تاريح قازاق شەجىرەسى

بورىلەر جورتۋىلعا شىقتى

kerey.kz

 |  Aug 31, 2016

…
ارادا ءبىر قىس وتسە دە تۇركى جۇرتىنىڭ ولقۋ-تولقۋى توقتامادى. تاڭ ورداسى باتىس تۇرىكتەگى ون وق حالقىن قۇزىرىنا قاراتۋعا قانشا تىرىسقانىمەن، تاۋ جايلاعان تيبەتتەر ولارعا ىرىق بەرە قويمادى. باياعى داپەي بۇلاعىنداعى شايقاستان سوڭ تابعاشتار دا تيبەتتەرمەن بەتپە-بەت كەلۋگە جۇرەكتەرى شايلىعىپ قالدى. ءبىر يىقتارىن جالاڭاشتاپ، اڭ تەرىسىنەن جۇرىنداپ ىشىك كيگەن تيبەتتەر ۇزىن تۇلكى نەمەسە قارساق بورىكتەرىن الشيتا كيىپ، قوڭىر جورعا اتتارىمەن اتالايدان تاڭىرتاۋعا دەيىنگى سارى دالانى ەركىن شارلاپ، تۋ باتىستاعى سارىمساقتى اسۋىنا دەيىن ات باسىن تىرەيتىن. بارساكەلمەس اتانعان تاكلا-ماكان شولىنە قۇياتىن كۇنشە، زەراپشان، جوڭقاش، تارىم وزەندەرىنىڭ بويىن جايلاعان ەگىنشى جۇرتتارمەن قوسا ءتاڭىرتاۋدىڭ كۇنگەيى مەن تەرىسكەيىندەگى كوشپەلى تۇرىكتەر ءالى دە تيبەت وتارىندا ەدى. تابعاش ورداسى بۇل كەزدە ولاردان سارايعا قۋعىن كورىپ كەلگەندەردى باۋىرىنا تارتىپ، سىرتتاي شەن-شەكپەن بەرگەنى بولماسا، ون يەلىك جۇرتىنا بيلىك ايتۋدان قالعان بولاتىن.
ون يەلىك – ۇلى جۇرت. ونىڭ باتىسى تەمىر-قاپىققا، تەرىسكەيى مەڭىرەۋدىڭ تۇڭعيىق قارا ورمانىنا، تۇستىگى ءتاڭىرتاۋدىڭ كۇنگەيىنە، شىعىسى بوعدا مەن اراتۇرىككە، يدۇقباشقا دەيىن سوزىلىپ جاتاتىن. التاي كەيدە ون يەلىك، كەيدە ون وق اتالعان تاردۇش تۇرىكتەرى مەن شىعىستا تابعاش بوداندىعىنا تۇسكەن ءتۇلىس تۇرىكتەرىنە ورتاق ەدى. التاي تاۋىنىڭ كۇنگەيىندە شەمىرشەك دەگەن جەردە تۇرىكتەردىڭ التىندالعان ورداسى بار ەدى. ايدىك وردا ەدى. تاردۇش، ءتۇلىس تۇرىكتەرى، ولاردىڭ اقساقالدارى، اعاماندارى سوندا باس قوساتىن ەدى. قىسى-جازى ورداسى سوندا ەدى.
تۇرىكشە قويان جىلى، تابعاششا ۇلى تاڭ پاتشالىعىنىڭ دياولۋ جىلناماسىنىڭ ءبىرىنشى جىلى (679) كوكتەمدە تاردۇش جانە ءتۇلىس تۇرىكتەرىنىڭ اقساقالدارى، اعاماندارى سول جەردە باس قوستى. ۆان ليبەنننىڭ الاڭداۋى تەگىن ەمەس ەكەن. ولار سوندا بىرىگىپ، تاڭ پاتشالىعىنا قارسى كوتەرىلسەك دەپ اقىلداستى. بۇل جەرگە تاڭ اسكەرلەرىنىڭ اياعى جەتە بەرمەيتىن. ءبورىلى تاۋدان دا، بەس-بالىقتان دا الىس ەدى. تيبەتتەر دە وڭاي كەلە المايتىن. تۇرىككە قولايلى جەر ەدى.
اقساقالدار اقىلداسىپ:
- كوتەرىلەيىك، تاڭىرقۇت باسقاق بەگى ۇنبە كىسى جىبەردى. ول ءبىزدى قولدايدى ەكەن! – دەدى.
- ەندى كوتەرىلمەسەك، ۇرپاقتارىمىز ءوز-وزىمىزگە جات بولار. ساداق كوتەرەر كىسى قالماس، دەدى.
بۇل ءسوزدى ەستىپ ءبارى الاڭدادى. قورىقتى. ۇنبەگە كىسى جىبەردى. الىستان ەلشى كەلگەندە ۇنبە دە استانادان اشىنا نيزەكتى، مونشاقتى الدىرىپ، ولارمەن كەڭەس قۇرىپ وتىر ەدى. ماقساتى نيزەكتى ءتۇلىس تۇرىكتەرىنە قاعان قويۋ ەدى. سول جەردە جاسى وتىز ۇشكە كەلگەن تونىكوك تە وتىردى. بۇل تونىكوكتىڭ مونشاقتى العاش كورۋى ەدى. ول بۇرىننان تابعاش جەرىندەگى ءبىر اسكەري بەكىنىستە تۇرعاۋىل بولعان ەكەن. ەندى ەلگە كەلىپتى.
التايدان كەلگەن ەلشى اياعىندا ساپتاما ەتىگى، بۇتىندا تاقىر شالبارى، ۇستىندە جەڭىل تورعاي كوز ساۋىتى، جارعاق كۇرتەسى بار جاس جىگىت ەكەن. تۋ التايدان قوسار اتپەن جالعىز ءوزى عانا كەلىپتى.
ۇنبە وعان كۇمىس قىرساۋلى ۇلكەن شارامەن قىمىز بەردى. جىگىت ونى الدى-ارتىنا قاراماي سىلقىتا جۇتتى. وعان قاراپ سۇيسىنگەن ۇنبە جىگىت سۋسىن ءىشىپ، اپتىگىن باسقان سوڭ كەلگەن بۇيىمتايىن سۇرادى. جىگىت جان-جاعىنا جالتاقتاپ، «ايتا بەرەم بە!» دەگەندەي ءسال بوگەلىپ قالىپ ەدى، ۇنبە الدى-ارتىنا قويمادى:
-تارتىنباي ايتا بەر، بۇل كىسىلەر بوتەن ەمەس، – دەدى. جىگىت التايدىڭ كۇن بەتىندە، شەمىرشەك قولاتىندا جينالعان اقساقالداردىڭ سالەمىن جەتكىزدى.
-اقساقالدار بۇعان دەيىن ءبىر ەمەس، بىرنەشە رەت باس قوستى. ولارعا ءسىزدىڭ سالەمىڭىز دە جەتتى. بۇدان ارى قاراپ وتىرا بەرسەك، تۇركى حالقى تۇبىرىمەن جويىلماق. اتادان قالعان ەلدىك پەن ەرلىكتى تۋ ەتىپ ۇستار ۇرپاقتان ايىرىلامىز دەستى. سول ءۇشىن سىزدەن ءۇمىت كۇتىپ وتىر، -دەدى.
ۇنبە ويلانىپ قالدى. ول ەندى شىداي الار ەمەس. ونسىز دا پاتشانى دا، ۆان ليبەندى دە الداپ، تاڭىرقۇت باسقاقتىعىنا تابعاش اسكەرىنىڭ كەلۋىنىڭ الدىن الىپ، ەرەۋىل اتقا ەر سالار كۇندى ويلاپ اي-كۇن، الەتىن توسىپ جۇرگەنىنە دە نەشە ايدىڭ ءجۇزى بولدى. تاڭىرقۇت باسقاقتىعىنداعى جيىرما ءتورت دۋاننىڭ ەلى شالا ءبۇلىنىپ، اقساقالدارى الاڭ كوڭىل بولىپ وتىرعاندا ودان ءارى قول قۋسىرىپ قاراپ وتىرعان جاراسپاس. بۇرىنعىداي سوزبۇيداعا سالىپ، جۇرتتى الداۋسىراتا بەرگەنمەن تاڭ پاتشالىعى ولارعا ويران بولعان قاعاناتىن قايتا قۇرىپ بەرمەيدى. ءتۇن ۇزاسا ءتۇس كوبەيەر دەگەن. كىم بىلەدى، ەرتەڭ الدەقايدان سايتان ءتۇرتىپ، ىستەلگەن ءىستىڭ، بۇكىل كۇش-جىگەردىڭ ءبارى زايا كەتپەسىنە! جامان ايتپاي جاقسى جوق. تۇركى حالقىنىڭ تاعدىر-تالايى قىل ۇستىندە تۇر. جۇرتتىڭ ءبارىن جاقىنىم دەپ جانىڭا تارتا المايسىڭ. تابعاشتاردىڭ الداپ-ارباۋىنا تۇسكەن تاعى ءبىراز ۇلىقتىڭ ءوز ىشكى ەسەبى وزدەرىندە. ولاردى حالقىنىڭ قايعىسىنان كورى قارا باسىنىڭ قامى قينايدى. قايتسەم حان سارايدان، پاتشا اعزامنىڭ الدىنان التىن اياقتان سۋ ىشەم دەپ ارماندايدى. ەندىگىدە ءدال سوندايلاردىڭ ورتا جولدا ورعا جىقپاسىنا كىم كەپىل. بىراق سولاي ەكەن دەپ وتىرا بەرۋگە تاعى بولماس.
ول بۇرىلىپ تونىكوككە قارادى. «باياعىدا ءبىر وراتى كەلىپ ەدى، وندا سەن باسۋ ايتقانسىڭ. تۇركى حالقى ەتەك-جەڭىن جيناسىن، ەسىن ءبىلسىن دەگەنسىڭ. ودان بەرى دە از ۋاقىت وتكەن جوق، ەندى بىزگە بوگەت بولما!؟» دەگەندەي ىشكى ايتار ويىن كوزىنەن ءبىلدىردى.
تونىكوك «تۇرا تۇر، مىنا جىگىت نە دەيدى ەكەن؟» دەگەندەي الىستان كەلگەن جولاۋشىعا قارادى.
-سەن ءوزىڭ كىمسىڭ، قاي اتانىڭ بالاسىسىڭ؟ – دەدى.
-مەنىڭ اتىم كۇللى-چور. ءناسىلىم اشيدە. سىزدەرگە چىقان، جيەن بولامىن. رۋىم سەگىز وعىز، جاسىم ون توعىزدا، دەدى. ءوزى دە قارپىمدى، قىلقانداي جىگىت ەكەن، جاۋابىن ايتىپ بولىپ ەندى نە سۇرايسىڭ دەگەندەي تونىكوكتىڭ اۋزىنا قاراپ ءبىر تىزەسىن شىنتاقتاي وتىردى.
-اقساقالدار جينالعانىمەن، ولاردىڭ ارتىنان ەرگەن قولى، قول باستايتىن اعاماندارى بار ما؟ – دەدى تونىكوك.
-بار. ولاردىڭ كوبى ءبىزدىڭ تاڭىرقۇت باسقاعىنان. حانعاي باسقاعىنان دا بار. ون يەلىكتەن كەلگەن اقساقالدار – ولار دا قول دايىن دەپ وتىر.
-دەگەنمەن ون يەلىك تۇگەل ەمەس بولار؟
-سولايى سولاي. بۇدان الدىن ون يەلىككە اتتانعان پەي سينتسزيان تۋشى قاعاندى اعاماندارىمەن قوسا قولعا ءتۇسىرىپ، چان-انعا سۇرگىنگە ايداپ، سياو سى-يە باستاعان تاڭ اسكەرىن سوندا قالدىرىپ كەتىپتى. باسشىسىنان ايىرىلعان ەل ۇرەيلەنىپ، تاعى دا تيبەتتەرمەن بىرىگىپ كەتكەن كورىنەدى.
–نە دەيدى!
ء–يا، اقساقالدار. سونداي جاعداي بولۋى بولدى.
-سياو سى-يە ءالى ءتىرى مە ەدى؟
-ءتىرى ەكەن، اعاتاي.
-ول نەمە كەزىندە سۋ ديڭفاڭمەن بىرگە بارىپ قارا قاعاندى قولعا ءتۇسىرىپ، استاناعا سۇرگىنگە ايداعان ەدى. ەندى پەي سينتسزيانمەن بىرىگىپ تۋشى قاعاندى دا ۇستاپ، ونىڭ دا بەتىن چان-انعا بۇرعان بولدى عوي.
-دۇرىس ايتاسىز. ون وقتارعا قارسى ءار اتتانعان سايىن ونىڭ جولى بولىپ كەلەدى.
- قاراي كور ءوزىن!
ۇنبە ءتىسىن تىسىنە باسىپ، ۇرىنارعا قارا تاپپاي وتىر.
-ەندى ۇرىستا تۇرىس جوق. ەلدى سولتۇستىككە كوشىرىپ، ءوزىمىز اتقا قونامىز! – دەدى.
-التى دۋانداعى ەلدى قايتەمىز؟ ولاردى وسى بەتى تابعاش قولاستىنا تاستايمىز با؟! – دەدى ءبىر قاريا. ونىڭ اتى قۇلاشىن ەدى.
-جوق، ولاردى استە قاراۋسىز قالدىرمايمىز. ءبىز بۇل جولى تونىكوكتى قاتارىمىزعا ەرتپەيمىز. ول ۆان ليبەنمەن بىرگە كەتسىن. التى دۋانداعى ەلگە بۇل ءوزى باس-كوز بولادى. كەيىن كوك ءتاڭىرى قولداپ جولىمىز بولسا ول باۋىرلارىمىزدى ۇيىرىنە قوسامىز.
-اپىر-اي دەگەن، سولاي بولسا يگى ەدى! – دەپ قۇلاشىن قارت ساقالىن سيپاپ كۇرسىنىپ جىبەردى، جات جۇرتتا وگەيلىك كوپ كورىپ، ەكى كوزى ءتورت بولىپ ولەۋسىرەپ ءبىتتى عوي ول جاقىندارىم.
سول كۇنى ۇنبە كۇللى-چوردىڭ باسقارۋىنا قوسار اتىمەن، ازىعىمەن قىرىق جىگىت بەردى. ولار بەس قارۋىن اسىنىپ، بۇلقىنشاعىن بايلانىپ، ءبىر-بىرىمەن حابارلاساتىن جەرلەرىن بەلگىلەپ، ءبورىلى تاۋدان التايعا دەيىنگى سايىن دالاعا ءسىڭىپ كەتتى. تاڭ پاتشالىعىنىڭ ارنايى ورتەڭدەرىن پايدالانباي، يەندەگى ات ارقاندىق سۋلى، تۇرعىلى جەرلەردى تالداپ، ەكى جاعىنان حابار كۇتتى. تەپسە تەمىر ۇزەتىن جاس شاباندوزدار تۋ الىستان تىزگىن ۇشىمەن جەتكەن حاتتاردى ءىلىپ الىپ ەكىنشىسىنە جەتكىزەتىن. وسىلايشا ۇنبەنىڭ اشىنا نيزەكتى قاعان سايلاپ، ءتۇلىس تۇرىكتەرىن ءبىر تۋدىڭ استىنا بىرىكتىرمەك بولعانى كوپ وتپەي قارلى التايدىڭ كۇنبەتىندە – شەمىرشەك قولاتىندا وتىرعان اقساقالدارعا دا جەتتى.
كونە تۇركى جازۋىندا حوتاننىڭ سامان قاعازىنا قىتايى قىلاۋىشپەن وتە ىجداحاتتاپ جازىلعان اقجولتاي حاتتى كورگەندە، اقساقالدار قۋانىشتارى قويىندارىنا سىيماي جىرعاپ قالدى.
- و، جاراتقان! ءبىر تۇياق سەرىپپەي كەتەمىز بە دەپ ەدىك.
-ءبورىلى تاۋدىڭ بورىلەرى جورتۋىلىن باستاعان ەكەن. ەندى اۋزى-باسىن قانداماي قايتپاس…
-ولارعا كوك ءتاڭىرىم قورمال، كوكبورى يەم جەبەۋ، ارۋاقتار ارقا بولسىن! – دەسىپ، الدا كىم نە ىستەيتىندىكتەرىن اقىلداستى. ۇلكەن اقبوز بيەنى قۇربانعا شالىپ، اتا-بابالارى بۋمىن، ىستەمي، توڭيابعۋ سەكىلدى كۇلىك قاعانداردىڭ ارۋاعىن اتاپ وتىرىپ، قولدارىن قىزىل قانعا مالىپ، انت-سۋ ءىشتى.

وتۇكەن جولى— قۇمكەشۋ

بۇل كەزدە تونىكوكتىڭ سارايداعى وقۋى الدەقاشان ءبىتىپ، وردا ۇلىعى رەتىندەگى ءومىرى باستالعان-دى.
وتكەن جىلان جىلىنىڭ (669) قىسىندا ول ۇنبە، اشىنا نيزەكتەرمەن بىرگە وتۇكەن تاۋىنداعى سىر-ەندالاردىڭ بۇلىگىن جانىشتاۋعا قاتىسىپ قايتتى.
ول جولى بۇرىننان ءتۇلىس تۇرىكتەرىنە تەرىسكەيدەن جاۋ بولىپ كەلگەن سىر-ەندالاردى ءبىر تۇقىرتىپ الۋ تۇرىكتەر ءۇشىن دە اسا قاجەت بولدى. بالالارىن كەپىلگە بەرگەن تۇرىكتىڭ ءاربىر اعامان-رۋ باسىلارى الدا-جالدا قاعاناتتى قايتا قۇرۋدىڭ قام-قارەكەتىنە كىرىسسەك اۋەلى تۋ سىرتىمىزداعى بەلدەۋ جاۋ – سىر-ەندالاردىڭ قاۋپىنەن قۇتىلايىق دەپ قۇمدانداعى (چان-انداعى) ەل بەدەلدىلەرىنە جاسىرىن قولقا سالعان ەدى. ولاردىڭ بۇل قام-قارەكەتىنە تاڭ مەملەكەتىنىڭ سىر-ەندالارعا قارسى جازا جورىعىن جاساۋ جونىندەگى جارلىعى دا سايكەسە كەتتى. قاي-قاي جاعى دا جاۋدى جاۋدىڭ قولىمەن سوعىپ الۋدى ويلادى. كەزىندە ءتۇلىس تۇرىكتەرىنە سولتۇستىكتەن تۇرە ءتيىپ، تاڭ قولاستىنا تۇسۋگە يتەرمەلەگەن دە وسى سىر-ەندالار بولاتىن. ەندى جازاسىن تارتسىن دەدى جۇرت.
سول قارلى قىستا تونىكوك وتۇكەن قويناۋىنا دەيىن بارىپ قايتتى. سوڭدارىنان ەرتكەنى كىلەڭ تۇرىك ساربازدارى ەدى. مۇنداي قىستىڭ كوزى قىراۋدا التى مالتا اس قىلىپ، ات جالىندا كىرپىك ايقاستىرىپ، قارلى ماڭعار دالانى كوكتەي ءوتىپ، اتقان وقتاي جەبەلەپ تارتار تەك تۇرىكتەر عانا ەدى.
ساقىلداعان سارى ايازدا مايلى توبىلعىدان سالعان اۋىزدىقتارىن قارس-قارس شايناپ، تۇمسىعىنان دەمدەرى اتپالداعان توق جاراۋ اتتارعا ءمىنىپ، مۇزداي تەمىر قۇرسانعان قالىڭ قول ورحون قىراتىنا جەتكەندە سىر-ەندا ەلى تايلى-تۇياعىمەن كەلىپ قىلشا مويىن تالشا دەپ تىزە بۇكتى.
جاسى جيىرما ۇشتەگى تونىكوك جاس بولسا دا باس بولىپ قالعان ەدى. اشيدە ۇنبە، اشىنا نيزەك سەكىلدى اعالارى سوعىسقا شەبەر بولعانىمەن امال-ايلاعا كەلگەندە تونىكوكتىڭ اۋزىنا قارايتىن. وتباسى، ۇيەلمەنىمەن، كارى-جاس دەمەي الدارىنان شىققان ەلدى – سوعىستان، قورقىنىش-ۇرەيدەن ابدەن جۇدەپ-جاداعان ەلدى كورىپ ولاردىڭ ازا بويى قازا بولدى.

— بۇلار دا ءوز تۇركىمىز، باۋىرلارىمىز ەدى. سولاي بولا تۇرا قاعاندارىنىڭ، اعاماندارىنىڭ بەرەكەسىزدىگىنەن ارالارىندا بەرەكە-ءبىتىم بولمادى. ەلگە دە تىنىشتىق بەرمەدى. ەندى نە ىستەيمىز؟ – دەگەندە تونىكوك ات ۇستىندە قاباعىن ءتۇيىپ، بۋىرقانىپ، شىرقى كەتە شيرىعىپ ولارعا ۇزاق قاراپ تۇردى.
— ەندى نە ىستەيمىز؟ – دەپ اشيدە ۇنبە قىلىشىن جالاڭداتىپ ەكىنشى قايتارا سۇراعاندا تونىكوك:
—تەك بۇلىك باستاعان ادامدارىنىڭ باسىن الايىق. بۇقارا جۇرتقا تيمەيىك، – دەدى.
ولار وتۇكەندە سىر-ەندالاردىڭ قاعان ورداسىندا ءۇش كۇن ەرۋلەپ، تايزوڭ زامانىندا ولارعا قاعان بولعان توبىقچىنىڭ ۇلدارى يارمان مەن بارشۇقتىڭ جاق-جاق بولعان اعاماندارىن ۇستاپ اكەلىپ باسىن كەستى.
— نەگە بۇلاي ىستەدىڭىز؟ – دەگەندە تونىكوك:
—بۇلار ءبىزدىڭ اياعىمىزعا قادالعان شوگىر. ەرتەڭ وزىمىزگە ورالعى بولادى. ءبىر تۋعان باۋىر بولا تۇرا بۇلاردىڭ بىزگە پايداسىنان زيانى كوپ بولدى. تاڭ مەملەكەتىنىڭ الدىندا ولار ءبىزدى ىلعي دا جارعا يتەرىپ كەلدى. كەزىندە بۇلاردىڭ اتاسى ءىنجۋ بىلگە قاعان دا سولاي ەتكەن ەدى. كەيىن ونىڭ اعاسىنىڭ ۇلى توبىقچى دا سولاي ىستەدى. ەندى، مىنە، توبىقچىنىڭ ۇلدارى مەن ولاردىڭ جاقتاستارى شىقتى! –دەدى.
ءىنجۋ بىلگە قاعان دەمەكشى، ءبىر كەزدە ونىڭ بالبالى دا ىلىك (ەل)قاعانمەن بىرگە ءتاڭىر قاعاننىڭ (تاڭ پاتشاسىتاڭ تايزوڭنىڭ تۇرىكشە اتى) قابىر كەشەنىنە قويىلعان ەدى. ولاي بولاتىن دا ءجونى بار. كەزىندە ءىنجۋ بىلگە قاعان سىر-ەندا ەلىندە ينان دەگەن اتپەن بەلگىلى بولدى. التايدىڭ كۇنبەتىنەن كوشىپ، وتۇكەن قويناۋىنا بارعان ونىڭ ۇلىسى العاشىندا سىر ەلى اتاندى. كەيىن وتۇكەندەگى ەندا ەلىن وزىنە قوسىپ الىپ سىر-ەندا بولدى. ولارعا ينان قاعان بولىپ تۇرعان كەزدە ەلىندە قيىن-قىستاۋ كۇندەر بولىپ، ول قاراماعىنداعى جەتپىس مىڭ تۇتىنمەن كەلىپ ىلىك قاعانعا كىرىم بولدى. ىلىك تاڭ مەملەكەتىنە قارسى ۇرىس سالعاندا ءتاڭىر قاعان (تاڭ تايزوڭ) ينانعا سىرتتاي ءىنجۋ بىلگە قاعان دەگەن اتاق بەرىپ، وعان دابىل مەن ءبورىباسى بايراق تارتۋ ەتتى. ماقسات – ىلىك قاعاندى تۋ سىرتىنان السىرەتۋ ەدى. وسىعان كۇپىنە قالعان ينان ىلىك قاعاندى كوزگە ىلمەي بۇرىندارى وزىنە ەرىپ كەلگەن ەلىن قايتا باستاپ وتۇكەن تاۋىنا بارىپ، ورداسىن سوندا تىكتى. تاڭ مەملەكەتىنەن تاعى دا قولداۋ بولىپ قالا ما دەپ ۇمىتتەنگەن ول ءىنىسى توڭ-تەگىندى سارايعا ساۋعا-سالەمگە جىبەردى. پاتشا وعان الماس ساپى مەن دىراۋ قامشى تارتۋ ەتىپ:
—قاراۋىڭداعى ەلدەن باعىنباعانداردىڭ باسىن كەس، اۋا جايىلعانداردى اياماي دۇرەلە! – دەيدى. ىلىك قولعا تۇسكەن سوڭ تايزوڭ ونىڭ كۇش بەرمەي كەتۋىنەن قورقىپ، ۇلدارىنا كىشى قاعان دەگەن لاۋازىم بەرەدى. سىرت كوزگە مۇنىڭ ءوزى ۇلكەن ءىلتيپات سەكىلدى كورىنگەنىمەن، ءىس جۇزىندە پاتشا وسى ارقىلى ونىڭ ءال-قۋاتىن جويۋدى ويلادى. سىرتتاي سىيلاسقانىمەن ينان ءىنجۋ قاعاننىڭ دا تاڭ پاتشالىعىنا ءبىر بارماعى بۇگۋلى ەدى. تايزوڭ پاتشا شىعىستاعى تاي-شان تاۋىنا بارىپ، كوك تاڭىرىنە ءتاۋ ەتكەن ورايىندا ينان ەكى ءجۇز مىڭ اسكەرمەن قاپىت تەگىن يەلىگىندەگى تابعاشقا قاراعان ءتۇلىس تۇرىكتەرىن شاپتى. سول جولى سايىپقىران لي تسزي ونى تويتاردى. كەيىن ينان قاعان ءولىپ، قىلمىسى ىلىككە تەڭەستىرىلىپ، بالبالى تسزيۋزوڭ-شان تاۋىنداعى ءتاڭىر قاعان تاڭ تايزوڭنىڭ قابىر كەشەنىنەن قويىلدى. ەلى ءتۇلىس تۇرىكتەرىمەن بىرگە بودان بولدى.
ء—يا، ينان اقىلدى بولسا سول كەزدە ىلىككە سۇيەۋ بولۋى كەرەك ەدى. باسىنا كۇن تۋعاندا ىلىكتى بارىپ پانالادى. تابعاش قاعانى ارقادان قاققاندا ىلىككە قارسى شىقتى. ونىڭ ۇلدارى دا نە تۇرىككە، نە تابعاشقا قايىر قىلمادى، – دەدى اشىنا نيزەك.
توپ الدىنا شىعىپ قارا حالىققا اراشا تىلەگەن ءبىر قاريا دا وسىلاي دەدى. كەزىندە سايىپقىران لي تسزي توبىقچىنى تالقانداعاندا بۇلاردان بەس مىڭ ادامدى باۋىزداپ، جيىرما مىڭنان استام ەر-ايەلدى قويشا كوگەندەپ، كوك سۇڭگىنىڭ استىنا الىپ ايداپ، ۇلى قورعاننان كىرگىزگەن ەدى.
بۇلار ولاي ىستەمەدى. قانشا دەگەنمەن ءوز حالقى، ءوز تۇرىگى ەدى. ءوز قولىن ءوزى كەسە المادى. تەك ولاردان ولىمگە ۇكىم ەتىلگەن بۇلىكشى اعاماندارىنىڭ باسىن الىپ، چان-انعا قايتىپ كەتتى.

—”ماڭگىتاس” كىتابىنان

تۇرسىنحان زاكەنۇلى