جاھان جاڭالىقتارى ساياسات
پۋتين مەن ەردوعان: قاقتىعىسقانداردى مۇددەلەر توعىسى قۇشاقتاستىردى
“حالىقتارىمىزدىڭ جوعارعى مۇددەلەرi مەملەكەتارالىق قارىم-قاتىناستارىمىزدىڭ دەڭگەيiن قالپىنا كەلتiرۋدi تالاپ ەتەدi”. رەسەي پرەزيدەنتi ۆلاديمير پۋتين تۇركيا پرەزيدەنتiمەن بiرلەسiپ وتكiزگەن ءباسپاسوز ءماسليحاتىندا وسىلاي دەدi. ۆلاديمير پۋتيندi بەس مارتە “قىمباتتى دوسى” ەسەبiندە اتاعان ەرەجەپ ەردوعان: “بۇگiن مەن جانە مەنiڭ قىمباتتى دوسىم ۆلاديمير پۋتين قارىم-قاتىناسىمىزدى جاقسارتۋ ماسەلەلەرi بويىنشا بiردەي ۇستانىمدا ەكەنiمiزدi كورسەتتiك. بiز ەكi ەلدiڭ الەۋەتiن وڭiردەگi تۇراقتىلىق جولىندا پايدالانۋىمىز كەرەك” دەپ اعىنان جارىلدى.
جىلعا جەتپەس ۋاقىت بۇرىن بiرiن-بiرi اتا جاۋىنداي كورگەن ساياساتكەرلەردiڭ مۇنداي جۇرەكجاردى لەبiزدەرiن ۇعىنۋ ءا دەگەننەن قيىن شارۋا. سويتسەك، بارiنە تۇرiك ەلiنiڭ تىنىشتىعى مەن بiرتۇتاستىعىن بۇزۋعا تالپىنعان، سىرتقى كۇشتەردiڭ قولداۋىنا سۇيەنگەن فەتحۋللاح گۇلەن دەيتiن شال كiنالi ەكەن. گۇلەننiڭ نۇسقاۋىمەن تۇرiك اسكەريلەرi رەسەيلiك ۇشاقتى اتىپ تۇسiرگەن-مىس. “بۇگiن فەتحۋللاح گۇلەننiڭ تەررورلىق ۇيىمى مەن ولاردىڭ ارتىندا تۇرعان كۇشتەردiڭ سiز بەن بiزدiڭ قارىم-قاتىناسىمىزدى بۇزىپ كەلگەنiن بiلiپ وتىرمىز”، – دەگەن ەردوعان “ۆلاديمير دوسىنا” مۇڭىن شاقتى. ۆولوديانىڭ دا كۇتكەنi وسى ەكەن، “قوس ەلدiڭ دوستىعىن” بiراز جىرلادى. توعىز اي بۇرىن “تۋ سىرتىنان پىشاق ۇرعان” تۇرiك سۇلتانى ەندi ۆلاديمير پۋتيننiڭ “ەكi دوس ەلدiڭ مۇددەسi جولىندا” يىق تiرەستiرەر ارiپتەسi. ەردوعان رەسەيلiك اقپارات قۇرالدارىندا بۇدان بىلاي “تەررورشىلاردىڭ جاندايشابى” دەپ سيپاتتالمايدى، ال ونىڭ ۇلىنىڭ “يم” تەررورلىق ۇيىمىنا مۇناي ساتاتىنى تۋرالى ۇمىتۋعا بولادى. ەندi ورىستىڭ بۋلدوزەرi “سانكتسيالىق سوعىس” مايدانىندا تۇرiك قىزاناقتارىن ەزگiلەمەيتiن بولادى. جاقسى كورۋ مەن جەك كورۋدiڭ اراسى بiر-اق قادام، ناقتىراق ايتساق، بiر عانا حات ەكەنiن “تiزەرلەگەن رەسەيدiڭ ەڭسەسiن كوتەرۋشi” پۋتين مەن تۇرiك سۇلتانى ەردوعان تاعى مارتە دالەلدەدi.
سانكت-پەتەربۋرگتەگi سارايدا باتىسپەن قارىم-قاتىناستارىن مۇلدەم ناشارلاتىپ العان، ەكونوميكالارى توقىراۋعا ۇشىراعان ەكi ەلدiڭ پرەزيدەنتi كەزدەستi. رەسەيدiڭ باتىسپەن نەگە قىرعي-قاباق بولعانى تۇسiنiكتi, سوندىقتان بۇعان دەيiن ەۋرووداققا مۇشە بولۋعا ۇمتىلعان تۇرiك بيلiگiنiڭ كرەملمەن اۋىز جالاسۋعا جۇگiرگەن سەبەپتەرiنە توقتالايىق.
انكارانى ماسكەۋمەن جاقىنداسۋعا ەكونوميكالىق سەبەپتەر مەن سيرياداعى جاعداي جانە ونداعى كۇرد ماسەلەسi يتەرمەلەپ وتىر. ورىس-تۇرiك قارىم-قاتىناسى ۋشىققاندا سالىنعان ەكونوميكالىق ەمبارگو جەڭiل ونەركاسiپ، اۋىل شارۋاشىلىعى، تۋريزم سەكiلدi تۇرiك ەكونوميكاسىنىڭ ەڭ ماڭىزدى سالالارىنا ۇلكەن سوققى بولدى. ساياسي داعدارىسقا دەيiن رەسەي تۇرiك ەلiندە وندiرiلگەن ازىق-تۇلiك ءونiمدەرiنiڭ ەڭ باستى يمپورتتاۋشىسى ەدi. ال رەسەيلiك تۋريستەردەن ايىرىلىپ قالعان انتاليا جاعالاۋى بيىل سوڭعى 30 جىلدا بولماعان تۋريستiك داعدارىستى باستان وتكەردi. گەوساياسي تۇرعىداعى ەڭ ماڭىزدى فاكتور – سيريا، ونىڭ iشiندە سيريالىق كۇردتەردiڭ ماسەلەسi. سيريادا پرەزيدەنت باشار اسادتىڭ اسكەرi مەن “يم” سودىرلارىنا قارسى كۇرەستە تاجiريبە جيناقتاعان، سان جاعىنان كوپ كۇرد جاساعىنىڭ پايدا بولعانى انكارانى مازالايتىنى راس. سولتۇستiك يراكتى باقىلاپ وتىرعان كۇردتەر مەن يران تۇركيانى تاياۋ شىعىستاعى ىقپالىنان ايىرۋى مۇمكiن. كۇرد جاساقتارىنا ءماسكەۋدiڭ قولداۋ كورسەتەتiنiن ەردوعان ۇكiمەتi جاقسى بiلiپ وتىر. بۇل جاعدايدا تۇركيانىڭ ءوزiنiڭ قاقتىعىس ايماعىنا اينالىپ كەتۋ قاۋپi كۇشەيەدi. تۇركياداعى سوڭعى تەررورلىق جارىلىستار سول قاۋiپتiڭ بەلگiسi iسپەتتi. سوندىقتان تۇرiك سۇلتانى بۇل ورايدا تاكتيكالىق دوستاسۋدى تاڭداۋعا ءماجبۇر.
ەردوعاننىڭ ەۋرووداق جانە اقش-پەن ءجۇز شايىسىپ قالعانى بۇل قادامدى جىلدامداتىپ جiبەردi. ءوز كەزەگiندە الەمدiك قاۋىمداستىقتان وقشاۋلانىپ قالعان رەسەيگە دە جامان بولسىن، جاقسى بولسىن وڭiرلiك دەڭگەيدەگi وداقتاس، بولماعاندا ارiپتەس كەرەك. پۋتين ەردوعاننان سيرياداعى جاعدايعا قاتىستى كوزقاراستارىن وزگەرتۋدi تالاپ ەتكەنi ءسوزسiز. ەگەر اسكەر سانى جاعىنان ناتو-داعى ەكiنشi ەل ساناتىنداعى ءارi تاياۋ شىعىس وڭiرiندەگi گەوساياسي ماڭىزدى ويىنشى – تۇركيا ماسكەۋدiڭ دەگەنiنە كونسە، پۋتين اقش پەن ەۋرووداقتى كiشكەنتاي بالانىڭ تاناۋىنان شەرتكەندەي قىلادى.
بۇل كەزدەسۋدە پۋتين وڭتۇستiك ەۋروپاعا تابيعي گاز تاسيتىن “تۇرiك اعىنى” گاز جوباسىنىڭ قۇرىلىسىن جانداندىرۋ تۋرالى دا ءسوز قوزعاعان بولار. رەسەي ءۇشiن تۇركيا بۇل گاز باعىتىنداعى ەڭ ماڭىزدى بۋىن، بiراق تۇرiك جاعى كۇنi بۇگiنگە دەيiن بۇل جوبانى تالقىلاۋ دەڭگەيiنەن ءارi كوتەرمەي كەلەدi.
اتتاس زاريادتاردىڭ بiر-بiرiن تەبەتiن فيزيكا زاڭدارىنان ايىرماشىلىعى ساياساتتا وي-ءورiسi, كوزقاراسى بiردەي بيلەۋشiلەر مۇندايدا كەرiسiنشە، بiر-بiرiنە تارتىلا تۇسەدi. ەردوعان دا، پۋتين دە بيلiك باسىندا كەمiندە ون جىلدان ارتىق وتىرعان جانە ساياسي قارسىلاستارىن اياۋسىز جازالايتىن جاندار. كۇللi رەسەيدiڭ بيلەۋشiسiنە اينالعان پۋتيننەن ەلiندەگi اتاتۇرiك ورناتىپ كەتكەن دەموكراتيانى تۇنشىقتىرىپ جاتقان ەردوعان ەش كەم تۇسپەيدi. كەرiسiنشە، وڭاشا اڭگiمەدە ەردوعان “ۆلاديمير دوسىنا” سونشاما ادامدى قىسقا مەرزiمدە قالاي تۇرمەگە توعىتاتىنىن ماقتانا ايتىپ بەرگەن بولار.
وسىنداي گەوساياسي اۋقىمداعى قوس iرi تۇلعانىڭ ويىندارىنان قازاقستان پرەزيدەنتiنiڭ پايدا تاپقىسى كەلگەنiن دە اتاپ كەتەيiك. ەلدەگi قازاق-تۇرiك ليتسەيلەرiن جابۋدى تالاپ ەتكەن ەردوعانعا قىرعىزدار سەكiلدi تويتارىس بەرۋدiڭ ورنىنا، نازارباەۆتىڭ “گۇلەنشiلەر انىقتالسا ەلدەن قۋعا” ۋادە ەتكەنi ەرسi كورiنگەن. كەيiنiرەك تۇرiك باسىلىمدارى ەردوعان مەن پۋتيندi قازاق پرەزيدەنتi تاتۋلاستىرعانى تۋرالى جازعانىنا قاراپ، نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ وزگە ەلدiڭ باسشىسىنىڭ الدىندا نەلiكتەن وسىلاي تومەنشiكتەگەنi تۇسiنiكتi بولدى. بۇل باياعى الەمدەگi “تاتۋلىق پەن بەيبiتشiلiكتiڭ” تۋىن كوتەرگەن تۇلعا رەتiندە تاريحتا قالۋعا جانتالاسقان پەندەشiلiك. ال ەگەر پرەزيدەنت نازارباەۆتىڭ ارااعايىندىعى iسكە اسپاعاندا نە بولار ەدi? ونى دا جالاۋلاتىپ جاريا ەتەر مە ەدi, الدە ورىس-تۇرiك قارىم-قاتىناسى و باستا ۋشىققان كەزدەگiدەي ءۇنسiز قالار ما ەدi? بiراق ن.نازارباەۆتىڭ ارااعايىندىعى تۋرالى بيلiكتiڭ باسىبايلى باسىلىمدارى جارىسا جازعانىمەن الەمنiڭ ازۋلى اقپارات قۇرالدارى مەن ساياسي ساراپشىلارى وعان ءمان دە بەرمەدi, بiر اۋىز ءلام-ميم دەمەدi.
دەگەنمەن “تاريحي باۋىرلاس ەلدەردiڭ” بiر-بiرiنە دەگەن دوستىق سەزiمiن عاسىرلار بويى قارۋمەن، قارا كۇشپەن دالەلدەپ كەلگەنiن بىلاي قويعاندا، “قاسيەتتi رۋستiڭ” پاتشاسى مەن دiني، ەسكiشiل وسمانلى يمپەرياسىن قۇرۋدى كوزدەيتiن تۇرiك سۇلتانىنىڭ دوستىعى ۇزاققا بارماس. گيتلەر مەن ستاليننiڭ “ماڭگiلiك دوس” بولعانى، بiر-بiرiن جەڭiستەرiمەن “شىن جۇرەكتەن” قۇتتىقتاعاندارى دا ەسiمiزدە. بۇل بiر-بiرiن جەك كورسە دە، قىسىل-تاياڭدا قالعاندا تىعىرىقتان شىعۋدىڭ بارلىق جولىن قاراستىراتىن قوس بيلەۋشiنiڭ ۋاقىتشا ىمىراسى. ەردوعان قاشاندا ەۋروپانى رەسەيمەن بوپسالاپ كەلدi. ناتو-نىڭ مۇشەسi بولا تۇرا تۇركيا شىۇ-نىڭ مۇشەسi بولۋى مۇمكiن، تۇركيا ەۋرازەو-نا قوسىلۋى مۇمكiن دەپ مالiمدەگەنiن ەسكە الۋعا بولادى. ەردوعاننىڭ سونداعى باتىسقا بiلدiرگەن ەمەۋرiنi: بiزدi شەتتەتە بەرسەڭدەر، باسقالارمەن دوس بولامىز. ەندi قازiر ەردوعان قايتادان “تۇرiك اعىنى” گاز جوباسى تۋرالى ايتا باستادى. بiراق، كۇنi بۇگiنگە دەيiن تۇرiك تارابى گاز قۇبىرى قۇرىلىسىن باستاۋعا ءتۇرلi كەدەرگi جاساپ كەلەدi. بۇل دا – سول باتىسپەن ويىننىڭ ءتۇرi. ونى پۋتين دە جاقسى بiلiپ وتىر. بiراق قازiرگi ساتتە ەكi اپەرباقان بيلەۋشiگە “جاقسى جاۋدان جامان دوس” ارتىق بولىپ تۇر.
ءادiل ۇزاقباي.
zhasalash.kz
پىكىر قالدىرۋ