الىپ، بايبىشەسىنەن ۇلكەن ۇلى قايسا 1880 جىلى دۇنيەگە كەلگەن. 1883 جىلى كىشى ۇلى ءالىپ تۋعان، توقالىنان 1885 جىلى ءۇشىنشى ۇلى قوجابارگەن، 1887 جىلى ءتورتىنشى ۇلى قوجاقىن تۋعان.
قامىسبايدىڭ ءتورت ۇلى ات جالىن تارتىپ مىنگەننەن باستاپ باركولدى بيلەگەن، نەگىزىنەن ءالىپ ءىس باسقارعان. ونىڭ اقىلشىلارى مەن قولعاناتتارى قايسا، شۇلەنباي، مۇنانباي، ەلەكباي دەگەن ادامدار ەدى. باركول، قۇمىل، موري، شونجى سياقتى شىعىس شىڭجاڭ رايونى وسىلاردىڭ بيلىگىندە بولاتىن. بىراق، ولار سىرتقى موڭعولىمەن ۇنەمى قاقتىعىسىپ، جىبەك جولىنىڭ ساۋداگەرلەرىن توناۋمەن بولدى.

1911 جىلى ءسۇن جۇڭشان شيىڭحاي توڭكەرىسىنە باسشىلىق ەتىپ، چيىڭ پاتىشالىعىن اۋدارىپ، جۇڭحۋا ميىنگونى قۇرعاننان كەيىن، ءۇرىمجىنىڭ دۋتۇڭى ياڭ زىڭشىيڭ شەكارا باسشىسى ءارى شىڭجاڭ ولكەسىنىڭ دۋبانى بولادى. ول شىڭجاڭداعى جەرگىلىكتى كۇشتەردى جانە ءار ۇلت بىلىكتىلەرىن قولعا قوندىرۋ ءۇشىن التايداعى الەن ۋاڭنىڭ ءىنىسى ءشارىپحاندى، شىعىس شىڭجاڭنىڭ مىقتىسى ءالىپتىڭ ۇلكەن ۇلى ەلىسحان جانە تارباعاتايداعى مىڭباسى مامىربەكتىڭ ۇلى قىزىردى ۇرىمجىگە اكەلىپ وقىتىپ، ولارعا قىتايشا ۇيرەتتى. كەيىن شىڭجاڭنىڭ جاعدايى اۋمالى-توكپەلى بولىپ كەتكەندىكتەن، ياڭ زىڭشين جەرگىلىكتى ورىنداعىلاردى ءوز شەڭگەلىندە مىقتاپ ۇستاپ وتىرۋ ءۇشىن ءشارىپحاندى بۋىرشىن اۋدانىنىڭ اكىمى، ەلىسحاندى شىعىس شىڭجاڭ شەكارا قورعانىس ۇلكەن وتريادىنىڭ وترياد باستىعىنا تاعايىندايدى. ول كەزدە ەلىسحاندا 200 مىلتىق ۇستاعان مىقتى قارۋلى كۇش بار ەدى. ءبىر شەتتى ءبولىپ الىپ، ءۇندىستاننان، پاكىستاننان، اۋعانستاننان جانە وڭتۇستىك شىڭجاڭنان، موڭعولياعا جۇرگەن ساۋداگەرلەردى توسىپ، كەۋەندەردى تونادى، وسىنىڭ كەسىرىنەن موڭعوليامەن بولعان قاتىناسى قاتتى شيەلەنىسىپ، ءار ەكى جاق قاپىسىن تاپقاندا قارسى جاعىن قان قاقساتىپ وتىردى.

1927 جىلى جياڭ جيەشى قوزعاعان «12 ءساۋىر» توڭكەرستىك وزگەرىسىنىڭ ىزعارى شىڭجاڭدى دا شارپىپ، فان داۋيىڭ ياڭ زىڭشيندى ءولتىردى، جيىن شۋرىن ورايدان پايدالانىپ تاققا شىقتى. ول شىڭجاڭداعى ءار ۇلت حالقىن ەزىپ-جانىشتاۋدا ياڭ زىڭشيننان اسىپ تۇسپەسە، كەم سوققان جوق.

1931 جىلى قۇمىلداعى تۋحۋلۋ وڭىرىندەگى كەرتارتپا اتامان قوجانياز قول جيىپ، جيىن شۋرىنگە قارسى شىقتى. ءوز كۇشىن ءالسىز سەزىنگەن قوجانياز سەنىمدى ادامى جولبارىستى گانسۋعا جىبەرىپ، ماجۇڭيڭنان كومەك كۇتتى. ءوزىن گانسۋ، چيىڭحاي، نيڭشيا بىرلەسكەن ارمياسىنىڭ باس قولباسشىسىمىن دەپ جۇرگەن ماجۇڭيىڭ وسى ورايدا ىقپالىن كەڭەيتپەك بولىپ، اسكەر باستاپ باتىسقا قاراي تارتتى. ول شىڭجاڭدا يسلام مەملەكەتىن قۇرۋ قيالىندا بولدى.

ماجۇڭيىڭ جولبارستى بريگادا باستىعى ەتىپ تاعايىنداعان سوڭ، جولبارىس باركولگە بارىپ ءالىپتى تاۋىپ، ونىڭ شىعىس شىڭجاڭنىڭ قوجاسى ەكەنىن مويىندادى جانە ونىڭ ات، قارۋ شىعارىپ قوجانيازبەن ما جۇڭيىڭدى قولداۋىن ءوتىندى. ءالىپ ولاردىڭ شىڭجاڭداعى ءدىني كۇشتىڭ قولداۋىنا يە بولىپ وتىرعان بەلدىلەر دەپ ساناپ، ءوزىنىڭ ارقا سۇيەر كۇشى ەسەپتەپ، ءجۇز ات، مىڭ قوي بەرىپ، قوجانيازبەن ماجۇڭيىنىڭ جين شۋرىنعا قارسى سوعىسىن قولدادى. جين شۋرىن بۇل حاباردى ەستىپ، شىڭ شىسايدى شىعىس شىڭجاڭنىڭ باس قولباسىلىعىنا تاعايىنداپ، اسكەر شىعارىپ قوجانياز بەن ماجۇڭيىڭعا توتەپ بەرمەك بولدى.

شىڭ شىسايدىڭ قوسىنى جەتىقۇدىققا بارعاننان كەيىن، ول دا الىپتەن ات-كولىك سۇرادى. ءالىپ شىڭ شىسايدى كىرمە، ىرگەسى بوس دەپ قاراعاندىقتان، ونىڭ ۇستىنە «وزىمدە ءتورت مىڭ ءتۇتىن، نەشە جۇزدەگەن قارۋ بار، كەيىن شىڭ شىسايدىڭ كەك الۋىنا دا توتەپ بەرەرمىن» دەپ شولاق ويلاعان ول شىڭ شىسايعا كومەك بەرمەگەنىمەن قوسا جىبەرگەن وكىلدەرىن بايلاپ تاستايدى. ءسويتىپ ءالىپ موڭعوليامەن بۇرىنعى ارازداستىعىنا قوسىپ، شىڭ شىسايدى ارتقى پەردەدە قولداپ تۇرعان سوۆەت وداعىن دا شاپقا ءتۇرتىپ الدى.

1933 جىلى 12 ساۋىردە شىڭ شىساي العا باسار بەيىنە كورسەتىپ سوۆەت وداعىنا مايشا جاعىپ، سەنىمىنە يە بولدى دا جيىن شۋرىندى اۋدارىپ شىڭجاڭنىڭ تاريح ساحىناسىنا كوتەرىلدى. ول كەزدە سوۆەت وداعى، موڭعوليا جانە وڭتۇستىك شىڭجاڭنىڭ جوعارى جىكتەگىلەرى جىبەك جولى ساۋداسىنىڭ ىركىلىسسىز، قاۋىپسىز بولۋى ءۇشىن، بىرلەسىپ شىعىس شىڭجاڭداعى وسپەنى الىپ تاستاماق بولىپ كەلىسەدى.

سوندىقتان ولار شىڭ شىسايدان ەلىسحاندى شىعىس شىڭجاڭ ۇلكەن وترياد باستىعىنان الىپ تاستاۋدى جانە ءالىپتىڭ قولىنداعى بارلىق قارۋدى جيىپ الۋدى تالاپ ەتەدى. بۇل وي شىڭ شىسايدىڭ قۋلىق پەن كەسەپات تولعان شاقشا باسىندا بۇرىنان بار ەدى. بىراق، ءالىپتىڭ شىعىس شىڭجاڭداعى كۇشى مىعىم بولاتىن، ونىڭ قازاقتاردان ۇيىمداستىرعان مىڭعا جۋىق قولى سوعىسقا شەبەر، شەتىنەن باتىر، سوۆەت ارمياسىنىڭ اۋىر ءتيپتى قارۋلارى دا، موڭعوليانىڭ اتتى اسكەرلەرى دە ولاردى جويا الماعان. دەسە دە، ولاردا ساياسي تاكتيكا، ءادىس-امال، ۇيىمدىق ءتارتىپ، اسكەري بەلگىلەمە، حالىقتىق زاڭ- جارلىق دەگەندەر وتە كەمشىل ەدى. ونىڭ ۇستىنە قازاقتار رۋشىل كەلەدى، ءبىرىنىڭ اياعىنان ءبىرى شالعانعا كەلگەندە ءجۇرىپ تۇر. بۇل ماسەلەلەر ولاردىڭ ەڭ ءالسىز جەرى بولعاندىقتان، اككى شىڭ شىساي «قامالدى سىرتىنان بۇزعاننان ىشتەن بۇزعان ەڭ وڭاي بولادى» دەپ ءتۇيىپ، جانسىزدارىن جىبەرىپ، ءالپتىڭ شەشەسى باسقا ىنىلەرىمەن بولعان قايشىلىعىن ۋشىقتىرىپ، ولاردى ىشكى جاقتان بولشەكتەۋگە ۇرىندى.

ول كەزدە بايبىشەدەن تۋعان ءالىپ پەن قايسا بيلىك جۇرگىزىپ، جەردىڭ ەڭ شۇرايلىسىن يەمدەنىپ الىپ، توقالدان تۋعان ەكى ءىنىسى قوجابەرگەن مەن قوجاقىنعا ءسال قاراعان بولاتىن. بۇعان توقالدان تۋعان بالالار وكپەلى جۇرەتىن. سويتسە دە ولار اعالارىنان اسا الماعاندىقتان دىمدارى ىشىندە بولىپ، باركولدىڭ باسقا جەرلەرىنەن قونىس ىزدەپ، ىرگەسىن ايىرۋ قامىندا ءجۇرۋشى ەدى. مىنە، وسىنداي بەرەكەسىزدىكتى قانقورلار سەزە قويىپ، موڭعوليالىقتاردى پايدالاندى. ولار بوگدە نيەتتە قوجابەرگەن مەن قوجاقىندى «موڭعولياداعى الاتاۋعا كوشىپ كەلىڭدەر» دەپ شاقىرادى.

شىڭ شىساي جىبەرگەن ءجانسىزدار دا وتقا ماي قۇيىپ، «شىڭ شىساي قالىڭ قولمەن كەلىپ ءالىپ پەن قايسانى جويادى. ولارمەن قوسا ەكەۋىنە ەرگەندەردى دە ايامايدى ەكەن. قارا قازان، سارى بالانىڭ اماندىعى ءۇشىن ەكەۋىڭ تەزىرەك اعالارىڭنان ءبولىنىپ، موڭعولياعا كوشىڭدەر» دەپ قولتىقتارىنا سۋ بۇركەدى. باستارىنىڭ اماندىعىن كوزدەگەن ەكەۋى 60 ءتۇتىندى باستاپ موڭعولياعا قاراي كوشەدى. بۇل حاباردى ەستىگەن ءالىپ 200 ادام قوسىپ ەلىسحاندى كوشكەن ەلدى توسۋعا جىبەرەدى. سىرتتان باس باعىپ جاتقان شىڭ شىساي ءالىپتىڭ ەلى دۇرلىگىپ، وزدەرىمەن وزدەرى بولىپ قورعانىستارى بوساپ، سالعىرتسىعان ورايدا باركولدەگى قازاق اۋىلدارىن جەكە-جەكە قورشاۋعا الادى. تەك، ءالىپتىڭ ءوز اۋىلىنا كۇشەيتىلگەن 1200 ادامدىق اسكەرىن جىبەرىپ، وزگە ءبىر ءبولىم اسكەرلەرىن ەلىسحاننىڭ سوڭىنان تۇسۋگە بۇيرادى.

جاۋ كەلگەندە ءالىپ اۋىلدا جوق ەدى. بۇرىننان الىپپەن قويان قولتىق ارالاسىپ ونىڭ زور سەنىمىنە يە بولعان ما فاميليالى شىڭ شىسايدىڭ جانسىزى ءالىپتى تاۋىپ، ونى الداپ-ارباپ قورشاۋ شەڭبەرىنە كىرگىزەدى. ءالىپ قاننەن-قاپەرسىز تابالدىرىقتان اتتاپ كىرگەندە، شىڭ شىسايدىڭ ادامدارى ونى اتىپ ءولتىرىپ، باسىن كەسىپ الىپ كەتەدى. ونىمەن قويماي جەندەتتەر سول اۋىلداعى 60 تۇتىندەگى كارى-جاس، بالا-شاعانى جيىنى 200 ادامدى تۇگەل قىرىپ، بەيكۇنا قازاقتاردى قىزىل قانعا بويايدى.
ەلىسحان موڭعولياعا قاراي كوشكەن كىشى اكەلەرىن توسىپ، اقىلعا كەلتىرىپ ولاردى قايتا قايتارىپ كەلە جاتقان كەزىندە وزدەرىنىڭ سوڭىنا تۇسكەن جارىم پولك اسكەرمەن ۇشىراسادى دا، ولارمەن ايقاسا كەتەدى.

قازاقتار جاق باسىم كەلىپ، شىڭ شىسايدىڭ اسكەرلەرىن قىناداي قىرىپ، تۇگەلىمەن كوزىن قۇرتادى. دەسە دە ەلىسحان كەشىككەن ەدى. ءالىپتىڭ اۋىلىن شاپقان اسكەرلەر موريعا اسىپ كەتكەن بولاتىن. ولار قۋا سوعىسقانىمەن ەلىسحان اكەسىنىڭ باسىن الىپ قالا المايدى. كەيىن جەڭىسىنە ماساتتانعان شىڭ شىساي ءۇش رەت اسكەر شىعارىپ، شىعىس شىڭجاڭدى قازاقتاردان تارتىپ الماق بولعاندا بارلىعىندا دا جەڭىلسكە ۇشىراپ اسكەرلەرىنىڭ توز-توزى شىعادى.

شىڭ شىساي ءبىر مەزەت تىنىعىپ، شىنەن قاسكۇنەمدىك امال قاراستىرىپ سوۆەت وداعىنڭ قولتىعىنا تىعىلا تۇسەدى.

1934 جىلى مامىر ايىندا ەلىسحان التاي، قۇمىل، سانجى، ءۇرىمجى وڭىرىندەگى قازاقتاردى شاقىرىپ، اكەسى الىپكە اس بەرەدى. ول 100 ءۇي تىكتىرىپ، 300 ءىرى قارا، كوپ قوي سويدىرىپ، اسقا كەلگەن مىڭنان ارتىق ادامدى تۇگەل كۇتەدى. اسقا شىڭ شىساي دا ادام جىبەرەدى جانە حات جازدى.

حاتىندا: «ءالىپتى ءولتىرۋ – ءوز نيەتى ەمەس، قول استىنداعى اسكەرلەردىڭ قىلىعى ەكەنىن، ءالىپتى اتقان ادامدى اتتىرىپ تاستاعانىن، بولار ءىستىڭ بولعاندىعىن، بۇدان كەيىن ىنتىماقتا بولىپ بەرەكە-بىرلىككە كەلۋىن» ايتادى. ەلىسحان شىڭ شىسايدىڭ اككىلىگىن ءتىپتى دە سەزىنىپ، اشۋلانسا دا دىمى ىشىندە بولدى. التاي اكىمى ءشارىپحان حات جازىپ، ورىنباسارى مانكەنى جەڭىل ماشينامەن اسقا جىبەرەدى. ول كەزدە ەلىسحاننىڭ ادامدارى قاتتى قاتۋلى ەدى. ولار جەڭىل ماشينا كورسە بولدى وق اتىپ توساتىن. مانكەنىڭ ماشيناسىن سول ادەت بويىنشا «ىسقىرعان» وقپەن قارسى الادى.

العاشىندا مۇنى كورگەن مانكە ساسىپ قالىپ، كولىكتەن تۇسە سالىپ ولارعا باسۋ ايتادى. ەلىسحاننىڭ ءبىر باتىرى: «قازاق اتپەن ءجۇرۋشى ەدى، سەن ماشيناعا وتىرىپ الىپسىڭ، ءبىزدى قىرعالى كەلگەن شىڭ شىساي ەكەن دەپ قالىپپىز» – دەيدى.
ەلىسحان اسقا كەلگەندەرگە ءشارىپحاننىڭ حاتىن وقيدى. حاتتىڭ مازمۇنى: «قازىرگى ءداۋىر ات پەن تۇيەگە سۇيەنەتىن ءداۋىر ەمەس، ەندىگى ءداۋىر قالامعا، قارۋعا، عىلىمعا سۇيەنەتىن ءداۋىر. سەن ەلىسحان از اسكەر، بىرنەشە قارا مىلتىعىڭمەن جاڭا ۇكىمەتكە قارسى كەلە المايسىڭ، ەگەر جالعاستى قارسىلاسساڭ تاسقا سوعىلعان جۇمىرتقاداي بىت-شىت بولاسىڭ. ەندى نيەتىڭنەن قايتىپ، شىڭ شىسايمەن قول الىسقانىڭ ءجون، باسقا شىعار جولىڭ جوق» – دەپتى.

حات وقىلىپ بولعاننان كەيىن ەلىسحان: «ءشارىپحان مەنى شىڭ شىسايمەن ىمىرالاس دەپتى. بۇل قولىڭداعى قۇرالىڭدى تاپسىر، اكەڭنىڭ قانىن ىشكەن جاۋىڭا تىزە بۇك، مويىن ۇسىن، سەنى دە شاپسىن دەگەنى عوي. مەن وسىعان كونەمىن بە؟ ەگەر ءشارىپحاننىڭ ءوزى بىزبەن تىزە قوسسا، بارلىق قازاق بەرەكە-بىرلىكتە بولساق، شىڭ شىساي سياقتى كەزبەنىڭ بىزگە ءتىسى قايتىپ باتار ەدى؟ ءبىزدىڭ قازاقتىڭ باسى بىرىكپەيدى، اعايىن ادامداردىڭ ءوزى باس اراز بولىپ، باسقالارعا دايىن اس بولامىز. قازاق قاشانعى وسىلاي بولا بەرمەك؟ ءبىزدىڭ وسى بەيعامدىعىمىز باسقارلاردىڭ «ءالاۋلايىنا» وتە تەز سەنىپ كەتكەندگىمىزدەن. اعايىندار اراسىنداعى كىشىگىرىم باس ارازدىعى سەبەپتى، شىڭ شىساي ورايدان پايدالانىپ اۋىلىمدى قىزىل قانعا بوياپ، 200 باۋىرلاستارىمدى، تۋىستارىمدى قىرىپ وتىر. بۇعان مەن قالاي توزەيىن؟! قوجانياز بەن ماجۇڭيىڭنىڭ وزدەرىن اتستىرىپ قويعان قۋ، اككى ءشىڭ شىساي. ونىڭ ماقساتى، الدىمەن قولىندا قارۋى بار ءبىزدى قۇرتىپ، ارتىنان قولىندا قارۋى جوق، ءشارىپحاننىڭ ءوزىن دە قۇرتادى ءالى، قارادا تۇر! سوندىقتان شىڭ شىسايعا قارۋىمدى بەرە المايمىن. سەندەردى مۇندا شاقىرۋداعى ماقساتىم ەكەۋ. ءبىرنشىسى – اكەمە اس بەرۋ، ەكنىشىسى – وزدەرىڭمەن قوشتاسۋ. مەن بۇل جالعاندا شىڭ شىسايمەن وتاسا المايمىن. ونىمەن جاعالاسىپ وتكەنىم وتكەن. ارينە، مەنىڭ دە شامام شاناقتى عانا، مەن شىعىستان سۇيەنىش ىزدەيمىن. قاناتتاس تىرەك تابامىن، كۇندەردىڭ بىرىندە قايتا ورالىپ، شىڭ شىسايدىڭ شاڭىراعىن ورتاسىنا ءتۇسىرىپ، ءوز ىستەگەىنىن ءوز مويىنىنا ارتامىن. شىڭ شىسايدىڭ كوزى جوعالماي قازاققا كۇن جوق!» – دەگەندى ايتادى.
بار بولعان جاعىدايدى شىڭ شىسايدىڭ وكىلدەرى ءبىرىن قالدىرماي وعان ايتىپ بارادى. شىڭ شىساي تىكسىنىپ بارىپ، مۇرتىنان جىمىيىپ، «قانە، مەنىڭ اتا-بابامنان قالعان ايلاكەرلىگىم جەڭە مە؟ سەنىڭ باتىرلىعىڭ جەڭە مە، كورەرمىز!» – دەپ ويلانا قالعان شىڭ شىساي ءبىر قولىنا مىلتىعىن ۇستاسا ەندى ءبىر قولىنا قۋلىقتىڭ، اككىلىكتىڭ قالتاسىن ۇستاپ دەرۋ ىسكە كىرسىپ ، ەلىسحانعا قارسى ورنالاستىرۋلار جاسايدى.

بىرىنشىدەن، ءوز كۇشىنىڭ شامالى ەكەنىن بىلەتىن ول سوۆەت وداعىنان كومەك سۇرايدى. ستالين وعان ەكى سوعىس ۇشاعىن، بەس تانكىسى بار، قۇراما پولكتەن ءبىر پولك اسكەر كومەككە جىبەرەدى. ونى قۇمىلعا قويىپ، شىڭجاڭنىڭ قاقپاسىن باقتىرادى. ەكىنشىدەن، قۇمىل، ءۇرىمجى، التاي، ىلە، تارباعاتاي ايماقتارىنداعى قازاق پەن موڭعولدان 500-دەن ارتىق وكىل شاقىرىپ، جيىن اشادى. شىڭ شىساي ولارعا ەلىسحاننىڭ قىلمىستارىن ايتادى.

ول: ەلىسحاننىڭ ۇلى اكەسى، ءوز اكەسى تۇگەل قاراقشى. ولار وڭتۇستىك پەن سولتۇستىك اراسىندا جانە جىبەك جولىندا جۇرگەن ساۋداگەرلەردى تىنباي توناپ كەلدى. مەنىڭ ادام جىبەرىپ، ونىڭ اۋىلىن جانىشتاۋىم كوپتىڭ، حالىقتىڭ تىلەگى، ول كەلگەن وكىلدەردەن ەلىسحانمەن بايلانىس جاساماۋدى، ەگەر كىمدە-كىم ونىمەن قارىم-قاتىناس جاساسا، مەملەكەت زاڭى بويىنشا شارا كورىلىپ، كىنا تاعىلاتىندىعىن ايتادى.

ۇشىنشىدەن، جيىنعا كەلگەن وكىلدەرگە حالىق اراسىنداعى قارۋلاردى جيىپ الۋدى تاپسىرادى. كىمدە-كىم قارۋ تاپسىرماسا ەلىسحانمەن استاسقان ادامدار قاتارىندا اتىلادى – دەپ تاپسىرادى.

تورتىنشىدەن، قۇمىل ايماقتىق اكىمشىلىك مەكەمەسىنىڭ باركول باسقارماسىن قۇرادى، وعان سوۆەت وداعىنان كەلگەن اباي دەگەن قازاقتى باستىق ەتىپ قويىپ، قازاقتى قازاققا سالىپ ءوز مايىمەن ءوزىن قۋىرادى.

بۇدان تىس، سوۆەت وداعىنىڭ ورتا ازيا ۋنيۆەرسيتەتىندە وقىعان ءاشىمدى قۇمىل ساقشى مەكەمەسىنىڭ باستىقتىعىنا، قاسىمدى ءۇرىمجى قازاق ىستەرىن باسقاراتىن كەڭسەنىڭ مەڭگەرۋشىسى ەتىپ قويادى. موڭعوليادان ارناۋلى تاربيەلەنگەن قۇمىلدىق وشىر مۇسانى بارلاۋ ءبولىمىنىڭ باستىعى ەتىپ تاعايىندايدى.

بەسىنشىدەن، سوۆەت وداعى مەن شىڭجاڭ ساۋدا سەرىكتىگى ارقىلى باركولگە قىرۋار زات جوتكەپ، جارمەڭكە اشىپ، جۇرت كوڭىلىن اۋلاپ، ۇكىمەت جاقسى دەيتىن ويعا كەلتىرۋگە تىرستى.

التىنشىدان، اباي باستاعان ۇگىت گرۋپپاسىن قۇرىپ، باركولدە ۇگىت جۇرگىزىپ، ەلدىڭ ەلىسحانعا ىلەسە كوشۋىنىڭ الدىن الدى. 1935 جىلى تامىزدا جوعارىداعى شىڭ شىسايدىڭ التى زىميان ساياساتىنىڭ سەبەبىنەن، ەلىسحان شىڭجاڭنان شىعىسقا كوشكەندە تەك 500 ءۇي ەرىپ، 3000-نان اسا ءتۇتىن ەرمەي قالادى. ەلىسحاننىڭ قوجابەرگەن، قوجاقىن دەگەن كىشى اكەلەرى دە كوشپەي قويادى. بىراق، قايران ەل سايقال ساياساتتىڭ ارتىندا ءالىپتىڭ اسىنا قاتىناسقاندارى قارا دىزىمدىككە الىنىپ، ءبىر- بىرلەپ كوزىن قۇرتامىز دەگەن ۋلى جەبەنىڭ دايارلانعانىن قايدان ءبىلسىن؟..

قىتاي تىلىنەن اۋدارعان: تۇرسىن قاسىمبەكۇلى

اۆتور تۋرالى

بۇل ماقالا اۆتورى – كارىم اكرامي سول جىلدارى باركول ساقشى مەكەمەسىندە قىزىمەت ىستەگەن ءارى جاپونعا قارسى ۇگىت بريگاداسىنىڭ اۋدارماشىسى بولعان. (بۇل ۇيىمدى كەزىندە قىتايداعى 8 ارميانىڭ شىڭجاڭداعى ءىس باسقارماسى قۇرعان).

1946-1948 جىلدارى ول ۇگىت بريگاداسىن باستاپ گانسۋ-چيىڭحاي ولكەلەرىن ارالاپ، باركول قازاقتارىن قايتارىپ اكەلۋ جونىندە ۇگىت تاراتقان. وسى ەكى جىلدا باركول قازاقتارىنىڭ شىعىسقا اۋىن زەرتتەپ، وسى ماقالاسىنا نەگىز قالاعان ەدى. 1987 جىلى ول بۇل ماقالاسىن ىلە حالىق باسپاسىنا بەرگەن. باسپا قازاقشالاستىرىپ «ىلە تاريحى ماتەريالدارىنىڭ 3 كىتابىنا جاريالاعان.

ال اباي دەپ وتىرعان ادام – تەگى ىلە جاقتان بولىپ، ءبىر دۇڭگەندى توناپ، ولتىرگەن. سونىمەن، قىلمىسىنان قورقىپ قازاقىستانعا ءوتىپ كەتكەن. ورىستار ونىڭ سوم دەنەلى، پالۋان ەكەنىن بايقاعان سوڭ تاشكەنىتتە تاربيەلەپ، شىڭجاڭعا، شىڭىڭ شىسايعا كومەككە جىبەرىپتى.

ول قازاقىستانعا بارعان سوڭ اتى-ءجونىن، مەكەنىن جاسىرىپ، وزىنە اباي دەگەن جالعان ەسىم قويىپ العان. كەيىنگى تاعىدىرى بەلگىسىز.