Talasbek Äsemqwlov aramızda bolsa, bwl künderi alpıs bir jasqa tolar edi…
Önerdi mwrat twta otırıp, bar bolmısın, bükil sanalı ğwmırın şın mänisinde wltına qaltqısız qızmet etuge arnap ötken Twlğalar sanaulı. Sol sanaulılardıñ biri – Talasbek ÄSEMQWLOV. Önerdi öziniñ dara jolı etip tañdağan twlğa. Jazuşı, sınşı, audarmaşı, kinodramaturg, mädeniettanuşı, önertanuşı, ülken mektep körgen küyşi-dombıraşı, wlttıq önerdiñ tamırşısı, oyşıl, bilimdar.
Wlttıq topırağı mıqtı, ömir boyı özin-özi baptap, tärbielegen, halıq danalığı men bükil jeti ğalamnıñ bilim-ilimin boyına jinağan jäne jinağanınıñ bärin kädege jaratıp, Wltına, tuğan halqına qızmet etudiñ biik ülgisin körsetip ötken, halqın süyetin, tarihın, önerin qasterleytin, bilimge qwştar ärbir jas pen jasamıstıñ dosı bolğan ülken Twlğa. Täuelsiz elimizdiñ, memleketimizdiñ ruhani baylığı.
Älimsaqtan belgili: wlttı, etnostı özgeden erek tanıtatın – mädenieti, onıñ işinde ädebieti, öneri, salt-dästüri. Osı arqılı wlttıñ dünietanım, ömir sezimi tanıladı, dili, bolmısı tanıladı. T.Äsemqwlovtıñ ädebiet, muzıka, beyneleu, kino, dästürli öner, tarih, etnografiya, mifologiya salalarındağı şığarmaları, yağni, jan-jaqtı da köp qırlı şığarmaşılığı –wlttıñ özin-özi jete tanuı, tereñ zerdeleui, ruhani tüleuine bastaydı. Önerdi, mädenietti jäne osılar arqılı qoğamda da ötip jatqan üderisterdi tüsinip-payımdauğa ülken üles qosadı.
T.Äsemqwlov wlttıq bastaudan qanıp işken, dästürdiñ özinen şıqqan, sondıqtan da oy jülgesi ornıqtı, tili bay da körkem, qoğamı men uaqıtına sergek suretker.Onıñ 80-jıldardağı alğaşqı äñgime-povesterinen bastap, jaña ğasırda jazılğan, negizgi keyipkerleri Sabıt küyşi men nemeresi Äjigerey bolıp keletin «Taltüs» povesi, ökinişke qaray, ayaqtalmağan «Tättimbet seri» romanı, «Birjan sal», «Twmar padişa», «Qwnanbay», «Kökbalaqtıñ ölimi», «Jeztırnaq» kinoromandarı bügingi qazaq prozasınıñ özindik bir erekşe jülgesin tanıtadı.
Talasbek ömir-tirşilikti tım jaqsı bilgen, ömirlik te, önerlik te bilimi men täjiribesi bay jazuşı bolğandıqtan da şığarmalarınıñ barlığında derlik oqırmandarı üşin beytanıs keñistikter aşıladı. Bwl keñistikter, äsirese, öner, onıñ işinde dästürli öner, tarih, etnografiya, mifologiya salalarındağı eñbekterinde auqımdana tüsedi. Onı öz wltınıñ tağdırın älemdik örkenietpen bir ayada qarastıra otırıp, wlttıq beyresmi tarihımızdağı köptegen aqtañdaqtardı aşqan, balamalı nwsqalar wsınğan ülken tarihşı deuge boladı. Onıñ körkem şığarmaların bılay qoyğanda, älemdik örkenietter turalı esseleri; älemdik tarihtan jazğan Mısır piramidaları, tamplierler turalı, Babıldıñ küyreui turalı, Sion payğambarlarınıñ protokoldarı; Tomiris – Twmar padişa turalı, saqtar men parsılar, qañlılar tarihı turalı; Qondıger, Ket-Bwğa, Şıñğıshan turalı, sonday-aq, qazaq bastan keşken nebir näubetterdiñ – aşarşılıq pen soğıstardıñ tüp tarihtarı turalı, tağı da basqa köptegen maqala, zertteu, esseleri jalpı qazaq tarihında alğaş ret sonı qırınan qozğalıp, jazılğan taqırıptar. Jazuşınıñ prozasında, körkem esselerinde keyingi qazaq tarihı – Abılay han, Qwnanbay, Abay, Birjan, Tättimbet, Sügir, Bayjigit, tağı da basqa köptegen önerpazdar twlğalanıp şıqtı.
Däulesker dombıraşı, qazaq äni men küyiniñ bilgiri, dästürli öner täjiribesi men teoriyasın tel alıp jürgen öner iesi T.Äsemqwlov şığarmaşılığınıñ ülken bir salası – önertanuşılıq zertteuleri. Bwl zertteuleri dästürli öner, qazaq än-küyiniñ kömeskilene bastağan wğım-tanımdarın jarqırata ömirge oraltadı, oqırman-tıñdarmanın wlttıq qağıs, ırğaq, boyau-reñkterge oraltadı. Bwl twsta, jalpı, Talasbektiñ jadında saqtay bilu fenomeni erekşe bolğanın aytu kerek. Ol jazba ädebiettiñ körnekti ökili bola twra, qazaqtıñ auızeki äñgime dästürin qattı wstanğanı, qwymaqwlaqtığı şığarmaşılığında ülken nätije berdi. Bayjwma küylerin büginge jetkizgen, bayırğı muzıkalıq terminologiyanı jañğırtqan, özi de dombıra jasauşı şeber onıñ bwl saladağı orasan eñbegi dästürli önerdiñ zertteuşisi ğana emes, tikeley mwrageri-jalğası boluımen de qımbat.
Jalpı, Talasbek şığarmaşılığınıñ daralığı – onıñ qay saladağı eñbekterinde de ğılımi negizdilik jäne erkin swhbattastıq qatar örilip otıratındığı ekenin qadap aytuımız kerek. Qay taqırıpta, qay salada jazsa da tizgin bermes twlparday jüytkigen onıñ jazuındağı tağı bir erekşeligi – balağa da, danağa da tüsinikti qarapayımdılığında. Nwrlı bilimimen qatar zamanğa say oyşıldığında. Bügingi zamannıñ mädeni-ruhani ahualın zerdeley, konstrukciyalay biletin jañaşıldığında. YAğni, jaña mağınalar tudıra alğandığında. Sondıqtan da onıñ jazğandarı ıjdağatpen oqığan janğa paydalı bilim közi. Kim-kimmen de bilim, parasat-payımına say söylesip, pikirlesken T. Äsemqwlovtıñ swhbattarı da oyğa dertip twradı. Tuğan halqınıñ jaqsısına süyinip, jamanına küyinip, mümkin keyde aşılau da aytqan, jazğan twstarı bar, biraq, bwl ömirdegi jäne önerdegi biik ölşemderge degen adaldığınan tuındadı.
T.Äsemqwlov önerde ömir keşu, önermen ömir keşu saltı, tanım-talğam, dästür jäne jañaşıldıq, etika men estetika jazıqtıqtarında ünemi keñinen oy tolğap otırdı. Ömirdegi jäne önerdegi wstanımdarı, izdenis, ösu-jetilu joldarı Talasbektiñ özi «wlı wstazım» dep tanığan, qazaq ruhaniyatınıñ körnekti twlğası – dästürşil de jañaşıl körkem şığarmalarımen, asqan bilimdarlığı, tereñ parasatı, wltjandılığımen halqına qaltqısız qızmet etip ötken Asqar Süleymenov turalı «Kemeñger ömirinen bir üzik sır» attı tört essesinde jaqsı jülgelenedi. Kezinde «Almatı aqşamında» jariyalanıp, qalıñ köpşilik ıqılastana oqığan osı esseler – asqartanudıñ erekşe bir ülgisi. Jäne jalpı qazaq ädebietinde tap mwnday formada jazılğan esse, osınşa demokratiyalıq ta, elitarlıq deñgeyde taldanğan suretker bolmağan şığar. «Kemeñger ömirinen bir üzik sır» – Talasbektiñ wstazına degen erekşe sağınış-iltipatı ğana emes, öziniñ keyingi wrpaqqa aytıp ketken ösieti de siyaqtı seziledi.
T.Äsemqwlov ädebiet pen önerge ötken ğasırdıñ 80-jıldarı kelgenimen, şığarmaşılığınıñ däuirleu kezeñi osı ğasırda bastalıp, esimi men öneri soñğı onşaqtı jılda düyim qazaqqa belgili boldı. Bwl, bir esepten, elimiz Täuelsizdigimen – ruhani-aqparattıq keñistigimizge Qazaq eliniñ alğaşqı beyresmi de mazmwndı basılımı «Altın Orda» aptalığınıñ şığuına baylanıstı edi.Talasbek talantınıñ közin aşqan, jazğandarın qalıñ qazaqqa paş etip, bir ütirin de qaldırmay jariyalap, qwlaşın keñge jayğızğan – kezinde osı «Altın Orda» aptalığında Bas redaktorlıq etken Meyirhan Aqdäuletwlınday bilimdar ağa-dos twlğa boldı. Säl keyinirekte osı aptalıqta basşılıq jasağan talanttı, ruhtas ini-dosı Däuren Quat, sodan keyin Wlttıq kitaphanada Bas direktor bolıp twrğan kezinde birneşe jıl jarıq körgen «Ayt» jurnalınıñ şığuına qoldau körsetken qazaqtıñ bilimdar, dana wlı Mwrat Äuezov, soñğı bes-altı jılda bükil jazğandarın jarqıratıp «Almatı aqşamında» jwrtqa tanıtqan Qali Särsenbayday Bas redaktor, bilikti zamandası ekenin aytpasqa bolmaydı. Jaqsı ağa demekşi, ömiriniñ soñğı onşaqtı jılında Doshan Joljaqsınovtay ağa-dosqa jolığıp, ruhani quanışqa keneldi, özi üşin jaña bir salada qıruar eñbek jasadı.
Talasbek qay salada eñbek etsin – alğan nısanın, materialınıñ özin, aynaladağı konteksin büge-şigesine deyin zertteytin, sonsoñ öziniñ wşqır suretkerlik qiyalına, parasattı körkem sözge jüginetin. Önerdegi biik ölşem degende – onıñ ömiriniñ soñğı kezeñindegi qazaqtıñ körkem kinosı salasındağı eñbekteri ataluı kerek. Onıñ kinoromandarınıñ birazın joğarıda atap öttik. Al, T.Äsemqwlov scenariyleri negizinde rejisser D.Joljaqsınov tüsirgen «Birjan sal» qazaqtıñ özin özimen tabıstırğan, wmıt bolıp bara jatqan jadısın oyatıp, halıq retindegi märtebe maqtanışın tanıtatın; «Qwnanbay» fil'mi wlttıq tarihtağı twlğanıñ ornı men rölin jañaşa zerdelegen körkem fil'm bolıp, wlttıq kinomızğa olja saldı.
Talasbek «Twmar padişa» scenariyi boyınşa gollivudtıq «Aleksandr», «Gladiator» siyaqtı fil'm tüsirilse dep qattı armandauşı edi… Osı twsta tağı bir ökinişimizdi aytpay qala almadıq. Ol – qazirgi tañda respublika Memlekettik sıylığına layıqtı wsınılıp otırğan «Qwnanbay» körkem fil'mi avtorlarınıñ qatarında körnekti scenarist T.Äsemqwlov atı-jöniniñ bolmauı. Olay deytinimiz, scenariy avtorı fil'mniñ ideyası men tüsirilimi kezeñderine bastan-ayaq qatısıp, tüsirilim ayaqtalğan soñ dünie saldı. Demek, fil'm ekranğa şıqqan kezde joğarı bağa alğan, sonday-aq, fil'm sıylıqqa wsınıluına baylanıstı respublikalıq baspasözde «…kötergen jügi tarihi jağınan salmaqtı scenariy,.. bay mazmwnda jazılğan körkem…» («Tau twlğadan tağılım tarqatqan», «Egemen Qazaqstan», 04.08.2016) dep atap körsetilgen kinoscenariy avtorınıñ sıylıqqa wsınıluğa äbden haqı bar edi. Bwl jäytti Qazaqstan Kinematografister odağı, äsirese, ana tilimizdiñ märtebesin qorğaytın «Qazaq tili» qoğamı nege eskermedi eken degen ökiniş bar. Talasbektey talanttı tizimge qosuğa äli de bolatın şığar, talqılau äli ayaqtalğan joq qoy…
Sergek jandı suretker T.Äsemqwlov üşin ömirdiñ barlıq säti qımbat, barlıq qwbılısı ardaqtı boldı. Kez-kelgen oqiğadan ülken mağına tabatın, kez-kelgen qwbılıstıñ mänin ayıra biletin ol ömirdi, adamdardı süydi. Sondıqtan da adamnıñ qadirin, jardıñ jäne perzenttiñ qadirin, jaqsınıñ qadirin, wstazdıñ qadirin, ağanıñ qadirin, ininiñ qadirin, dostıñ qadirin, şäkirttiñ qadirin bildi. Janı jaqsığa aşıq boldı, talanttı tez tanıp, ruhani qoldau körsetuge kelgende aldına jan salmadı. Onıñ Meyirhanmen (Aqdäuletwlı) birigip sonau Mañğıstauda bir özi bir institut bolıp öz betinşe jwmıs jasap, qazaq mifologiyasın müldem jaña sapalıq biikke kötergen Serikbol Qondıbaydı tanıp, oğan bilik tarapınan kömek körsetiluine qozğau saluı, öz tarapınan da ruhani qoldau körsetui – osınıñ bir anıq körinisi.
Talasbek talanttı jastardı qattı qoldadı, olar turalı quana jazdı. Onıñ sıni taldauları da özgeşe sipattı – maqala-esselerinde şığarmanıñ jazılu konteksi, izdenister jülgesi, qwrılımı taldanıp, tüyin nätijege alıp şığadı. Mwnıñ jarqın bir mısalı – Talasbek sınşınıñ osı «Almatı aqşamında» jariyalanğan, özindik klassikalıq taldauınıñ üzdik bir ülgisi – «Operator jaylı añız nemese Didar Amantaydıñ «Köziñnen aynaldım…» äñgimesin oqığanda tuğan oylar» attı maqalası. Sınşınıñ qay maqalası da zerdeli jastar üşin bilim közi boldı desek, artıq emes. Şığarmaları turalı azdı-köpti pikir bildirgen jastardıñ jetistikterimen qatar, oylanuı tiis twstarı turalı da aq adal pikirin bildirip otırğan ol bilimdi, bilikti, önerli zamandastarın tuısınday körip ötti. Ol tek qana kölgirlikti, jalğan köşbasşılıqtı, qalıñ oqırman-körermen-tıñdarmanğa arzan aldanış –aqılmandıqtı, qızıl sözdi sapırğan ötirik bilimsinudi suqanı süymedi…
Öz ğwmırında köp närse tındırğan, oylau jüyesi erekşe, dara suretker T.Äsemqwlov endigi jerde özi wstazı turalı aytqanınday, «adamzattıñ ruhani baylığın eselep ösiretin nwrlı twlğalardıñ qatarında» twradı.Onıñ mol ruhani mwrasın «wltım» degen aqjoltay jas wrpaq oqıp-zerttep, susındaytınına kümän joq.Onıñ şığarmaşılığı turalı az-kem oy-pikirimizdi öziniñ mına bir pikirimen qorıtındılau orındı. «…Asqar Süleymenovtiñ jazba mwrasınan, auızşa aytqandarınan siz eşqaşanda radikaldıq, dissidenttik oy-pikir wşırastıra almaysız. Onıñ jalğız ğana eleusiz qaruı – öner turalı, jalpı mädeniet turalı beytarap, beybit pikiri edi. Biraq, bwl mäseleniñ sırt körinisi ğana edi. Oylı, aqıldı pikir adamnıñ işki düniesin jañğırtadı, atadan balağa mwra bolıp auısqan jalğan idealdardan, jasandı qwndılıqtardan arıltadı. Al, wrpaq ruhani qwldıqtan qwtılğanda sayasi kürestiñ keregi de bolmay qaladı. Siz maqsatıñızğa jettiñiz. Bayağı atalarımızday almas qılışpen emes, sertke berik qalam jäne ala qağazben…». Bwl pikirler HHİ ğasır basında qazaq ruhaniyatında beyresmi köşbasşı bolğan T.Äsemqwlovtıñ öz şığarmaşılığına da bek qatıstı.
Söz soñında Talasbektey twlğanıñ qwnarlı da mol ruhani mwrasımen qalıñ jwrtşılıqtı qauıştıru jolında ülken eñbek etip, «Otuken» saytınıñ jwmısın jalğastırıp, wrpağın älpeştep tärbielep otırğan ayaulı jarı, körnekti mädeniettanuşı, mifolog, filosof Zira Naurızbaevağa ülken ırzaşılıq. Bwl künderi tuğanına alpıs bir jıl tolğan Asıl dostıñ janı jännatta bolğay dep tileyik.
Äliya Böpejanova
“Almatı aqşamı” gazeti
Pikir qaldıru