تۇلعالار قازاق حاندىعىنا 550 جىل قازاق شەجىرەسى

شىڭعىس حاننىڭ قول باسشىلارى

kerey.kz

 |  Aug 26, 2016

شىڭعىس حاننىڭ قول باسشىلارى 4- ءبولىم.
———————-
مۇحتار ماعاۋين.
ەكىنشى كىتاپ ءىىى تاراۋ تەمىر تۇمەندەر اسكەر قۇرامى
تاريح راشيد-اد-دين 1300 – 1311 جج دەرەگى بويىنشا.
——————————————-

م ۇ ق ا ل ى. جالايىر. شىڭعىس حاننىڭ ايگىلى ءتورت كۇلىگىنىڭ ءبىرى (قالعان ۇشەۋ – باۋىرشى، بوراعۇل، جىلاۋقان). ەكە ۇلىستىڭ سول قانات اسكەرىنىڭ باس قولباسشىسى. اۋەلدە جۇركىن بىرلەستىگى، ساشى بەك پەن تايجۋدىڭ عۇزىرىندا بولعان، تەمۋجىنگە قارسى سوعىسقان. 1197 جىلى، جۇركىن ءبىرجولا جانىشتالعاننان سوڭ، ءىنىسى بۇقامەن بىرگە تەمۋجىنگە قۇلدىق ۇرادى. كوپ ۇزاماي-اق سەنىمگە كىرىپ، ورگە باسقانىن كورەمىز. 1199 – قوي جىلى نايمان بۇيرىق حانمەن اراداعى سوعىسقا قاتىناسادى جانە 1202 جىلعى ءۇشىنشى تاتار جورىعىندا تەمۋجىننىڭ ەجەلگى سەرىكتەرى بوراعۇل، باۋىرشى نوياندارمەن قاتارلاس اتالادى. 1206 جىلعى ءۇش تاراپ شەكارالىق اسكەر بولىسىندە شىعىس بەتتەگى سول قانات تۇمەن نويانى. 1211 جىلى اشىلعان شۇرجەن مايدانىندا جەتەكشى قولباسىلاردىڭ ءبىرى. 1215 جىلعى، پەكيندى العان شەشۋشى جەڭىستەن سوڭ شىڭعىس حان مۇقالى-نوياندى باس قولباسى ءارى ۇلىق ءامىر رەتىندە شۇرجەن شەگىندە قالدىرادى. مىنە، وسى كەزدەن باستاپ جەرگىلىكتى جۇرت جانە شەكتەس شۇرجەن، سۇڭ اكىمشىلىگى مۇقالى-نوياندى گو-ۆاڭ دەپ اتاي باستاعان سياقتى. قىتاي تىلىندەگى ماعناسى – ۇلىق ءامىرشى، سۇڭ راسىمىندە يمپەراتوردان كەيىنگى ەكىنشى دارەجە. 1217 جىلى شىڭعىس حان بۇل مانساپتى مۇقالىعا رەسمي تۇردە بەكىتىپ بەرەدى، دىبىستىق ىڭعايى بويىنشا گويون (باسقاشا ءبىر وقىلىمدار بويىنشا – گوياڭ، كۋيانك), ءبىزدىڭ تىلگە كوشىرسەك، ۇلىس بەگى بولار ەدى. ەندى ءبىر قىتاي دەرەكتەرىندە مۇقالى-نوياننىڭ «تسيۋان حۋاندي» اتالعان جاعدايى بار ەكەن (ن.مۋنكۋەۆ بويىنشا), ناقتى ماعناسى – يمپەراتوردى الماستىرۋشى. قايتكەندە دە، وكىمى زور، ەرەن تۇلعا. 1218 – بارىس جىلى، حورەزم-سارتاۋىل جۇرتىمەن ارادا امالسىز باستالماق جاڭا جورىق، ۇلكەن سوعىس قارساڭىندا شىڭعىس حان مۇقالى-گويوندى وسى ۋاقىتقا دەيىن جاۋلانعان شۇرجەن شەگىندەگى ۇلىس بەگى جانە ءالى دە توقتالماعان شۇرجەن مايدانىنداعى باس قولباسى ەتىپ بەلگىلەيدى، بۇل تاراپتا وزىمەن تەڭدەس وكىلەت بۇيىرىپ، قاراۋىنا: ءبىر تۇمەن وڭعىت، ءبىر مىڭعان قۇراما، ءتورت مىڭعان ۇرۇت، ءۇش مىڭعان جارلۇق-قوڭىرات، ەكى مىڭعان يكەرەس-قوڭىرات، ەكى مىڭعان جالايىر، ءبىر مىڭعان ماڭعىت – بايىرعى جۇرتتان جيىرما ءۇش مىڭ اسكەر، وعان قوسا ءبىر تۇمەن قيدان، ءبىر تۇمەنگە تاقاۋ شۇرجەن – جيىنى ەلۋ مىڭداي اسكەر ءبولىپ بەرەدى. شۇرجەن جانە سۇڭ ەلشىلەرى اسكەري ورداسى پەكيندە بولعان، بۇل وڭىردەگى بيلىگى شەكتەۋسىز مۇقالىنى گو-ۆاڭ، تولىق وكىلەتتى مەملەكەت ءامىرشىسى دەپ رەسمي تانىعان. ەكە ۇلىستىڭ قارۋلى كۇشتەرىنىڭ نەگىزگى بولىگى حورەزم مايدانىنا كەتكەن الماعايىپ زاماندا مۇقالى-گويون وزىنە جۇكتەلگەن مىندەتىن مۇلتىكسىز اتقارادى. شۇرجەن شەبىن عانا ەمەس، تاڭعۇتپەن ارالىقتى دا بەرىك ۇستايدى. شىڭعىس حانمەن قايىرا كورىسپەگەن; سارتاۋىل سوعىسى اياقتالار قارساڭدا، 1223 جىلى كوكەك ايىندا، ەلۋ ءۇش جاسىندا دۇنيەدەن وتەدى. شىڭعىس حان مۇقالىنىڭ ورنىنا ونىڭ ۇلكەن ۇلى بوعولدى بەكىتىپتى. كەيىنگى ۇرپاق-جۇراعاتى دا ءاماندا ۇلكەن قۇرمەتتە بولعان.
————————–
ن ا يا ق (نايا، ناياقا). بارىن. اۋەلدە تارعۇتاي-قىرىلتۇق جاعىندا، تەمۋجىنگە قارسى سوعىسقان. 1200 جىلى، تايجۋىت وداعىنىڭ نەگىزگى كۇشتەرى تالقاندالعان سوڭ، اكەسى شىرگەتۋ-ەبۋگەن، ءىنىسى الاقپەن بىرگە تەمۋجىننىڭ عۇزىرىنا كەلىپ جىعىلادى. كەشىرىم الىپ، قاتارعا قوسىلعان. 1206 جىلعى ۇلى قۇرىلتايدان سوڭعى اسكەر بولىسىندە ورتالىق تۇمەن ەگەسى. كەيىندە سول قانات اسكەرىنىڭ باس قولباسشىسى مۇقالى-نوياننىڭ ورىنباسارى (ساڭعۇسىن). ناياق تەمۋجىن تۋعاندا، شىلدەقاناسىندا بولعان ەكەن، شىڭعىس حاننان سوڭعى وكەتاي قاعان، كۇيىك قاعانداردى وتكەرىپ، موڭكە قاعاننىڭ تۇسىندا، ءجۇز جيىرما جاسىندا دۇنيەدەن وتەدى.
—————————-
و ڭ ع ۇ ر. قيات-بورجىگىت. («جيناقتى تاۋاريحتا» باياۋىت دەپ جاڭساق جازىلعان.) ەسۋگەي-باحادۇردىڭ ءىنىسى مۇڭگەدۋ-قياننىڭ ۇلى، ياعني شىڭعىس حاننىڭ نەمەرە باۋىرى. تەمۋجىنگە 1189 جىلى مامىردا، ەل ايرىلعان تۇنگى كوش ۇستىندە، ءوزىنىڭ عۇزىرىنداعى شانشىعۇت جانە باياۋىت رۋلارىمەن كەلىپ قوسىلعان. دالان-بالجۇتتا سەگىزىنشى كۇرەندى باستاپ سوعىسادى. ۇلىستىڭ اۋەلگى قۇرىلىمىندا حان داستارقانىن جابدىقتايتىن باۋىرشى. جاقىن تۋىس قانا ەمەس، سەنىمدى قوسشى ەكەن. ەسۋگەيدىڭ ءىنىسى ءدارىتاي جانە باسقا دا نەمەرە، شوبەرە اعايىندار بۇرا تارتقان، اينىپ، قارسى بەتكە ءوتىپ جاتقان قيلى كەزەڭدەردىڭ وزىندە ۇنەمى ادالدىقتان اينىمايدى. اۋەلدەن-اق قاراۋىندا ءبىرشاما جۇرتى بولعان قولباسى وڭعۇر 1206 جىلعى اسكەر بولىنىسىندە مىڭعان نويان دەپ جاريالانادى. كەيىندە شۇرجەن جورىعىندا، پەكيندى الۋعا قاتىسقان.
——————————-
ءو گ ە ل ە-ش ە ر ب ي. ءسۇنيت. باۋىرشى-نوياننىڭ ءىنىسى. تەمۋجىنگە تۇنگى كوشتە كەلىپ قوسىلعان. ۇلىستىڭ اۋەلگى قۇرىلىمىندا اسكەرباسى ءۇش قورشىنىڭ ءبىرى، جاساۋىل تورعاۋىت توبىنىڭ باسشىسى. كەيىن، شىڭعىس حان قاعان كوتەرىلگەننەن سوڭ، كۇندىزگى كۇزەت – سول بوساعاداعى تورعاۋىت مىڭدىعىنىڭ نويانى. شىڭعىس حاننىڭ زامانىندا، تولە باستاعان قالىڭ قول قۇرامىندا شۇرجەن سوعىسىنا قاتىسقان.
————————————
س ءۇ ب ءى ت ا ي-ب ا ح ا د ۇ ر. ۇراڭقاي. تەمۋجىن-شىڭعىس حانعا 1189 جىلى، ون ءتورت جاسىندا، ەل ايرىلعان تۇنگى كوش كەزىندە كەلىپ قوسىلعان. كەيىندە جۇزبەگى، مىڭعان نويان، تۇمەنباسى، جوعارعى قولباسشى. شىڭعىس حان زامانىنداعى جانە ودان كەيىنگى وكەتاي قاعان تۇسىنداعى بارلىق سوعىستارعا بەلسەنە قاتىسقان. شۇرجەن مايدانىندا، سارتاۋىل جورىعىندا جەكە تۇمەن باستايدى. جەبە-نويانمەن قوسا، ەكى تۇمەن اسكەرمەن حوراسان، مازاندەران، تۇستىك جانە تەرىستىك قاپقازدى جايقاعان، ارميان، گرۋزين پاتشالىقتارىنىڭ نەگىزگى قارۋلى كۇشتەرىن تالقانداپ، قىپشاقتى ىعىستىرىپ، اقىرى 1223 جىلى 31 ماي كۇنى قالقا وزەنىنىڭ بويىندا ورىس پەن قىپشاقتىڭ ۇزىن سانى وزدەرىنەن ءۇش-ءتورت ەسە ارتىق قالىڭ قولىن قيراتىپ جەڭگەن، قايتار جولدا بۇلعار جۇرتىن ويسىراتا شاپقان ايگىلى جورىعى بارلىق تاريحتان ماعلۇم. ءسۇبىتاي-باحادۇر باتۋ حاننىڭ شىعىس جانە ورتالىق ەۋروپانى بورىكتىرگەن زور مايدانىندا (1237-1242) باس قولباسى مىندەتىن اتقارعان. اقيقات بىلگىر تاريحشىلاردىڭ باعامىندا الەم سوعىستارى شەجىرەسىندەگى ەڭ ۇلى قولباسى دەپ ەسەپتەلەدى. 1248 جىلى، جەتپىس ءۇش جاسىندا دۇنيەدەن وزىپتى. ءسۇبىتايدىڭ ۇلى ۇراڭقاداي-نويان تۇستىك قىتاي – سۇڭ يمپەرياسىنا قارسى سوعىستار قاھارمانى، ءوز كەزىندە باحادۇر اكەسىنە تەتەلەس داڭققا جەتكەن.
——————————————-
س ءۇ ت ءۇ. قونقوتان. موڭلىكتىڭ ۇلى. مىڭعان نويان. باسقا دەرەگى جوق.
——————————————–
ت ە م ۋ د ە ر. ءسۇنيت. كەيىندە، وكەتاي قاعان تاققا وتىرعاندا تورعاۋىت مىڭدىعىنىڭ نويانى رەتىندە بەكىتىلگەن. ءتارىزى، شىڭعىس حان تۇسىندا دا وسى تاراپتا.
—————————————-
ۇ د ا ش ى. ۇراڭقاي. ءراشيد-ءاد-ءديننىڭ ايتۋىنشا، شىڭعىس حاننىڭ اسىل سۇيەگى قاسيەتتى بۇرقان-قالدۇن تاۋىنا، ءوزى اڭشىلىقتا جۇرگەندە الدەقالاي ەرۋ جاساپ، ايرىقشا تىنىس العان جانە سول ساتىندە اتاپ كورسەتىپ كەتكەن اڭساعاي، سالالى، الىپ ەمەننىڭ تۇبىنە جەرلەنەدى. بۇل وزگەشە ورىن ەكە-قورىق دەپ اتانعان جانە بۇكىل اۋدان-اۋماعىن قورشالاي بەرىك كۇزەت قويىلادى. كۇزەتكە ۇداشى-نويان باستاعان ۇراڭقاي مىڭدىعى بولىنەدى جانە الداعى ۋاقىتتا باسقاداي قىزمەتكە جەگىلمەيتىن، اسكەر قاتارىنا قاتىسپايتىن وزگەشە پارمەنگە يە بولادى. كەيىندە ەكە-قورىققا شىڭعىس حان ۇرپاقتارى: كەنجە ۇل تولە، ودان سوڭ موڭكە قاعان، ارىق-بۇقا قاعان، قۇبىلاي قاعاندار ىرگەلەسە جەرلەنەدى. ەكە-قورىق كۇزەتىن بۇرىنعىشا، ەندى ۇداشى-نوياننىڭ ۇلدارى مەن نەمەرەلەرى باستاعان ۇراڭقاي رۋى اتقارىپ تۇرىپتى. بۇل قۇرمەتتى جانە ايرىقشا قاتاڭ كۇزەت يۋان اۋلەتى 1368 جىلى بيلىكتەن تايعاننان سوڭعى الەيىم-تالەيىم، وعان جالعاس بۇلىڭعىر كەزەڭدە جوققا سايسا كەرەك. ءتىپتى، اتالى، قاستەرلى قابىرستان بۇدان كوپ بۇرىن، 1260 جىلدان تارتىپ، تۋرا قىرىق جىلعا سوزىلعان عالامات قىرعىن – ەكىنشى ازامات سوعىسىنان سوڭ، بايىرعى تاتان دالاسى مۇلدە قاڭىراپ، يەسىز قالعان كەزدەن باستاپ توزعىندادى دەپ شامالار ەدىك. 1294 جىلى ولگەن قۇبىلايدان كەيىنگى يۋان يمپەراتورلارىنىڭ ەشقايسىسىنىڭ ەكە-قورىققا جامباسى تيمەۋى – ءداپ سونداي تۇسپالعا تولىق نەگىز بەرەدى. قازىردە شىڭعىس حان مەن ونىڭ ءبىراز اۋلەتى تىنىم تاپقان ەكە-قورىق تۇگىلى، زامانىندا تاتان جۇرتىنداعى بۇكىل تۇرىك قاۋىمى اۋليە تاۋ ساناعان بۇرقان-قالدۇننىڭ ءوزىنىڭ قاي جەردە قالعانى بەيمالىم.
————————————
ۇ ق ا ي-ق ا ل ج ا، ق ا ر ج ۋ (بارجۋ). جالايىر. اعايىندى نوياندار. ەسۋگەي-باحادۇردىڭ ءوزىنىڭ قىزمەتىندە جۇرگەن ەكەن. شىڭعىس حان ەكەۋىنىڭ ەسكىلىكتى ەڭبەگىنە وراي ۇلىق ءامىر جاساماق بولعاندا قاتارىمەن باس تارتىپتى، اكەڭ ەسۋگەي-باحادۇر بىزگە قوي باسىن قاداعالاۋدى تاپسىرىپ ەدى، ارتىق مانساپتىڭ قاجەتى جوق، دەيدى. شىڭعىس حان مەيلىنشە ريزا بولىپ، قارت نوكەرلەرىنە حان ورداسىنا تيەسىلى وتارعا يەلىك ەتۋگە بۇيىرادى، ءارى ەكەۋ-ارا ءبىر مىڭدىق اسكەر ءبولىپ بەرەدى. بۇلار سارتاق-نوياننىڭ اكەسى (شىندىعىندا ۇلكەن اكەسى بولۋعا ءتيىس، – م.م.) سابامەن ءبىر ناسىلدەن دەپ كورسەتكەن ءراشيد-ءاد-دين. ءتارىزى، جاي عانا رۋلاس ەمەس، جاماعايىن تۋىس. باياعى، مەركىت تۇتقىنىنان بوساتىلعان بورتەنى وڭ حاننان الىپ قايتاتىن جالايىر سابا عوي. جينالىپ كەلگەندە، ءبارى دە ءبىزدىڭ قادىرعالي جالايىردىڭ ارعى اتالارى بولىپ شىعادى.
——————————————-
ۇ ق ا ر-ق ا ل ج ا، ق ۇ د ۇ س-ق ا ل ج ا (قۇتۇر-قالجا). بارىن. ەسىمگە جالعاس «قالجا» انىقتاماسى – قالجىڭباس، ازىلقوي ماعناسىندا دەپ ايعاقتاعان ءراشيد-ءاد-دين. سارتاۋىل سوعىسىنىڭ ءتۇيىندى كەزەڭى، 1222 – جىلقى جىلى كۇزدە، ارنايى قوسىندى باستاپ بارىپ، ءپارۆان تۇبىندە جەڭىلىسكە ۇشىراعان شىكى-قۇتۇقى ساتسىزدىكتىڭ نەگىزگى سەبەپكەرى – وسى ەكى قالجا دەپ بىلەدى، «قۋاقى كىسى بەيساۋاتتا ءوزىن باتىر سانايدى، ال مايدانعا تۇسكەندە ەر ەمەس، ەز بولىپ شىعادى»، – دەپ ارىزدانعان شىڭعىس حانعا. بۇدان سوڭعى سيند شايقاسىندا ەكى قالجا دا ءجالال-ءاد-دين اسكەرىن داريانىڭ جاعاسىنان ىسىرىپ، قورشاۋعا الۋدا قاعاننىڭ نۇسقاۋىن ويداعىداي اتقارىپ شىعىپتى. قۇدۇس-قالجاعا قاتىستى ءبىرشاما دەرەك «قاستەرلى شەجىرەدەن» ۇشىراسادى. تەمۋجىنگە تۇنگى كوش كەزىندە كەلىپ قوسىلعان. ۇلىستىڭ 1204 جىلعى جاڭا قۇرىلىمىندا بەلگىلەنگەن جەتپىس كىسىلىك تورعاۋىت جاساعىنىڭ وگەلە-شەربيمەن اقىلداس ەكىنشى باسشىسى. 1206 جىلعى ۇلى قۇرىلتايدان سوڭ مىڭعان نويان.
——————————————
ش ءى ك ۋ-ك ءۇ ر ءى گ ە ن (دجيگۋ-گۋرگەن). قوڭىرات. الجۋ-نوياننىڭ ۇلكەن ۇلى. شىڭعىس حاننىڭ تۇمالۇن دەگەن قىزىن العان مارتەبەلى كۇيەۋ. شۇرجەن سوعىسىنا قاتىناسقان. بۇدان كەيىندە شىڭعىس حان ءتورت مىڭدىق جاساقپەن تيبەتكە جىبەرەدى، بۇل اسكەر قازىر دە سوندا ورنالاسقان، دەپ جازادى ءراشيد-ءاد-دين. وكىمى زور، مىڭعان نوياندارىن ءوزى تاعايىندايدى ەكەن.
—————————————————-
ت ۋ ع ا ن-ۆ ا ن ش ا ي. شۇرجەن. ۆانشاي – تۇمەنباسى دەگەن ماعنادا دەپ ايعاقتاعان ءراشيد-ءاد-دين. «جيناقتى تاۋاريحقا» تۇسىنىكتەمە جازعان ب.پانكراتوۆ ءسوزدىڭ ناقتى تاڭباسى – «يۋان-شۋاي»، باس قولباسشى، اسكەرباسى دەپ كورسەتكەن. ناقتى ەسىمى – تۋ-حۋا. تۋعان-ۆانشاي شىڭعىس حاننىڭ عۇزىرىنا ءوز ەركىمەن ءوتتى، جانە كەزىندە قاعانعا باعىنىش بىلدىرگەن شۇرجەن اسكەرىنەن قۇرالعان تۇمەندى باسقارۋعا تاعايىندالدى، ۇلكەن امىرلەر قاتارىندا، ايرىقشا قۇرمەتتى بولدى، تۇمەندەگى مىڭعان نوياندارىن ءوزى بەلگىلەپ وتىراتىن دەپ جازادى ءراشيد-ءاد-دين. سارتاۋىل جورىعى تۇسىندا مۇقالى-گويوننىڭ قاراۋىندا، شۇرجەن شەبىندە قالعان. ۇرپاقتارى دا كەيىنگى قاعاندار قىزمەتىندە، قۇرمەتتى ءامىر، ۇلىقتار قاتارىندا دەپتى.
——————————————————–
ۇ يا ر-ۆ ا ن ش ا ي. قيدان. شىڭعىس حان شۇرجەن شەگىنە باسىپ كىرگەندە بۇرنادا تەرىستىك قىتايدا پاتشالىق قۇرعان، ەندى باسىبايلى جاعدايداعى قيدان جۇرتى دۇرك كوتەرىلەدى. قيدان-ءلاۋو مەملەكەتىن قايتادان قالىپتاۋ نيەتى دە بولعان. وسى باستاپقى كەزەڭدە شىڭعىس حان جاعىنا شىققان قيدان الاماندارىنان تۇتاس ءبىر تۇمەن جاساقتالادى. اسكەرباسى ۇيار-ۆانشاي (ۋ-يەر يۋان-شۋاي) ءوزىنىڭ ادال قىزمەتىمەن سەنىمگە يە بولىپ، قۇرمەتكە جەتتى، دەيدى ءراشيد-ءاد-دين. كەيىنگى ۇرپاقتارى دا ۇلۇع امىرلەر قاتارىندا، تۇمەندەگى مىڭعان نويانداردى وزدەرى تاعايىندايدى، دەپتى.
—————————————-
ءراشيد-ءاد-دين تۇزىمىندەگى وڭ مەن سول جانە تۇپكى مىڭدىق – بارلىق اسكەردىڭ جيىن سانى – ءبىر ءجۇز جەتى مىڭ; اسكەرباسى ەلۋ توعىز نوياننىڭ ەسىم-ءجونى ناقتى ايتىلادى، قيدان مەن شۇرجەننەن باسقا، دەربەس جاساقتار قۇرامىنداعى، اتاۋسىز قالعان تاعى وتىز بەس مىڭبەگى بار، سوندا مىڭعان نويانداردىڭ ۇزىن سانى توقسان ءتورت بولىپ شىعادى. ءوز زامانىندا الەمدەگى ەڭ وزعىن گەنەراليتەت.
———————————————————
«جيناقتى تاۋاريح» دايەكتەگەن اسكەر قۇرىلىمى جانە سوعان سايكەس مىڭعان نوياندار ءتۇزىمى ناقتى قاي جىلعا تيەسىلى ەكەنىن تاپ باسىپ ايتۋ قيىن. الدە سارتاۋىل جورىعىنىڭ قارساڭى، الدە شىڭعىس حاننىڭ سوڭعى جىلى. ءراشيد-ءاد-ءديننىڭ ءوزى: «زەرتتەۋ، تانۋ ناتيجەسىندەگى ناقتى ايعاقتار جانە «التىن داپتەر» جازبالارى بويىنشا انىقتادىم»، – دەيدى، ياعني، اتاۋلى تۇلعالاردىڭ اقيقاتىنا كۇمان بولماۋعا ءتيىس. سونىمەن قاتار، عۇلاما تاريحشى ارادا قانشاما ۋاقىت وزۋى، ءارى پاتشالىق شەگىنىڭ ۇلان-بايتاق، شالعايلىعىنا قاراي، كوپ جاعدايلار كۇڭگىرت، بەلگىسىز قالۋ مۇمكىندىگىن دە تەرىسكە شىعارماعان. دەمەك، اۋەلگى جانە ارالىق زامانداعى ءبىراز ەسىمدەر تاڭبادان تىس قالۋى دا ىقتيمال ەكەن. البەتتە، شىڭعىس حان تولىق وكىمگە جەتكەن 1206 جىل مەن دۇنيەدەن كوشكەن 1227 – تىنىمسىز ۇرىس-سوعىس، جورىق-اتتانىستارعا تولى تۇتاس جيىرما ءبىر جىل بويىندا بىرەۋ كوتەرىلىپ، بىرەۋ ءوتىپ جاتۋى، الماسۋ، جاڭارۋ ءوز الدىنا، سول زاماندا اسكەر باستاعان بارلىق نويان، باحادۇرلاردى بەلگىلى ءبىر عانا ءتىزىم اياسىندا، تەڭدەي، تۇگەلىمەن قامتۋ مۇمكىن ەمەس; ءراشيد-ءاد-دين تاريحىندا رەسمي قاتاردا اتالعان جانە اتالماعان ايگىلى قولباسىلاردىڭ ءىس-ارەكەتى، اتقارعان قىزمەتى ءار كەزەڭدەگى ءار قيلى وقيعا بارىسىنا سايكەس، تيىسىنشە باياندالىپ وتىرادى، ءبارىن تۇگەندەسەك، تەك مىڭعان نويانداردىڭ ءوزىنىڭ سانى اۋەلگىدەن الدەقايدا اسىپ تۇسەر ەدى، سوندىقتان ءبىز قايتالاپ، پىسىقتاعان عۇزىرلى اسكەرباسىلار ءتىزىمى بەلگىلى ءبىر كەزەڭگە عانا سايكەسەدى دەپ ءبىلۋىمىز كەرەك. سونىڭ وزىندە جەكەلەگەن ساۋالدار العا شىعادى. ماسەلەن، بۇل قۇرمەتتى قاتاردان جەبە-نوياننىڭ ەسىمىن ۇشىراتا المايمىز. شىڭعىس حاننان بۇرىن، 1224, الدە 1225 جىلى ءوتىپ كەتكەن. (ر.حاراپاچەۆسكيدىڭ جاڭا دەرەگى بويىنشا، ءبىرشاما كەيىن، 1231 جىلى قايتقان.) الايدا، 1223 جىلى ولگەن مۇقالى-نويان بەل ورتادا ءجۇر. ودان الدەقايدا بۇرىن، 1217 جىلى قازاعا ۇشىراعان بوراعۇل-نويان دا ۇمىت قالماپتى. كەرىسىنشە، ءتارىزى، ول دا ىلكىدە ءوتىپ كەتكەن قۇبىلاي-نويان اتاۋسىز قالعان. سونداي-اق، شۇرجەن مايدانىندا، سارتاۋىل سوعىسىندا كوزگە تۇسكەن كەيبىر قولباسىلار جالپى تىزىمنەن ۇشىراسپايدى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، «جيناقتى تاۋاريحتا» ارنايى اتاپ كورسەتىلگەن مىڭعان نويانداردىڭ ەشقايسىسىنا كۇمان جوق، سونىمەن قاتار، بۇل ءتۇزىم تولىق ەمەس، نەمەسە كەيبىر رەتتە بۇرىنعىلار مەن سوڭعىلاردىڭ ارا جىگى ناقتى اجىراتىلماعان دەپ ءبىلۋىمىز كەرەك.
——————
جالعاسى بار. سۋرەتتە قۇبىلا حاننىڭ كارىستەردى جەڭگەن ءساتتى.