Tarih Qazaq handığına 550 jıl Qazaq şejiresi
Şıñjañdağı qazaqtardıñ qıtaylarmen küresi
kerey.kz
Barköl qazaqtarınıñ şığısqa auuı (1)
1864 jılı Şıñjañda düngen, wyğwr, qazaq halıqı Çiıñ patışalığına qarsı köterlis jasadı. Kelesi jılı Qoqan handığınñ äskeri atamanı YAhwpbek (Jaqıpbek) oraydan paydalanıp, Şıñjañğa basıp kirip, Qaşqar aymağın bölip bilep otırğan düngenniñ feoadal basşılarımen birge 1867 jılı Täñirtaudıñ oñtüstigi men soltüstiginde birneşe qalanı alıp, Baydaulet handığın qwrdı.
1872 jılı Şar patışa Jaqıpbektıñ Baydaulet handığınıñ hanı ekenin aşıq moyındadı. 1874 jılı Angliyada Baydaulet handığın moyındap «sauda şartın» jasastı. Sonımen qatar, qıruar qaru-jaraqpen qamdadı, 1876 jılı Çiıñ qolbasşısı Zozwñtañ Şıñjañğa qalıñ qol bastap kelip, Jaqıpbekke jazalau jorığın jürgizip, 1877 jılı Şıñjañdı qaytarıp aldı da, Jaqıpbek özin-özi öltirip tındı.
Osı kezde Altay qazaqtarı da töre twqımdarınıñ ezgisine şıdamay, jan-jaqqa aua bastağan-dı. Mwnıñ işinde Mwqı, Topay bastağan el Barlıq pen Jayırdan İlege auıp ketken qızay rularınıñ qonısına köşip bardı. Qamısbay, Jamısbay bastağandar Barkölge qaray köşken, Böke batır bastağandar Täñirtau qoynauına bettegen.
Barkölge barğan qazaqtardıñ basşısı ağayındı Qamısbay men Jamısbay degen kisiler. Qamısbay eki äyel alıp, bäybişesinen ülken wlı qaysa 1880 jılı düniege kelgen. 1883 jılı kişi wlı Älip tuğan, toqalınan 1885 jılı üşinşi wlı Qojabargen, 1887 jılı törtinşi wlı Qojaqın tuğan.
Qamısbaydıñ tört wlı at jalın tartıp mingennen bastap Barköldi bilegen, negizinen Älip is basqarğan. Onıñ aqılşıları men qolğanattarı Qaysa, Şülenbay, Mwnanbay, Elekbay degen adamdar edi. Barköl, Qwmıl, Mori, Şonjı siyaqtı şığıs Şıñjañ rayonı osılardıñ biliginde bolatın. Biraq, olar sırtqı moñğolımen ünemi qaqtığısıp, jibek jolınıñ saudagerlerin tonaumen boldı.
1911 jılı Sün Jwñşan Şiıñhay töñkerisine basşılıq etip, Çiıñ patışalığın audarıp, Jwñhua miıngonı qwrğannan keyin, Ürimjiniñ dutwñı YAñ Zıñşıiñ şekara basşısı äri Şıñjañ ölkesiniñ dubanı boladı. Ol Şıñjañdağı jergilikti küşterdi jäne är wlt biliktilerin qolğa qondıru üşin Altaydağı Alen uañnıñ inisi Şäriphandı, şığıs Şıñjañnıñ mıqtısı Äliptiñ ülken wlı Elishan jäne Tarbağataydağı mıñbası Mamırbektiñ wlı Qızırdı Ürimjige äkelip oqıtıp, olarğa qıtayşa üyretti. Keyin Şıñjañnıñ jağdayı aumalı-tökpeli bolıp ketkendikten, YAñ Zıñşin jergilikti orındağılardı öz şeñgelinde mıqtap wstap otıru üşin Şäriphandı Buırşın audanınıñ äkimi, Elishandı şığıs Şıñjañ şekara qorğanıs ülken otriyadınıñ otriyad bastığına tağayındaydı. Ol kezde Elishanda 200 mıltıq wstağan mıqtı qarulı küş bar edi. Bir şetti bölip alıp, Ündistannan, Pakistännan, Auğanstannan jäne öñtüstik Şıñjañnan, Moñğoliyağa jürgen saudagerlerdi tosıp, keuenderdi tonadı, osınıñ kesirinen Moñğoliyamen bolğan qatınası qattı şielenisip, är eki jaq qapısın tapqanda qarsı jağın qan qaqsatıp otırdı.
1927 jılı Jiyañ Jieşı qozğağan «12 säuir» töñkerstik özgerisiniñ ızğarı Şıñjañdı da şarpıp, Fan dauiıñ YAñ Zıñşindı öltirdi, Jiın Şurın oraydan paydalanıp taqqa şıqtı. Ol Şıñjañdağı är wlt halqın ezip-janıştauda YAñ Zıñşinnan asıp twspese, kem soqqan joq.
1931 jılı Qwmıldağı Tuhulu öñirindegi kertartpa ataman Qojaniyaz qol jiıp, Jiın Şurınge qarsı şıqtı. Öz küşin älsiz sezingen Qojaniyaz senimdi adamı Jolbarıstı Gansuğa jiberip, Majwñiñnan kömek kütti. Özin Gansu, Çiıñhay, Niñşiya birlesken armiyasınıñ bas qolbasşısımın dep jürgen Majwñiıñ osı orayda ıqpalın keñeytpek bolıp, äsker bastap batısqa qaray tarttı. Ol Şıñjañda islam memleketin qwru qiyalında boldı.
Majwñiıñ Jolbarstı brigada bastığı etip tağayındağan soñ, Jolbarıs Barkölge barıp Älipti tauıp, onıñ şığıs Şıñjañnıñ qojası ekenin moyındadı jane onıñ at, qaru şığarıp Qojaniyazben Ma Jwñiıñdı qoldauın ötindi. Älip olardıñ Şıñjañdağı dini küştiñ qoldauına ie bolıp otırğan beldiler dep sanap, öziniñ arqa süyer küşi eseptep, jüz at, mıñ qoy berip, Qojaniyazben Majwñiınıñ Jin Şurınğa qarsı soğısın qoldadı. Jin Şurın bwl habardı estip, Şıñ Şısaydı şığıs Şıñjañnıñ bas qolbasılığına tağayındap, äsker şığarıp Qojaniyaz ben Majwñiıñğa tötep bermek boldı.
Şıñ Şısaydıñ qosını Jetiqwdıqqa barğannan keyin, ol da Älipten at-kölik swradı. Älip Şıñ Şısaydı kirme, irgesi bos dep qarağandıqtan, onıñ üstine «özimde tört mıñ tütin, neşe jüzdegen qaru bar, keyin Şıñ Şısaydıñ kek aluına da tötep berermin» dep şolaq oylağan ol Şıñ Şısayğa kömek bermegenimen qosa jibergen ökilderin baylap tastaydı. Söytip Älip Moñğoliyamen bwrınğı arazdastığına qosıp, Şıñ Şısaydı artqı perdede qoldap twrğan sovet odağın da şapqa türtip aldı.
1933 jılı 12 säuirde Şıñ Şısay alğa basar beyine körsetip sovet odağına mayşa jağıp, senimine ie boldı da Jiın Şurındı audarıp Şıñjañnıñ tarih sahınasına köterildi. Ol kezde sovet odağı, Moñğoliya jane oñtüstik Şıñjañnıñ joğarı jiktegileri jibek jolı saudasınıñ irkilissiz, qauipsiz boluı üşin, birlesip şığıs Şıñjañdağı öspeni alıp tastamaq bolıp kelisedi.
Sondıqtan olar Şıñ Şısaydan Elishandı şığıs Şıñjañ ülken otriyad bastığınan alıp tastaudı jäne Äliptiñ qolındağı barlıq qarudı jiıp aludı talap etedi. Bwl oy Şıñ Şısaydıñ qulıq pen kesepat tolğan şaqşa basında bwrınan bar edi. Biraq, Äliptiñ şığıs Şıñjañdağı küşi mığım bolatın, onıñ qazaqtardan wyımdastırğan mıñğa juıq qolı soğısqa şeber, şetinen batır, sovet armiyasınıñ auır tipti qaruları da, Moñğoliyanıñ attı äskerleri de olardı joya almağan. Dese de, olarda sayasi taktika, ädis-amal, wyımdıq tärtip, äskeri belgileme, halıqtıq zañ- jarlıq degender öte kemşil edi. Onıñ üstine qazaqtar ruşıl keledi, biriniñ ayağınan biri şalğanğa kelgende jürıp twr. Bwl mäseleler olardıñ eñ älsiz jeri bolğandıqtan, äkki Şıñ Şısay «qamaldı sırtınan bwzğannan işten bwzğan eñ oñay boladı» dep tüyip, jansızdarın jiberip, Älptiñ şeşesi basqa inilerimen bolğan qayşılığın uşıqtırıp, olardı işki jaqtan bölşekteuge wrındı.
Ol kezde bäybişeden tuğan Älip pen Qaysa bilik jürgizip, jerdiñ eñ şwraylısın iemdenip alıp, toqaldan tuğan eki inisi Qojabergen men Qojaqınğa säl qarağan bolatın. Bwğan toqaldan tuğan balalar ökpeli jüretin. Söytse de olar ağalarınan asa almağandıqtan dımdarı işinde bolıp, Barköldiñ basqa jerlerinen qonıs izdep, irgesin ayıru qamında jüruşi edi. Mine, osınday berekesizdikti qanqorlar seze qoyıp, Moñğoliyalıqtardı paydalandı. Olar bögde niette Qojabergen men Qojaqındı «Moñğoliyadağı Alatauğa köşip keliñder» dep şaqıradı.
Şıñ Şısay jibergen jansızdär da otqa may qwyıp, «Şıñ Şısay qalıñ qolmen kelip Älip pen Qaysanı joyadı. Olarmen qosa ekeuine ergenderdi de ayamaydı eken. Qara qazan, sarı balanıñ amandığı üşin ekeuiñ tezirek ağalarıñnan bölinip, Moñğoliyağa köşiñder» dep qoltıqtarına su bürkedi. Bastarınıñ amandığın közdegen ekeui 60 tütindi bastap Moñğoliyağa qaray köşedi. Bwl habardı estigen Älip 200 adam qosıp Elishandı köşken eldi tosuğa jiberedi. Sırttan bas bağıp jatqan Şıñ Şısay Äliptiñ eli dürligip, özderimen özderi bolıp qorğanıstarı bosap, salğırtsığan orayda Barköldegi qazaq auıldarın jeke-jeke qorşauğa aladı. Tek, Äliptiñ öz auılına küşeytilgen 1200 adamdıq äskerin jiberip, özge bir bölim äskerlerin Elishannıñ soñınan tüsuge bwyradı.
Jau kelgende Älip auılda joq edi. Bwrınnan Älippen qoyan qoltıq aralasıp onıñ zor senimine ie bolğan Ma familiyalı Şıñ Şısaydıñ jansızı Älipti tauıp, onı aldap-arbap qorşau şeñberine kirgizedi. Älip qannen-qapersiz tabaldırıqtan attap kirgende, Şıñ Şısaydıñ adamdarı onı atıp öltirip, basın kesip alıp ketedi. Onımen qoymay jendetter sol auıldağı 60 tütindegi kari-jas, bala-şağanı jiını 200 adamdı tügel qırıp, beykünä qazaqtardı qızıl qanğa boyaydı.
Elishan Moñğoliyağa qaray köşken kişi äkelerin tosıp, aqılğa keltirip olardı qayta qaytarıp kele jatqan kezinde özderiniñ soñına tüsken jarım polk askermen wşırasadı da, olarmen ayqasa ketedi.
Qazaqtar jaq basım kelip, Şıñ Şısaydıñ äskerlerin qınaday qırıp, tügelimen közin qwrtadı. Dese de Elishan keşikken edi. Äliptiñ auılın şapqan äskerler Moriğa asıp ketken bolatın. Olar qua soğısqanımen Elishan äkesiniñ basın alıp qala almaydı. Keyin jeñisine masattanğan Şıñ Şısay üş ret äsker şığarıp, şığıs Şıñjañdı qazaqtardan tartıp almaq bolğanda barlığında da jeñilske wşırap äskerleriniñ toz-tozı şığadı.
Şıñ Şısay bir mezet tınığıp, şinen qaskünemdik amal qarastırıp Sovet odağınñ qoltığına tığıla tüsedi.
1934 jılı mamır ayında Elishan Altay, Qwmıl, Sanjı, Ürimji öñirindegi qazaqtardı şaqırıp, äkesi Älipke as beredi. Ol 100 üy tiktirip, 300 iri qara, köp qoy soydırıp, asqa kelgen mıñnan artıq adamdı tügel kütedi. Asqa Şıñ Şısay da adam jiberedi jäne hat jazdı.
Hatında: «Älipti öltiru – öz nieti emes, qol astındağı äskerlerdiñ qılığı ekenin, Älipti atqan adamdı attırıp tastağanın, bolar istiñ bolğandığın, bwdan keyin ıntımaqta bolıp bereke-birlikke keluin» aytadı. Elishan Şıñ Şısaydıñ äkkiligin tipti de sezinip, aşulansa da dımı işinde boldı. Altay äkimi Şäriphan hat jazıp, orınbasarı Mänkeni jeñil maşinamen asqa jiberedi. Ol kezde Elishannıñ adamdarı qattı qatulı edi. Olar jeñil maşina körse boldı oq atıp tosatın. Mänkeniñ maşinasın sol ädet boyınşa «ısqırğan» oqpen qarsı aladı.
Alğaşında mwnı körgen Mänke sasıp qalıp, kölikten tüse salıp olarğa basu aytadı. Elishannıñ bir batırı: «Qazaq atpen jüruşi edi, sen maşinağa otırıp alıpsıñ, bizdi qırğalı kelgen Şıñ Şısay eken dep qalıppız» – deydi.
Elishan asqa kelgenderge Şäriphannıñ hatın oqidı. Hattıñ mazmwnı: «Qazirgi däuir at pen tüyege süyenetin däuir emes, endigi däuir qalamğa, qaruğa, ğılımğa süyenetin däuir. Sen Elishan az äsker, birneşe qara mıltığıñmen jaña ükimetke qarsı kele almaysıñ, eger jalğastı qarsılassañ tasqa soğılğan jwmırtqaday bıt-şıt bolasıñ. Endi nietiñnen qaytıp, Şıñ Şısaymen qol alısqanıñ jön, basqa şığar jolıñ joq» – depti.
Hat oqılıp bolğannan keyin Elishan: «Şäriphan meni Şıñ Şısaymen ımıralas depti. Bwl qolıñdağı qwralıñdı tapsır, äkeñniñ qanın işken jauıña tize bük, moyın wsın, seni de şapsın degeni ğoy. Men osığan könemin be? Eger Şäriphannıñ özi bizben tize qossa, barlıq qazaq bereke-birlikte bolsaq, Şıñ Şısay siyaqtı kezbeniñ bizge tisi qaytıp batar edi? Bizdiñ qazaqtıñ bası birikpeydi, ağayın adamdardıñ özi bas araz bolıp, basqalarğa dayın as bolamız. Qazaq qaşanğı osılay bola bermek? Bizdiñ osı beyğamdığımız basqarlardıñ «äläulayına» öte tez senip ketkendgimizden. Ağayındar arasındağı kişigirim bas arazdığı sebepti, Şıñ Şısay oraydan paydalanıp auılımdı qızıl qanğa boyap, 200 bauırlastarımdı, tuıstarımdı qırıp otır. Bwğan men qalay tözeyin?! Qojaniyaz ben Majwñiıñnıñ özderin atstırıp qoyğan qu, äkki Şiñ Şısay. Onıñ maqsatı, äldımen qolında qaruı bar bizdi qwrtıp, artınan qolında qaruı joq, Şäriphannıñ özin de qwrtadı äli, qarada twr! Sondıqtan Şıñ Şısayğa qaruımdı bere almaymın. Senderdi mwnda şaqırudağı maqsatım ekeu. Birnşisi – äkeme as beru, eknişisi – özderiñmen qoştasu. Men bwl jalğanda Şıñ Şısaymen otasa almaymın. Onımen jağalasıp ötkenim ötken. Ärine, meniñ de şamam şanaqtı ğana, men şığıstan süyeniş izdeymin. Qanattas tirek tabamın, künderdiñ birinde qayta oralıp, Şıñ Şısaydıñ şañırağın ortasına tüsirip, öz istegeinin öz moyınına artamın. Şıñ Şısaydıñ közi joğalmay qazaqqa kün joq!» – degendi aytadı.
Bar bolğan jağıdaydı Şıñ Şısaydıñ ökilderi birin qaldırmay oğan aytıp baradı. Şıñ Şısay tiksinip barıp, mwrtınan jımıiıp, «Qane, meniñ ata-babamnan qalğan aylakerligim jeñe me? Seniñ batırlığıñ jeñe me, körermiz!» – dep oylana qalğan Şıñ Şısay bir qolına mıltığın wstasa endi bir qolına qulıqtıñ, äkkiliktiñ qaltasın wstap deru iske kirsip , Elishanğa qarsı ornalastırular jasaydı.
Birinşiden, öz küşiniñ şamalı ekenin biletin ol Sovet odağınan kömek swraydı. Stalin oğan eki soğıs wşağın, bes tankisi bar, qwrama polkten bir polk äsker kömekke jiberedi. Onı Qwmılğa qoyıp, Şıñjañnıñ qaqpasın baqtıradı. Ekinşiden, Qwmıl, Ürimji, Altay, İle, Tarbağatay aymaqtarındağı qazaq pen moñğoldan 500-den artıq ökil şaqırıp, jiın aşadı. Şıñ Şısay olarğa Elishannıñ qılmıstarın aytadı.
Ol: Elishannıñ wlı äkesi, öz äkesi tügel qaraqşı. Olar oñtüstik pen soltüstik arasında jäne jibek jolında jürgen saudagerlerdi tınbay tonap keldi. Meniñ adam jiberip, onıñ auılın janıştauım köptiñ, halıqtıñ tilegi, ol kelgen ökilderden Elishanmen baylanıs jasamaudı, eger kimde-kim onımen qarım-qatınas jasasa, memleket zañı boyınşa şara körilip, kinä tağılatındığın aytadı.
Üşinşiden, jiınğa kelgen ökilderge halıq arasındağı qarulardı jiıp aludı tapsıradı. Kimde-kim qaru tapsırmasa Elishanmen astasqan adamdar qatarında atıladı – dep tapsıradı.
Törtinşiden, Qwmıl aymaqtıq äkimşilik mekemesiniñ Barköl basqarmasın qwradı, oğan Sovet odağınan kelgen Abay degen qazaqtı bastıq etip qoyıp, qazaqtı qazaqqa salıp öz mayımen özin quıradı.
Bwdan tıs, Sovet odağınıñ Orta Aziya universitetinde oqığan Äşimdi Qwmıl saqşı mekemesiniñ bastıqtığına, Qasımdı Ürimji qazaq isterin basqaratın keñseniñ meñgeruşisi etip qoyadı. Moñğoliyadan arnaulı tärbielengen qwmıldıq Oşır Mwsanı barlau böliminiñ bastığı etip tağayındaydı.
Besinşiden, Sovet odağı men Şıñjañ sauda seriktigi arqılı Barkölge qıruar zat jötkep, järmeñke aşıp, jwrt köñilin aulap, ükimet jaqsı deytin oyğa keltiruge tırstı.
Altınşıdan, Abay bastağan ügit gruppasın qwrıp, Barkölde ügit jürgizip, eldiñ Elishanğa ilese köşuiniñ aldın aldı. 1935 jılı tamızda joğarıdağı Şıñ Şısaydıñ altı zımiyan sayasatınıñ sebebinen, Elishan Şıñjañnan şığısqa köşkende tek 500 üy erip, 3000-nan asa tütin ermey qaladı. Elishannıñ Qojabergen, Qojaqın degen kişi äkeleri de köşpey qoyadı. Biraq, qayran el sayqal sayasattıñ artında Äliptiñ asına qatınasqandarı qara dizimdikke alınıp, bir- birlep közin qwrtamız degen ulı jebenıñ dayarlanğanın qaydan bilsin?..
Qıtay tilinen audarğan: Twrsın Qasımbekwlı
Avtor turalı
Bwl maqala avtorı – Karim Akrami sol jıldarı Barköl saqşı mekemesinde qızımet istegen äri Japonğa qarsı ügit brigadasınıñ audarmaşısı bolğan. (Bwl wyımdı kezinde qıtaydağı 8 armiyanıñ Şıñjañdağı is basqarması qwrğan).
1946-1948 jıldarı ol ügit brigadasın bastap Gansu-Çiıñhay ölkelerin aralap, Barköl qazaqtarın qaytarıp äkelu jöninde ügit taratqan. Osı eki jılda Barköl qazaqtarınıñ şığısqa auuın zerttep, osı maqalasına negiz qalağan edi. 1987 jılı ol bwl maqalasın İle halıq baspasına bergen. Baspa qazaqşalastırıp «İle tarihı materialdarınıñ 3 kitabına jariyalağan.
Al Abay dep otırğan adam – tegi İle jaqtan bolıp, bir düñgendi tonap, oltirgen. Sonımen, qılmısınan qorqıp Qazaqıstanğa ötip ketken. Orıstar onıñ som deneli, paluan ekenin bayqağan soñ Taşkenitte tärbielep, Şıñjañğa, Şıñıñ Şısayğa kömekke jiberipti.
Ol Qazaqıstanğa barğan soñ atı-jönin, mekenin jasırıp, özine Abay degen jalğan esim qoyıp alğan. Keyingi tağıdırı belgisiz.
Barköl qazaqtarınıñ şığısqa auuı(jalğası)
1935 jılı köktemde Abay 50 atarman-şabarmandarın bastap, Barköl jaqta qalğandrdıñ köñilin ornıqtıru degen sıltaumen, Barkölge keldi. Qojabergen olarğa bes üy tiktirip, üy bas sayın künde bir qoy soydıradı. Abaydıñ özine kökqasqa tay soyıp, qazaqtıñ sıylı qonağı retinde qaraydı. Abay Qojabergenniñ qarauındağı 600 tütinniñ otağasıların jiıp alıp, näsihat jürgizedi.
Ol: «Elishan ğoy qaştı. Qaşıp qayda barar deysiñ? Ol bäribir marqadam tappaydı. Al mağan ileskenderiñ jaman bolmaysıñdar. Qazaqstanda ükimetke boyswnbağan qazaqtardı Sibirge aydaydı. Eger kimde-kim Elishanğa eretin bolsa, sonı Sibirge aydatamın. Közderiñe kök şıbın üymeletemin. Onda barsañdar şañırağım ortasına tüsti dey beriñder. Tağıdırlarıñ meniñ qolımda. Endi qaytesiñder? Joldarıñdı özderiñ tañdañdar!», – dep jwrt köñiline qorqınış saladı. Bwl sözder Qojabergen qarauındağı eldiñ üreyin wşırdı. Olar Abaydıñ aldında qwrşa jorğaladı. Oğan at mingizip, 500 qoy berip, bir-aq künde bayğa aynaldırdı. Tağı sileusin işik, ayu terisn tartu etedi.
Qara bastarın aman saqtap qalu üşin Abaydıñ auızın osılay jappaq boladı. Abay bwl tartulardı qımqırumen qoymay, «Mağan beretin attarıñ säygülik, qoylarıñ jaramdı bolsın!» – deydi. Ol aların alıp, jeytinin jep bolğan soñ «uäli mekemesinde keñesetin is bar» degen sıltaumen Qojabergen, Qojaqın, Botabay, Äkimbäy, Mwrtabay qatarlı 17 adamdı alıp ketedi. Barköl audanınıñ qalaşığına barğan soñ qoldarına kisen saldıradı da dereu Ürimjige aydatadı.
Şıñşısay olardı tegis attırıp tastaydı. Mine, osılay Stalinge, Şıñşısayğa sengender qan qaptı.
Abay Barkölde Stalinnıñ 1929 jıldan 1933 jılğa deyin Qazaqstanda jürgizgen «Üşti qwrtu» sayasatın jürgizedi. Ol qazaqtardıñ köşip ketuinen jäne qarsılıq körsetuinen saqtanu üşin birinşiden, qarsılıq körsete almastay etip qaruın jinap alu, ekinşiden, attap basa almastay etip astındağı atın alu, üşinşiden, köşe almastay etip jataq kolhoz qwru degendi ortağa qoyadı. Sondıqtan, Barköl qazaqtarı «Üşti qwrtqan qwrdım Abay» dep atağan.
Asılı, Abay onıñ azan şaqırıp qoyğan atı emes, ol öziniñ naqtılı esimin qwpiya wstap, özine «Jaman ittıñ atın böribasar qoyadı» degendey, qazaq halqınıñ ardaqtı aqını Abay Qwnanbaywlınıñ atın qoyıp alğan eken. Ol kezinde «älipti tayaq dep bilmeytin» jalqau, jılqı wrısı bolğan. Dese de, endi bir artıqşılığı – qattı mergen, deneli, qara küştiñ iesi bolğandıqtan orstardıñ közine tez tüsedi. Olar onı Taşkent universitetinde jwdırıqşıldıq önerge tärbieleumen birge kommunistik idiyalogiyalıq tärbieni de miına egip jibergen. Atalmış Abay özin «Alğa basar qazaqpın», «Ateispin », «Belsendi kommunistpin» dep gümpiip jüretin. Ol osınday esersoq bolğandıqtan Sovet ükimeti onı Şıñşısaydıñ qarğılı töbeti boluğa jwmsağan edi.
1931 jılı Qojaniyaz köterlis jasağanda Şinjiyañnan taban tirer tiyanaq izdep jürgen Sovet ükimeti Abaydı Qojaniyazğa askeri aqılşı etip jiberedi. Biraq, Qojaniyaz «türkizmşil», «dinşil» bolğandıqtan, al mına jalğan Abay «ateist», «belsendi» bolğandıqtan eki qoşqardıñ bası bir qazanğa simay, Abay eline qaytıp ketken bolatın.
1935 jılı Barköl qazaqtarınıñ şığısqa köşuin tosu üşin, qazaq halqınıñ Şıñşısaydıñ zorlıq-zombılığına bolğan qarsılığın bäseytu üşin, qazaq pen qazaqtı basqarumen birge, qazaqtı parşalap, bölip-bölip basqarğan Sovet ükimeti Abaydı tağı da Şinjiyañğa jiberdi. Ol Şinjiyañğa kelsimen Qwmıl aymağınıñ orınbasar uälii bola qaladı. Şığıs Şinjiyañ mäselesin qalamğa süyenip şeşpek bolğan ol,
qazaqta «Qarğanıñ közin qarğa şwqımaydı» deuşi edi. Mına Abay atamızdıñ esmin özine qoyıp alğan belsendimiz sol qarğa ğwrlı bolmadı.
Onıñ boyında wlttıq süyispenşilik, wlttıq ar-namıs, wlttıq qan , wlttıq sezim mülde bolmadı. Ol özinde barın Sovet ükimetimen Şıñşısaydıñ «Üşti qwrtu» sayasatı jolında qwrban etti.
Onıñ qızılköz qorqaulığı qazaq tarihındağı ötken talay opasızdan da asıp ketti. Odan qorıqqan qazaqtar bir şıbın janı üşin eştemesin ayamadı. Qora-qora qoy, üyir-üyir jılqı onıñ qorasına teginnen-tegin kirip jattı. 1935 jıldan 1936 jıldarı onıñ qorasına engen iri qarası men wsaq malı 2000-nan asqan. Mwnan basqa ol alğan altın-kümis, añ terileri siyaqtı bağalı zattardıñ sanında esep joq edi. Sovet ükimeti men Şıñşısaydıñ «Barköldegi qazaqtardıñ twrmısın oñaymız, olardıñ köñilin alañsız etemiz» degeni mine, osınday Barköldegi 3000 tütin qazaqtı twyıqqa tireu edi. Qıtay biligine kommunister kelgennen keyin de 1953 jılı Şinjiyañğa kömekke kelgen Sovet odağınıñ qızmetkerlerin körgende Şinjiyañdağı är wlt halqı mısıqıldap, «şoşqa jılı kelgen
şoşqalar » deuşi edi.
1934 jılı küzde Elishan 500 tütindi bastap, Hışi karidorına barğannan keyin, Mabufañmen kezdesti. Ol öziniñ Şinjiyañdağı Mabufañnıñ insi Majwñiıñdı qoldaymın dep Şıñşısay jağınan Şinjiyañnan qudalanıp şıqqanın aytadı. Şıñşısay arağa irtki salıp, Majwñiıñmen Qojaniyazdı qırqıstırıp, onan soñ olardı bir-birlep joyıp, soñında Elishandı twyıqqa tiregen edi. Elishan Mabufañnan özine bir attı brigada qwrıp beruin ötindi. Ol osı äskerdi bastap, Şinjiyañğa qaytıp, Şıñşısaydan kek almaq boladı. Mabufañ «Elishanğa attı brigada qwrıp bersem, Gansu men Çiñhaydağı jaularıma silteytin bir qolşoqpar bolmay ma? Şinjiyañdağı Mahuşanmen birlesip, Şıñşısaydı qwrtıp, inimniñ Islam respublikasın qwru armanın orındap, onıñ kegin alıp, sayasi jäne äskeri ıqpalımdı qwdirettendiruge sep bolar» degen oymen Elishannıñ talabın qabıldaydı.
Elishan äsker sanınıñ jetpeytindigin oylap, art jaqtağılarğa hat jazıp, qalğan 3 mıñ tütin qazaqtı Gansuge köşip keluge ügitteydi. Şıñşısay mwnı estigen soñ olardı tosuğa bir jağınan Sovet odağınıñ 8 polkin şaqırsa, bir jağınan istiñ naqtılı män-jağıdayın bilmeytin şiınjiyañdıq qazaq-wyğwr jastarınan ülken attı polk wyımdastırıp, Barkölde bülik tudıruğa jiberedi. Biraq, qandı täjiribe alğan qazaqtar endigarı orıstar men Şıñ dubanğa senbeydi. Qwqayına da könbeydi. Olardıñ zorlıq-zombılğı qazaq köşin toqtatu emes, kegin onan äri qozğaydı. Barköl qazaqtarı qotarlıla şığısqa bir-aq köşedi.
1934-1935 jıldarı Gansuğa köşip barğan Barköl qazaqtarı 16 mıñ 525 jan sanı bar, 3150 tütin edi. Olar Mabufañnıñ qızu qarsı aluına ie boladı. Bir retki qonaq asında Mabufañ «Senderdiñ attı brigada qwru tilekteriñdi orındap beremin. Biraq, bwl brigada meniñ qosınımnıñ täsli boyınşa qatañ dayındaladı. Bet-betteriñe ketuleriñe, saldır-salaq jüruleriñe bolmaydı. Meniñ äskeri tärtpterime boysınasıñdar, bwyırğıma könesiñder, bolmasa, äskeri is qaljıñ emes. Söz joq, äskeri zañ boyınşa qatañ bir jaqtılı etemin» – deydi.
Osı kezde tamaq äkele jatqan kütuşi qız sürinip ketedi de, qolındağı tamağın tögip aladı. Bwğan aşulanğan Mabufañ oziniñ doñız aybatın qazaq qonaqtarına körsetip qoyu üşin onı sol jerde atıp tastaydı. Körip otırğan qazaq meymandarı qattı tiksinip qaladı. Qonaqası ayaqtağan soñ ol meymandarın äskeri jattığu alañına aparıp, körsetedi. Olar maşıq alañında tayaq jep jatqan, jazağa wşırap jatqan äskerlerdi körip köñilderinde bir türli ürey payda boladı.
Qaytıp kelgen soñ keñes ötkizip, «Biz bwnday twrmısqa köne almaymız. derbes bolğanımız jön, öz tizginimiz öz qolımızda bolğanı jaqsı» degen şeşimge keledi. Elishan Mabufañnıñ şartın qabıldamay, öz qolbasşılığında bolatın, derbes qazaq äskerin qwruı kerek ekenin aytadı. Mabufañ bwdan sekem alıp, aqırı qayşılıq tuındaydı.
Elishan oñtüstikke qaray şeginip, Pakstanğa ketpek boladı. Osı kezde olar Hışi karidorında 500 tüyeli keruendi tonaydı. Mine, «Qayda barsañ da qazannıñ qwlağı törteu» degendey, bwl keruen Mabufañnıñ sauda keueni bolıp şığadı. Sondıqtan qazaqtarğa esesin jibermeu üşin Mabufañ şabuıl jasap, eki jaq qaqtığısp qaladı.
Elishan şığısqa kelip süyeniş tapqanı sol, basına ülken päle tauıp aladı. Olar Mabufañmen soğısa jürip, Ündistannan biraq şığadı. Ündistan ükimeti olardıñ qaruların sıpırıp alıp, oqqa wstap, qızıl qanğa böktirmekşi bolğanda pakstandıq genäral Islamhan olardı mwsılmandıq twrğıda qwtqarıp qaladı.
Al Barköl qazaqtarınıñ basına kelgen azap bwnımen ayaqtap qalmaydı. Olardıñ bir bölimi bosqın bolıp, Iran arqılı Türkiyağa deyin jetedi (Türkiyanıñ Salihlı audanında 1980 jıldarı 6000 qazaq bar eken. 1935-1936 jıldarı Türkiyağa barğan Barköl qazaqtarı 16 mıñ adamnan ne barı 1500 mölşerinde ğana edi). Germaniyağa da otip ketkeni bar. Olar mwsılman memleketterdiñ kömeginde azaptı künderdi artta qaldırıp twrmıstarı jaqsarğan .
Qıtay tilinen audarğan: Twrsın Qasımbekwlı
Avtor turalı
Bwl maqala avtorı – Karim Akrami sol jıldarı Barköl saqşı mekemesinde qızımet istegen äri Japonğa qarsı ügit brigadasınıñ audarmaşısı bolğan. (Bwl wyımdı kezinde qıtaydağı 8 armiyanıñ Şıñjañdağı is basqarması qwrğan).
1946-1948 jıldarı ol ügit brigadasın bastap Gansu-Çiıñhay ölkelerin aralap, Barköl qazaqtarın qaytarıp äkelu jöninde ügit taratqan. Osı eki jılda Barköl qazaqtarınıñ şığısqa auuın zerttep, osı maqalasına negiz qalağan edi. 1987 jılı ol bwl maqalasın İle halıq baspasına bergen. Baspa qazaqşalastırıp «İle tarihı materialdarınıñ 3 kitabına jariyalağan.
Dayındağan: Wlarbek Däleywlı
baq.kz
Pikir qaldıru