Mwhtar Mağauin bılay dep jazadı: «Mwnday qoñır köz, qır mwrın, şıqşıttı sarı qazaqtar qay auılda bolsın wşırasıp qalar edi… Äytse de negizgi belgi – til. Meniñ bayqauımşa, kündelikti qoldanıstağı ädepki, negizgi til adamnıñ wlttıq keypine tikeley äser etpek. Özindik artikulyaciya – bet-auızdıñ söz, dıbıs erekşelikterine qaraylas qozğalısı – kisiniñ tür-älpetin qalıptaytın sipattardıñ biri. Sondıqtan da, men tumıstağı tilinen mülde maqwrım, tek orısşa ğana söyleytin qazaqtardı köbine-köp sırttay, bir qarağannan-aq tanitın edim. Olardıñ qalğan qazaqtan basqaşaraq bitimi qapısız añdalatın».
Mwhtar Mağauinniñ osı aytqanına senuge bola ma? Minekey, köşede qazaqşa bilmeytin, tek orısşa söyleytin bir qazaq ketip bara jatır. Bwl adamdı Mwhtar Mağauin bwrın eş bir jerde körmegen. Bilmeydi, tanımaydı. Biraq, bir qaraydı da, älginiñ qazaqşa bilmeytinin bile qoyadı. Tipti, betpe-bet kelip, onıñ jüzine bajaylap zer salıp ta jatpaydı, sırttay qarap-aq onıñ qazaqşadan maqwrım ekenin qapısız tanidı.
Qoş delik. Sonımen, qazaqşadan mülde maqwrım qazaqtı Mwhtar Mağauin sırtınan qarap-aq (söylespese de, tanımasa da, bilmese de, bwrın körmese de!) qalay tani qoyadı? Bwl ne? Köripkeldik pe?
Osıdan tört-bes jıl bwrın bir pedagog-kelinşekpen keñirek swhbattasqanım bardı. Äñgime barısında:
– Men tildesip, söylesip körmesem de, qazaqşa bilmeytin qazaqtardı bir qarağannan-aq tanimın, – dep qaldı älgi kelinşek.
– Qalay tanisız? Bet-älpetinen be? Kiim kiisinen be? Joq älde…
– Suıqtau boladı… Sonan keyin közderinde nwr bolmaydı… Äyteuir, bir erekşeligi bar. Men mwnı sizge tüsindirip bere almaymın. Men mwnı tek sezinemin. Äldebir işki tüysik arqılı…
– Qazaqşa bilmeytin qazaqtardı birden tanisız jäne däl ajıratasız. Solay ğoy?
– Solay!
– Olardıñ jası, jınısı, äleumettik tegi, twrmısı, qızmeti sizdiñ bwlardı birden tanuıñızğa bögesin bolmay ma?
–Joq! Aqsaqaldı qariya bolsın, mäujiregen kempir bolsın, jigit bolsın, kelinşek bolsın, qız bolsın, jwmısşı bolsın, biznesmen bolsın, taksist bolsın, student bolsın, mektep oquşısı bolsın, qazaqşa bilmeytin qazaqtardı birden ajıratamın. Biraq, men mwnı sizge tüsindirip bere almaymın. Senbeseñiz, tekserip köriñiz. Türleri de birdey, boyları da birdey eki balanı birdey kiindirip, osında alıp keliñiz. Bwl eki balanıñ biri qazaqşa biletin bolsın da, ekinşisi bilmeytin bolsın. Bir-aq ret qaraymın da, qazaqşa bilmeytin balanı ayna-qatesiz däl tauıp beremin…
Bwl ne? Bwl da köripkeldik pe?
Mwnıñ ekeui de köripkeldik emes. Bwl jerde Mwhtar Mağauin de, pedagog kelinşek te köpşiligimiz bayqay bermeytin, bayqağanımızben ayta bermeytin qwbılıstı däl bayqap, döp basıp tanıp, sonı bizge jetkizip otır. Bwl qanday qwbılıs?
***
Qazaqta «nwr jüzdi», «iman jüzdi» deytin söz tirkesteri bar. Bwl qaydan şıqqan? Bilimdi, bilikti, parasattı, imandı, adamgerşiligi mol adamnıñ osı izgi qasietteri onıñ bet-jüzinen de bilinip twradı. YAğni, onıñ işki bitimi sırtqa da teuip, sırtqa da bilinedi. Tek sonı añday, bayqay alsañız bolğanı. Mwnı ğılım «işki energiyanıñ sırtqa tebui, sırtqa şığuı» deydi. Däl sol siyaqtı, öziniñ ana tilin bilmeytinderdiñ bet-pişininen de olardıñ wlttıq tildi bilmeytini añğarılıp twradı. Wlttıq tildi bilmeu degenimiz ne? Sol wlttıñ tügin de, dımın da bilmeu degen söz ğoy. Keyiseñiz de, tipti, bir ret qana keyiseñiz de, sol keyigeniñiz qabağıñızdan bayqalıp twradı emes pe?! Al, endi, twtas wlttıñ mıñ san qazınasınan (wlttıq tilinen, wlttıq bolmıs-bitiminen, wlttıq erekşelikterinen, wlttıq mädenietinen, wlttıq önerinen, wlttıq tarihınan, wlttıq tanımınan, wlttıq sana-seziminen, wlttıq ruhınan, wlttıq qwndılıqtarınan) qol üzgen jäne odan maqwrım qalğan adamnıñ bet-pişiminen mwnıñ bäri nege bilinbeuge tiis? Bilinip twradı. Bilingende qanday! Äsirese, mwnı sol wlttıñ ökili birden bayqaydı. İşki tüysik arqılı. Mwhtar Mağauin men joğarıdağı pedagog kelinşektiñ bwrın körmese de, tanımasa da, bilmese de, söylespese de, qazaqşa bilmeytin qazaqtı sırtınan qarap-aq qapısız tanitını da osıdan.
Mwnı orıstıñ bilgir filosofı Pavel Florenskiy (1937 jılı atılıp ketken – avtor) bılay tüsindiredi: «Belgili bir wlttıñ mıñdağan, milliondağan jıldar boyı tirnektep jetildirip, tırnaqtap qalıptastırğan wşan-teñiz wlttıq qwndılıqtarı sol wlt ökiliniñ boyına qalay siñedi jäne ne arqılı siñedi? Tek til arqılı. Tek wlttıq til arqılı ğana. Demek, wlttıq til – entelehiyanıñ nağız qaynar közi».
«Entelehiya» degen termindi eñ alğaş ret Aristotel' qoldanğan. Biraq, P.Florenskiy bwl wğımğa mañız jüktep, mağına üstep, «entelehiya» termininiñ qoldanu ayasın keñitip, örisin mülde wzartıp jiberdi. Adamnıñ janı men täni turalı ayta kelip Aristotel': «Jan tänniñ entelehiyası», – deydi. Adamnıñ janı közge körine me? Körinbeydi. Közge körinbegenimen, onı sezinuge boladı ğoy? Boladı. Demek, entelehiya degenimiz – közge körinbeytin, biraq, sezinuge bolatın energiya. Energiyalıq öris. Nemese, energiyalıq öristiñ bir türi. P.Florenskiydiñ aytuınşa, wlttıq tilde entelehiya, yağni, energiyalıq öris boladı. Mäselen, bir wlttıñ eki ökili kezdesti delik. Mwnıñ biri ana tilin jetik biledi de, ekinşisi ana tilinen mülde maqwrım. Ana tilin jetik biletin adam älginiñ ana tilin bilmeytinin birden sezedi. Qaytip? Energiyalıq öpic arqılı. Entelehiya arqılı. Tipti, mwnıñ ekeui de özderiniñ entelehiyası ortaq emes ekenin, energiyalıq öristeri eki basqa, eki bölek ekenin işki tüysik arqılı ayna-qatesiz sezinedi eken (Oqırmandarğa eskerte ketetin bir jayt «entelehiya» wğımı – asa kürdeli äri köpqabattı, köpastarlı, köpqatparlı wğım. Biz öz maqalamızda sonıñ tek birer qırına ğana toqtaldıq. Toqtalğanda da, biz «entelehiya» wğımın Aristotel', G.Leybnic, H.Driş qoldanğan mände emes, P.Florenskiy qoldanğan mände, P.Florenskiy damıtıp-keñitip-wstartıp-jetildirip paydalanğan mände qoldandıq).
***
Wlttıq til – energiyanıñ közi, entelehiyanıñ oşağı», – deydi P. Florenskiy. Mwnı qalay moyındamasqa?! Mäselen, «Manas!» dep wran şaqırılğanda, bwl wranğa qızbaytın, qızınbaytın qırğız bolmaydı. Ülken-kişisi tügel dürk köteriledi. Mine, kördiñiz be, «Manas» degen bir ğana, jalğız ğana sözdiñ öne boyına jinaqtalğan magiyalıq quattıñ, energiyalıq öristiñ äserin!
«Manas» degenimizden şığadı, Bişkekte (ol kezde Frunze edi) qırğızdıñ manasşısın tıñdağanım bar. Uaqıtım tığız edi. «10-15 minut tıñdap, sonan keyin ketermin…» dep oylağam. Qa-a-a-ay-dan?! Arbaldım da qaldım. Artınan barıp bildim, «Manastı» tikemnen-tik twrıp 2,5 sağat boyı tıñdappın ğoy…
Sondağı körinis äli künge deyin köz aldımnan ketpeydi. Mine, qırğızdıñ eki boyjetkeni biriniñ belinen biri qısa wstap alıp, bastarı tüyisip manasşınıñ sözi men äuenine wyıp, aqırın terbeledi. Al, mına öndirşegi sorayğan qırğız jigitiniñ öndirşegi onan äri wzarıp, közi jasaurap ketipti. Alañqaydıñ qaq ortasına töselgen sırmaqtıñ üstinde birese şalqayıp, birese eñkeyip, endi birde eki tizesin toqpaqtap, ara-twra qwyrığımen jorğaqtap «Manastı» jırlap otırğan manasşımen birge teñselip, terbelip, közderi botalap, qwraqtay japırılıp, qamıstay ırğatılıp jatqan jwrtta qisap joq…
Endi, köz aldıñızğa mınaday bir jaydı elestetiñizşi: osı toptıñ işine qırğız tilin bilmeytin bir qırğız jigiti kirip ketsin delik. Ol ne ister edi? Äueli jan-jağına meñireye qarap biraz twradı. Sonan keyin şe? Sonan keyin… esineydi. Sonan soñ? Sonan soñ zıtıp joğaladı. Nege? Meyli, «Manas» eposınıñ magiyalıq quatı, energiyalıq küşi mıñ jerden qwdiretti bolsın, osı «Manastı» jırlap jatqan manasşınıñ şeberligi jüz jerden ötimdi bolsın, onı qırğız tilin bilmeytin älgi jigit qabılday almaydı. Öytkeni, ol bayğwsta mwnı qabıldaytın «antenna» joq. Wlttıq tüysinim joq, wlttıq sezinim joq, wlttıq twşınım joq. Sonımen birge bwl jigit «qırğız tilin bilmegenim, «Manastı» tüsinbegenim wyat-au» dep eşuaqıtta oylanbaydı jäne onı bilip aluğa niet te, ınta da, ıqılasta tanıtpaydı. Öytkeni, mwnıñ örisi de, keñistigi de böten. Onıñ quat alatın, küş alatın, ruhani energiya jinaytın öris-qonısı da mülde bölek. Bir sözben aytqanda, bwl jigitti qırğızdarmen tuıstastıratın, biriktiretin, etenelestiretin ortaq quat közi, ortaq keñistik, ortaq ruhani öris, ortaq tüp-tamır, ortaq qaynarköz, yağni, ortaq entelehiya joq.
Al, endi, ortaq entelehiyanı (yağni, ortaq ruhtastıqtı, ortaq tileulestikti, ortaq öristi, ortaq keñistikti, ortaq mwrattastıqtı, ortaq tilektestikti, ortaq müddelestikti) qalıptastıratın, qalıptastıra alatın ne? Til! Tek til ğana! Til bolğanda da, ortaq til!
***
Sayasat ta ğılımğa süyenui kerek. Ğılımğa süyenbegen sayasat – sayasat emes, «ağaş at». Ataqtı Atatürik te öz sayasatın ğılımğa süyenip jasadı. Atatürik memleket tizginin qolına alğan kezde Türkiyada birneşe tilde söyleytin 76 wlttıñ ökili twratın-dı. Osığan qaramastan Atatürik äygili «üş birlikti» engizdi. Bwl «üş birliktiñ» eñ birinşisi ne edi? Til birligi!
Bwl jerde Atatüriktiñ türik ğwlaması Ziya Kökalıptıñ eñbekterine süyengeni qazirgi küni aytılıp ta jür. P.Florenskiydiñ pikirine wqsas pikirdi Ziya Kökalıp ta aytqan: «Memleket işinde ortaq ruhtastıqtı, ortaq müddelestikti, ortaq tileulestikti qalıptastıratın – eñ aldımen, ortaq til! Til birligi birte-birte din birligi men dil birligin de qalıptastıradı. Sondıqtan da tildiñ birligi dinniñ birligi men dildiñ birliginen joğarı twruı kerek!»
Atatürik te, Ziya Kökalıp ta Allağa sengen, mwsılmandıq ortada tälim-tärbie alğan. Al, endi, mwsılman balası üşin Alladan biik, Alladan qwdiretti kim bar?! Soğan qaramastan, Atatürik pen Ziya Kökalıp dinniñ birligi men dildiñ birliginen göri tildiñ birligin joğarı qoyğan. Mwnıñ astarında tereñ ğılımilıq, tereñ ğılımi negiz jatır.
Eger, Atatürik sol kezde solqıldaqtıq tanıtıp, türik tilin –memlekettik til dep, kürd tilin – resmi til dep (Türkiyada 20 millionnan astam kürdter twradı) qabıldap, grek, armyan, swljıq, bolgar, alban, makedon, horvat, serb, osetin, şeşen, madiyarlarğa öz ana tilinde mektep aşıp bergende ne bolatın edi? Onda Türkiya däl bügingidey därejege jete almas edi. Bayağıda ırıñ-jırıñ bolıp, iri-tiri bolıp, birneşe şağın memleketterge bölinip ketetin edi… Türkiyanı Türkiya etip otırğan ne?Til birligi! YAğni, Türkiyada bir-aq til bar. Ol – türik tili.
Armyan da, kürd te, tatar da, swljıq ta, horvat ta, bolgar da türik tilinde oqıp, türik tilinde söyleydi. Mäselen, türikşil ğalım Namıq Kemal Zeybekti bilmeytin, tanımaytın qazaq joq. Al, endi, Türkiyada däl osı Namıq Kemal Zeybek sekildi türikşil qayratkerler, türikşil ğalımdar az emes. Osılardıñ ömirbayanımen tanısa kele, mınaday bir «qızıqtı» jayttı anıqtadıq. Osı türikşil qayratkerlerdiñ arasında wltı türik qayratkerlerdiñ üles salmağı – 30-35 payız ğana. Qalğanı, yağni, 65-70 payızı kimder? Kürdter, tatarlar, swljıqtar, madiyarlar eken. Mine, ortaq til jetkizgen nätije! Ortaq til jetkizgen ortaq ruhtastıq, ortaq tileulestik, ortaq müddelestik!
Äzirbayjan qızı Asılı Osmannıñ qazaq tili üşin qazaqtan artıq şı-rıldaytını nelikten? Öytkeni, onıñ bizben tili ortaq! Tili bir! Tili birdiñ müddesi de, maqsatı da, mwratı da ortaq boladı!
Iran halqınıñ 40 payızı ğana – irandıqtar (parsılar). Däl osı Iranda 18 million äzirbayjan twradı. Mwnda äzirbayjannan basqa da wlt ökilderi jetip-artıladı (armyan, gruzin, kürd, täjik, puştun, bengal', türikmen jäne t.t.). Biraq, mwnda da bir-aq til: mektepte de, balabaqşada da, memlekettik apparatta da. Barlıq jerde, barlıq sala-satıda eldiñ iesi, jerdiñ iesi retinde irandıqtardıñ tili qoldanıladı. Estoniyada eston halqınıñ üles salmağı – bar-joğı 48 payız ğana. Biraq, soğan qaramastan, Kreml' tarapınan jasalıp jatqan qilı kedergi-bögesinderge qaramastan, eston tili qazirgi küni Estoniyada şın mänindegi memlekettik tilge (yağni, ortaq tilge) aynalıp keledi. Osıdan on şaqtı jıl bwrın eston jurnalisinen bizdiñ bılay dep swrağanımız da bar:
– Sizder bwrınğı kommunister men komsomoldardı bilikten tügel qudıñızdar. KSRO-nıñ kezinde bilik basına köbinese ädil, taza, tärtipti, wstamdı, öz qaraqan basınan göri memlekettiñ müddesin köbirek oylaytındar keluşi edi ğoy…
– Onıñız ras, – dedi eston jurnalisi, – KSRO-nıñ kezinde Estoniyanıñ biliginde otırğan estondarğa eşkim de «işip qoydıñ, jep qoydıñ» dep kinä qoya almaydı. Biraq, biz bwl jerde tegis eston tiliniñ müddesin közdedik. Kreml' Estoniyanıñ biligine köp orayda ekitildi estondardı, Sankt-Peterborda ösip-öngen ne bolmasa Mäskeude oqığan nemese jetimder üyinde tärbielengen estondardı, tipti bolmağanda orısqa üylengen, ne orısqa küyeuge şıqqan dübära estondardı toptastırdı. Sondıqtan da, bwlardı biliktiñ barlıq sala-satılarınan tügel alastap, olardıñ ornına eston tiliniñ müddesin közdey alatın, eston halqınıñ mwratın tügendey alatın wltjandı kadrlardı otırğızdıq.
Kördiñiz be, özgeler öz tiliniñ müddesin qalay közdeydi, qalay tügendeydi?! Däl osı rette qazaq tiliniñ qazirgi ahualı, bügingi jay-küyi jöninde köp bolıp oylasatın twstar ayrıqşa köbeyip twr.
***
Biz qazir «Qazaqtar qazaqtildi jäne orıstildi bolıp ekige bölindi» dep op-oñay ayta salatın boldıq. Bälkim, köz üyrenip, etimiz ölip ketkendikten be, osı qasiretti qwbılısqa da tım jeñil, üstirt, beyğam qaraymız.
Şın mäninde, qazirgi qazaq wltınıñ basındağı tilge baylanıstı auırtpalıqtı eşkimge, eşbir wltqa, eşbir halıqtıñ basına bermesin. Bwl auırtpalıqtıñ alapattığı sonşalıq, mwnı qazaq halqınıñ basınan ötken äygili «El ayırılğan» oqiğalarımen teñestiruge, salıstıruğa äbden boladı. Mäselen, XV ğasırda Äz Jänibek pen Kerey han Äbilhayır hannan bölinip, irgesin ajırattı: sonıñ nätijesinde Äz Jänibek pen Kereyge ileskender «qazaq» atanıp, Äbilhayır hannıñ aynalasında qalğandar basqa wltqa aynaldı. Solay ğoy? Solay. Däl osığan wqsas qazirgi küni de qazaq wltı ekige jarılıp, eki wltqa aynaldı.
Aytpaqşı, biz osı jerde mına bir jayttı ayta ketudi wmıtıp baradı ekenbiz. Äygili «El ayırılğan» oqiğaları twsında ayırılğan el birin-biri izdep, birin-biri joqtap, birin-biri sağınıp, birin-biri köpke deyin wmıta almağanı da belgili (bwl da – ortaq entelehiyanıñ körinisi). Al, bügin sağınu bılay twrsın, izdeu, joqtau bılay twrsın, wmıtpau bılay twrsın, däl qazir qazaq wltı birin-biri izdemeytin, birin-biri tüsinbeytin, birin-biri wqpaytın, birin-biri jatırqaytın, birin-biri bögde sanaytın, biriniñ aytqanı ekinşisine ersi körinip twratın ne bolmasa ekinşisiniñ aytqanı birinşisine oğaş bop körinetin, birimen-biri ortaq til tabısa almaytın bölek-bölek eki wltqa aynaldı. Bwl wlttıñ biri qazaqtildi qazaqtar bolsa, ekinşisi – orıstildi qazaqtar. Qazaqtildi qazaqtardı «bayırğı qazaq wltınıñ bügingi közi, büginge jetken jwrnağı, qara şañıraq iesi» dep qabıldasañız, al, orıstildi qazaqtar turalı bwlay dep ayta almaysız. Bwlarda qazaqqa tän, qazaqtıqqa tän eşqanday sipat, eşqanday iz, eşqanday jwrnaq, eşqanday belgi-beder joq: wlttıq til joq, wlttıq tüysinim joq, wlttıq sezinim joq, wlttıq twşınım joq, wlttıq tüp-tamır joq, wlttıq öris joq, wlttıq dil joq, wlttıq ruh joq, wlttıq tin joq, wlttıq namıs joq… Demek, «orıstildi qazaqtar» degenimiz – mülde jaña qauımdastıq, qazaq wltınıñ wzaq jıldar boyı bodandıq pen otarlıqta boluınıñ kesir-kerinen payda bolğan jaña wlt, jaña halıq. «Üydiñ işinen üy tigildi, wlttıñ işinen wlt payda boldı» degenimiz de osı… Osı jerde oqırmandarımızdıñ birazı «Qazaqtildi qazaqtar men orıstildi qazaqtar qalay ortaq til tabısa almaydı? Mwnıñız endi asıra silteu emes pe?» deui de mümkin. Ras, kündelikti küybiñ tirşilikte, jayşılıqta qazaqtildi qazaqtar men orıstildi qazaqtardıñ ortaq til tabısuı (birine-biri qarız berui, qayırımdılıq jasauı jäne t.t.) bek mümkin. Al, endi, jağday kürdelenip, şielenisip, öşip, eldik mäselege, memlekettik mäselege, wlttıq mäselege kelip tirelgende, orıstildi qazaqtardıñ jalt beretinine eşbir şäk keltirmeuiñizge boladı. Mäselen, «Qazaqstanda orıs tiliniñ resmi til märtebesi joyılıp, tek qazaq tili ğana äri memlekettik, äri resmi til bolsın! Osığan qalay qaraysız?» degen saualnama jürgizilsinşi, orıstildi qazaqtardıñ birde-bireui orıs tilinen resmi til märtebesi alınıp tastalğanın qalamaydı äri qoldamaydı. Nege? Öytkeni, qazaqtildi qazaqtar men orıstildi qazaqtarda ortaq entelehiya (ortaq ruhtastıq, ortaq tileulestik, ortaq müddelestik) joq. Ortaq entelehiya joq jerde ortaq eşteñe joq!
«Bilik pen halıqtıñ arası alşaqtap baradı» dep jii aytamız ğoy. Sol siyaqtı qazaqtildi qazaqtar men orıstildi qazaqtardıñ arası da künnen-künge alıstap, alşaqtap baradı. «Nege?» deysiz ğoy endi siz. Öytkeni, Qazaqstanda orıstildi qazaqtardıñ jaña wlt, jaña halıq retinde ömir süruine (yağni, bir wlttıñ birin-biri tüsinbeytin eki wltqa aynaluına) barlıq qajetti jağday jasalğan: orıstildi qazaqtardıñ öz balabaqşası (orıstildi balabaqşa), öz mektebi (orıstildi mektep) bar. Bwlardıñ sanı da qazaqtildi balabaqşa men qazaqtildi mektepten äldeneşe esege köp. Öz aqın-jazuşıları bar (kileñ orıs tilinde jazatın qazaqtar). Öz ärtisteri, öz änşileri, öz kinofil'mderi, öz ansambl'deri, öz teatrları, özderiniñ küldirgi toptarı men oyın-sauıq otauları bar (Mäskeu men Sankt-Peterbordan arnayı şaqırtılıp jatqandardan bölek). Öz telearnaları, öz telebağdarlamaları, öz gazet-jurnaldarı bar (gazet-jurnaldarınıñ sanı qazaqtildi gazet-jurnaldardıñ sanınan 65 esege köp!). Bwlardıñ müddesin közdeytin öz sayasi qayratkerleri, öz lobbisteri, öz biznesmenderi, öz qarjıgerleri bar. Kerek deseñiz, öz «kösemderi» de bar.
Bwrınğı «kösemderi» marqwm Nwrbolat Masanov edi. Qazaq tilin tükke twrğısız, tükke alğısız etip şığarğan N.Masanovtı qazaqtıñ aytulı aqsaqaldarı, belgili azamattarı, bedeldi ziyalıları qanşama ret aqılğa şaqırıp, neşeme ret ayausız sınadı deseñizşi?! Biraq, N.Masanov täubege keldi me? Qazaq tilin qorlağanı üşin qazaq wltınan, qazaq halqınan keşirim swradı ma? Swrağan da joq, täubege kelgen de joq. Öytkeni, qazaq wltı men Nwrbolat Masanovtıñ arasında eşqanday ruhani ortaqtastıq joq bolatın: ortaq ruhtastıq, ortaq müddelestik, ortaq dildestik, ortaq ündestik joq bolatın.
Tarih köşine köz salsañız, bir wlttıñ bölek tilde söyleytin birneşe qauımdastıqqa bölingeni, bwl qwbılıstıñ birte-birte asqına, uşığa kelip, älgi wlttıñ tildik belgilerine qaray eki memleketke, keyde üş-tört memleketke bölinip-bölşektenip ketkeni az kezdespeydi. Qazaq wltınıñ da joğarıdağıday eki tilde söyleytin eki wltqa aynaluı – şın mäninde, qasiretti, küyzelisti qwbılıs.
Bwl küyzelisti qwbılıstan qalay qwtılamız? Mwnıñ aldın qalay aluğa boladı?
***
Mwnıñ bir-aq jolı bar. Biz qazaqqa, qazaqtıqqa jäne qazaq tiline qatıstı qazirgi küngi wltbezerlik sayasattı tüp-tamırımen özgertuimiz kerek. Wltbezerlikti sayasattıñ qwralına aynaldırudı toqtatuımız qajet. Sonda ğana qazaq tili Qazaqstanda şın mänindegi memlekettik tilge, yağni ortaq tilge aynaladı. Biz bwl jerde kazaq tiliniñ şın mänindegi memlekettik tilge aynaluınıñ jolın, jönin, jobasın, josparın, şarttarın, bağdarlamasın atap aytıp, qadap twrıp körsetken qazaq ziyalılarınıñ oy-pikirin qaytalap jatpay-aq qoyalıq. Wdayı nazardan tıs qalıp kele jatqan mına bir mäselege toqtala ketkendi orındı körip otırmız.
Däl qazir Qazaqstandağı orıs mektepterinde oqıp jürgen oquşılardıñ 70 payızdan astamı – qazaqtıñ balaları. Biz erteñgi küni qazaqqa, qazaqtıqqa qarsı şığıp, qazaqtıñ wlttıq qwndılıqtarınıñ kül-talqanın şığaratın «bolaşaq kadrlardı» osılay dayarlap jatırmız. Orıs mektebinde oqığan bala qaytıp qazaq bola almaydı. Bwl – ömir-kemeñger, uaqıt-danışpan däleldegen şındıq. Orıstildi qazaqtardıñ ağa buını men orta buının qazaq ete almasaq ta, eñ bolmağanda, keyingi buının qazaq etuge küş saluımız kerek. Sondıqtan da, orıs mektebinde oqıp jürgen qazaqtıñ wl-qızdarın qazaq mektebine auıstıruımız kerek. Qalay? Äkimşilik jolmen! Eger, qazaq biligi, qazaq äkimşiligi qazaq tiliniñ müddesin közdey almasa, onda onıñ nesi bilik, qay jeri äkimşilik?! Eger, biz qazaq balaların qazaq mektepterinde oqıta almasaq, onda nesine wlt atanıp, halıq atanıp jürmiz?!
Endi, osı jerde keybir kerauızdar «Sonda ata-ananıñ qalauı, balanıñ erki qayda qaladı?» deui de mümkin. Qazir qazaq tiliniñ jağdayı öte müşkil: qaterli şekke jetip, tığırıqqa tirelip twr. Sondıqtan da, mwnday qazaqtarğa, yağni, öz balaların orıs mektebine beruge äues ata-analarğa erik bermeu kerek. Erik bersek, ana tilimizden ayırılıp qalamız. Sol sebepti, mwnday mäseleni äkimşilik jolmen şeşip (arnayı qaulı şığarıp ne bolmasa nwsqau berip), qazaq balaların tegis qazaq mektebinde oqıtuımız kerek. «Öziniñ balaların qazaq mektebinde oqıtqısı kelmeytin qazaqtar şu şığarsa qaytemiz?» Mwnday swraqqa biz bılay jauap bergen bolar edik: «Eger, Qazaqstandağı külli qazaqtildi qauım dürk köterilip: «Jetti! Boldı! Uädege de, jel sözge de äbden toydıq! Biz bwl memlekette qazaq tilin örkendete almaytınımızdı bildik. Qazaq tilinen ayırılıp qalmas üşin biz endi bwl memleketten bölinip şığıp, jeke memleket qwramız! Bizge bwdan basqa jol da, jön de qalmadı!» dese, ne der ediñiz? Osı eki şudıñ qaysısı küşti, qaysısı basımıraq? Qaysısı qaterlirek? Sizdiñ, tek sözdiñ ğana emes, bizdiñ bärimizdiñ (äsirese biliktiñ) bwl jöninde oylanğanımız jön. «Tözimdilik, kömbistik, könimpazdıq (tolerantnost') – tek qazaqtildilerge ğana tän» deseñiz, qattı qatelesesiz…»
***
Qazaqtildi ziyalılar, jalpı, qazaqtildi qauım qazaq tiliniñ mwñı men zarın ayta-ayta äbden şarşadı. Qajıdı. Şarşağan, qajığan jwrt ne isteydi endi? Bwrınğıday işki zarın laqıldatıp sırtqa töge bermeydi, özderin tıñdamağan, qajıtqan, şarşatqan biliktegi dökeylerge degen renişin, ızasın işine jinap, işine büge beredi. Sodan işke jinalğan ıza tüyindi jarağa aynaladı. Kübirtki siyaqtı. Al, kübirtki…
Ämirhan MEÑDEKE,
jurnalist
Tüp nwsqasındağı taqırıbı “Wltbezerlik nemese wltbezerlikti memlekettik sayasattıñ qwralına aynaldıruğa bola ma?” dep ataladı. «Jas Alaş», mausım 2010 jıl
adebiportal.kz
Pikir qaldıru