Twlğalar Qazaq handığına 550 jıl Qazaq şejiresi
ŞIÑĞIS HANNIÑ QOL BASŞILARI
ŞIÑĞIS HANNIÑ QOL BASŞILARI 4- bölim.
———————-
Mwhtar Mağauin.
Ekinşi kitap İİİ tarau TEMİR TÜMENDER Äsker qwramı
Tarih Raşid-ad-Din 1300 – 1311 jj deregi boyınşa.
——————————————-
M w q a l ı. Jalayır. Şıñğıs hannıñ äygili Tört küliginiñ biri (qalğan üşeu – Bauırşı, Borağwl, Jılauqan). Eke Wlıstıñ Sol qanat äskeriniñ bas qolbasşısı. Äuelde Jürkin birlestigi, Saşı bek pen Tayjudıñ ğwzırında bolğan, Temujinge qarsı soğısqan. 1197 jılı, Jürkin birjola janıştalğannan soñ, inisi Bwqamen birge Temujinge qwldıq wradı. Köp wzamay-aq senimge kirip, örge basqanın köremiz. 1199 – qoy jılı Nayman Bwyrıq hanmen aradağı soğısqa qatınasadı jäne 1202 jılğı Üşinşi Tatar jorığında Temujinniñ ejelgi serikteri Borağwl, Bauırşı noyandarmen qatarlas ataladı. 1206 jılğı üş tarap şekaralıq äsker bölisinde Şığıs bettegi Sol qanat tümen noyanı. 1211 jılı aşılğan Şürjen maydanında jetekşi qolbasılardıñ biri. 1215 jılğı, Pekindi alğan şeşuşi jeñisten soñ Şıñğıs han Mwqalı-noyandı bas qolbası äri wlıq ämir retinde Şürjen şeginde qaldıradı. Mine, osı kezden bastap jergilikti jwrt jäne şektes Şürjen, Swñ äkimşiligi Mwqalı-noyandı go-vañ dep atay bastağan siyaqtı. Qıtay tilindegi mağnası – wlıq ämirşi, Swñ räsiminde imperatordan keyingi ekinşi däreje. 1217 jılı Şıñğıs han bwl mansaptı Mwqalığa resmi türde bekitip beredi, dıbıstıq ıñğayı boyınşa goyon (basqaşa bir oqılımdar boyınşa – goyañ, kuyank), bizdiñ tilge köşirsek, wlıs begi bolar edi. Endi bir qıtay derekterinde Mwqalı-noyannıñ «cyuan' huandi» atalğan jağdayı bar eken (N.Munkuev boyınşa), naqtı mağnası – imperatordı almastıruşı. Qaytkende de, ökimi zor, eren twlğa. 1218 – barıs jılı, Horezm-Sartauıl jwrtımen arada amalsız bastalmaq jaña jorıq, ülken soğıs qarsañında Şıñğıs han Mwqalı-goyondı osı uaqıtqa deyin jaulanğan Şürjen şegindegi wlıs begi jäne äli de toqtalmağan Şürjen maydanındağı bas qolbası etip belgileydi, bwl tarapta özimen teñdes ökilet bwyırıp, qarauına: bir tümen oñğıt, bir mıñğan qwrama, tört mıñğan wrwt, üş mıñğan jarlwq-qoñırat, eki mıñğan ikeres-qoñırat, eki mıñğan jalayır, bir mıñğan mañğıt – bayırğı jwrttan jiırma üş mıñ äsker, oğan qosa bir tümen qidan, bir tümenge taqau şürjen – jiını elu mıñday äsker bölip beredi. Şürjen jäne Swñ elşileri äskeri Ordası Pekinde bolğan, bwl öñirdegi biligi şekteusiz Mwqalını go-vañ, tolıq ökiletti memleket ämirşisi dep resmi tanığan. Eke Wlıstıñ qarulı küşteriniñ negizgi böligi Horezm maydanına ketken almağayıp zamanda Mwqalı-goyon özine jüktelgen mindetin mültiksiz atqaradı. Şürjen şebin ğana emes, Tañğwtpen aralıqtı da berik wstaydı. Şıñğıs hanmen qayıra körispegen; sartauıl soğısı ayaqtalar qarsañda, 1223 jılı kökek ayında, elu üş jasında dünieden ötedi. Şıñğıs han Mwqalınıñ ornına onıñ ülken wlı Boğoldı bekitipti. Keyingi wrpaq-jwrağatı da ämanda ülken qwrmette bolğan.
————————–
N a ya q (Naya, Nayaqa). Barın. Äuelde Tarğwtay-Qırıltwq jağında, Temujinge qarsı soğısqan. 1200 jılı, Tayjuıt odağınıñ negizgi küşteri talqandalğan soñ, äkesi Şirgetu-Ebugen, inisi Alaqpen birge Temujinniñ ğwzırına kelip jığıladı. Keşirim alıp, qatarğa qosılğan. 1206 jılğı Wlı Qwrıltaydan soñğı äsker bölisinde Ortalıq tümen egesi. Keyinde Sol qanat äskeriniñ bas qolbasşısı Mwqalı-noyannıñ orınbasarı (sañğwsın). Nayaq Temujin tuğanda, şildeqanasında bolğan eken, Şıñğıs hannan soñğı Öketay qağan, Küyik qağandardı ötkerip, Möñke qağannıñ twsında, jüz jiırma jasında dünieden ötedi.
—————————-
O ñ ğ w r. Qiyat-börjigit. («Jinaqtı tauarihta» bayauıt dep jañsaq jazılğan.) Esugey-bahadwrdıñ inisi Müñgedu-Qiyannıñ wlı, yağni Şıñğıs hannıñ nemere bauırı. Temujinge 1189 jılı mamırda, el ayrılğan Tüngi köş üstinde, öziniñ ğwzırındağı şanşığwt jäne bayauıt rularımen kelip qosılğan. Dalan-Baljwtta Segizinşi kürendi bastap soğısadı. Wlıstıñ äuelgi qwrılımında han dastarqanın jabdıqtaytın bauırşı. Jaqın tuıs qana emes, senimdi qosşı eken. Esugeydiñ inisi Däritay jäne basqa da nemere, şöbere ağayındar bwra tartqan, aynıp, qarsı betke ötip jatqan qilı kezeñderdiñ özinde ünemi adaldıqtan aynımaydı. Äuelden-aq qarauında birşama jwrtı bolğan qolbası Oñğwr 1206 jılğı äsker bölinisinde mıñğan noyan dep jariyalanadı. Keyinde Şürjen jorığında, Pekindi aluğa qatısqan.
——————————-
Ö g e l e-ş e r b i. Sünit. Bauırşı-noyannıñ inisi. Temujinge Tüngi köşte kelip qosılğan. Wlıstıñ äuelgi qwrılımında äskerbası üş qorşınıñ biri, jasauıl torğauıt tobınıñ basşısı. Keyin, Şıñğıs han qağan köterilgennen soñ, kündizgi küzet – Sol bosağadağı torğauıt mıñdığınıñ noyanı. Şıñğıs hannıñ zamanında, Töle bastağan qalıñ qol qwramında Şürjen soğısına qatısqan.
————————————
S ü b i t a y-b a h a d w r. Wrañqay. Temujin-Şıñğıs hanğa 1189 jılı, on tört jasında, el ayrılğan Tüngi köş kezinde kelip qosılğan. Keyinde jüzbegi, mıñğan noyan, tümenbası, joğarğı qolbasşı. Şıñğıs han zamanındağı jäne odan keyingi Öketay qağan twsındağı barlıq soğıstarğa belsene qatısqan. Şürjen maydanında, Sartauıl jorığında jeke tümen bastaydı. Jebe-noyanmen qosa, eki tümen äskermen Horasan, Mazanderan, Tüstik jäne Teristik Qapqazdı jayqağan, Armyan, Gruzin patşalıqtarınıñ negizgi qarulı küşterin talqandap, Qıpşaqtı ığıstırıp, aqırı 1223 jılı 31 may küni Qalqa özeniniñ boyında Orıs pen Qıpşaqtıñ wzın sanı özderinen üş-tört ese artıq qalıñ qolın qiratıp jeñgen, qaytar jolda Bwlğar jwrtın oysırata şapqan äygili jorığı barlıq tarihtan mağlwm. Sübitay-bahadwr Batu hannıñ Şığıs jäne Ortalıq Europanı böriktirgen zor maydanında (1237-1242) bas qolbası mindetin atqarğan. Aqiqat bilgir tarihşılardıñ bağamında älem soğıstarı şejiresindegi eñ wlı qolbası dep esepteledi. 1248 jılı, jetpis üş jasında dünieden ozıptı. Sübitaydıñ wlı Wrañqaday-noyan Tüstik Qıtay – Swñ imperiyasına qarsı soğıstar qaharmanı, öz kezinde bahadwr äkesine teteles dañqqa jetken.
——————————————-
S ü t ü. Qonqotan. Möñliktiñ wlı. Mıñğan noyan. Basqa deregi joq.
——————————————–
T e m u d e r. Sünit. Keyinde, Öketay qağan taqqa otırğanda torğauıt mıñdığınıñ noyanı retinde bekitilgen. Tärizi, Şıñğıs han twsında da osı tarapta.
—————————————-
W d a ş ı. Wrañqay. Räşid-äd-Dinniñ aytuınşa, Şıñğıs hannıñ asıl süyegi qasietti Bwrqan-Qaldwn tauına, özi añşılıqta jürgende äldeqalay eru jasap, ayrıqşa tınıs alğan jäne sol sätinde atap körsetip ketken añsağay, salalı, alıp emenniñ tübine jerlenedi. Bwl özgeşe orın Eke-Qorıq dep atanğan jäne bükil audan-aumağın qorşalay berik küzet qoyıladı. Küzetke Wdaşı-noyan bastağan wrañqay mıñdığı bölinedi jäne aldağı uaqıtta basqaday qızmetke jegilmeytin, äsker qatarına qatıspaytın özgeşe pärmenge ie boladı. Keyinde Eke-Qorıqqa Şıñğıs han wrpaqtarı: kenje wl Töle, odan soñ Möñke qağan, Arıq-Bwqa qağan, Qwbılay qağandar irgelese jerlenedi. Eke-Qorıq küzetin bwrınğışa, endi Wdaşı-noyannıñ wldarı men nemereleri bastağan wrañqay ruı atqarıp twrıptı. Bwl qwrmetti jäne ayrıqşa qatañ küzet YUan' äuleti 1368 jılı bilikten tayğannan soñğı äleyim-täleyim, oğan jalğas bwlıñğır kezeñde joqqa saysa kerek. Tipti, atalı, qasterli qabirstan bwdan köp bwrın, 1260 jıldan tartıp, tura qırıq jılğa sozılğan ğalamat qırğın – Ekinşi Azamat soğısınan soñ, bayırğı Tatan Dalası mülde qañırap, iesiz qalğan kezden bastap tozğındadı dep şamalar edik. 1294 jılı ölgen Qwbılaydan keyingi YUan' imperatorlarınıñ eşqaysısınıñ Eke-Qorıqqa jambası timeui – däp sonday twspalğa tolıq negiz beredi. Qazirde Şıñğıs han men onıñ biraz äuleti tınım tapqan Eke-Qorıq tügili, zamanında Tatan jwrtındağı bükil türik qauımı äulie tau sanağan Bwrqan-Qaldwnnıñ öziniñ qay jerde qalğanı beymälim.
————————————
W q a y-Q a l j a, Q a r j u (Barju). Jalayır. Ağayındı noyandar. Esugey-bahadwrdıñ öziniñ qızmetinde jürgen eken. Şıñğıs han ekeuiniñ eskilikti eñbegine oray wlıq ämir jasamaq bolğanda qatarımen bas tartıptı, äkeñ Esugey-bahadwr bizge qoy basın qadağalaudı tapsırıp edi, artıq mansaptıñ qajeti joq, deydi. Şıñğıs han meylinşe riza bolıp, qart nökerlerine han Ordasına tiesili otarğa ielik etuge bwyıradı, äri ekeu-ara bir mıñdıq äsker bölip beredi. Bwlar Sartaq-noyannıñ äkesi (şındığında ülken äkesi boluğa tiis, – M.M.) Sabamen bir näsilden dep körsetken Räşid-äd-Din. Tärizi, jay ğana rulas emes, jamağayın tuıs. Bayağı, merkit twtqınınan bosatılğan Börteni Oñ hannan alıp qaytatın Jalayır Saba ğoy. Jinalıp kelgende, bäri de bizdiñ Qadırğali Jalayırdıñ arğı ataları bolıp şığadı.
——————————————-
W q a r-Q a l j a, Q w d w s-Q a l j a (Qwtwr-Qalja). Barın. Esimge jalğas «Qalja» anıqtaması – qaljıñbas, äzilqoy mağnasında dep ayğaqtağan Räşid-äd-Din. Sartauıl soğısınıñ tüyindi kezeñi, 1222 – jılqı jılı küzde, arnayı qosındı bastap barıp, Pärvan tübinde jeñiliske wşırağan Şiki-Qwtwqı sätsizdiktiñ negizgi sebepkeri – osı eki Qalja dep biledi, «Quaqı kisi beysauatta özin batır sanaydı, al maydanğa tüskende er emes, ez bolıp şığadı», – dep arızdanğan Şıñğıs hanğa. Bwdan soñğı Sind şayqasında eki Qalja da Jäläl-äd-Din äskerin dariyanıñ jağasınan ısırıp, qorşauğa aluda qağannıñ nwsqauın oydağıday atqarıp şığıptı. Qwdws-Qaljağa qatıstı birşama derek «Qasterli şejireden» wşırasadı. Temujinge Tüngi köş kezinde kelip qosılğan. Wlıstıñ 1204 jılğı jaña qwrılımında belgilengen jetpis kisilik torğauıt jasağınıñ Ögele-şerbimen aqıldas ekinşi basşısı. 1206 jılğı Wlı Qwrıltaydan soñ mıñğan noyan.
——————————————
Ş i k u-k ü r i g e n (Djigu-gurgen). Qoñırat. Alju-noyannıñ ülken wlı. Şıñğıs hannıñ Twmalwn degen qızın alğan märtebeli küyeu. Şürjen soğısına qatınasqan. Bwdan keyinde Şıñğıs han tört mıñdıq jasaqpen Tibetke jiberedi, bwl äsker qazir de sonda ornalasqan, dep jazadı Räşid-äd-Din. Ökimi zor, mıñğan noyandarın özi tağayındaydı eken.
—————————————————-
T u ğ a n-v a n ş a y. Şürjen. Vanşay – tümenbası degen mağnada dep ayğaqtağan Räşid-äd-Din. «Jinaqtı tauarihqa» tüsinikteme jazğan B.Pankratov sözdiñ naqtı tañbası – «yuan'-şuay», bas qolbasşı, äskerbası dep körsetken. Naqtı esimi – Tu-hua. Tuğan-vanşay Şıñğıs hannıñ ğwzırına öz erkimen ötti, jäne kezinde qağanğa bağınış bildirgen şürjen äskerinen qwralğan tümendi basqaruğa tağayındaldı, ülken ämirler qatarında, ayrıqşa qwrmetti boldı, tümendegi mıñğan noyandarın özi belgilep otıratın dep jazadı Räşid-äd-Din. Sartauıl jorığı twsında Mwqalı-goyonnıñ qarauında, Şürjen şebinde qalğan. Wrpaqtarı da keyingi qağandar qızmetinde, qwrmetti ämir, wlıqtar qatarında depti.
——————————————————–
W ya r-v a n ş a y. Qidan. Şıñğıs han Şürjen şegine basıp kirgende bwrnada Teristik Qıtayda patşalıq qwrğan, endi basıbaylı jağdaydağı qidan jwrtı dürk köteriledi. Qidan-Läuo memleketin qaytadan qalıptau nieti de bolğan. Osı bastapqı kezeñde Şıñğıs han jağına şıqqan qidan alamandarınan twtas bir tümen jasaqtaladı. Äskerbası Wyar-vanşay (U-yer yuan'-şuay) öziniñ adal qızmetimen senimge ie bolıp, qwrmetke jetti, deydi Räşid-äd-Din. Keyingi wrpaqtarı da wlwğ ämirler qatarında, tümendegi mıñğan noyandardı özderi tağayındaydı, depti.
—————————————-
Räşid-äd-Din tüzimindegi Oñ men Sol jäne Tüpki mıñdıq – barlıq äskerdiñ jiın sanı – bir jüz jeti mıñ; äskerbası elu toğız noyannıñ esim-jöni naqtı aytıladı, qidan men şürjennen basqa, derbes jasaqtar qwramındağı, atausız qalğan tağı otız bes mıñbegi bar, sonda mıñğan noyandardıñ wzın sanı toqsan tört bolıp şığadı. Öz zamanında älemdegi eñ ozğın generalitet.
———————————————————
«Jinaqtı tauarih» däyektegen äsker qwrılımı jäne soğan säykes mıñğan noyandar tüzimi naqtı qay jılğa tiesili ekenin tap basıp aytu qiın. Älde Sartauıl jorığınıñ qarsañı, älde Şıñğıs hannıñ soñğı jılı. Räşid-äd-Dinniñ özi: «Zertteu, tanu nätijesindegi naqtı ayğaqtar jäne «Altın däpter» jazbaları boyınşa anıqtadım», – deydi, yağni, ataulı twlğalardıñ aqiqatına kümän bolmauğa tiis. Sonımen qatar, ğwlama tarihşı arada qanşama uaqıt ozuı, äri patşalıq şeginiñ wlan-baytaq, şalğaylığına qaray, köp jağdaylar küñgirt, belgisiz qalu mümkindigin de teriske şığarmağan. Demek, äuelgi jäne aralıq zamandağı biraz esimder tañbadan tıs qaluı da ıqtimal eken. Älbette, Şıñğıs han tolıq ökimge jetken 1206 jıl men dünieden köşken 1227 – tınımsız wrıs-soğıs, jorıq-attanıstarğa tolı twtas jiırma bir jıl boyında bireu köterilip, bireu ötip jatuı, almasu, jañaru öz aldına, sol zamanda äsker bastağan barlıq noyan, bahadwrlardı belgili bir ğana tizim ayasında, teñdey, tügelimen qamtu mümkin emes; Räşid-äd-Din tarihında resmi qatarda atalğan jäne atalmağan äygili qolbasılardıñ is-äreketi, atqarğan qızmeti är kezeñdegi är qilı oqiğa barısına säykes, tiisinşe bayandalıp otıradı, bärin tügendesek, tek mıñğan noyandardıñ öziniñ sanı äuelgiden äldeqayda asıp tüser edi, sondıqtan biz qaytalap, pısıqtağan ğwzırlı äskerbasılar tizimi belgili bir kezeñge ğana säykesedi dep biluimiz kerek. Sonıñ özinde jekelegen saualdar alğa şığadı. Mäselen, bwl qwrmetti qatardan Jebe-noyannıñ esimin wşırata almaymız. Şıñğıs hannan bwrın, 1224, älde 1225 jılı ötip ketken. (R.Harapaçevskiydiñ jaña deregi boyınşa, birşama keyin, 1231 jılı qaytqan.) Alayda, 1223 jılı ölgen Mwqalı-noyan bel ortada jür. Odan äldeqayda bwrın, 1217 jılı qazağa wşırağan Borağwl-noyan da wmıt qalmaptı. Kerisinşe, tärizi, ol da ilkide ötip ketken Qwbılay-noyan atausız qalğan. Sonday-aq, Şürjen maydanında, Sartauıl soğısında közge tüsken keybir qolbasılar jalpı tizimnen wşıraspaydı. Bir sözben aytqanda, «Jinaqtı tauarihta» arnayı atap körsetilgen mıñğan noyandardıñ eşqaysısına kümän joq, sonımen qatar, bwl tüzim tolıq emes, nemese keybir rette bwrınğılar men soñğılardıñ ara jigi naqtı ajıratılmağan dep biluimiz kerek.
——————
Jalğası bar. Surette Qwbıla hannıñ käristerdi jeñgen sätti.
Pikir qaldıru