BÖRİLER JORTUILĞA ŞIQTI
kerey.kz
…
Arada bir qıs ötse de Türki jwrtınıñ olqu-tolquı toqtamadı. Tañ ordası Batıs Türiktegi on oq halqın qwzırına qaratuğa qanşa tırısqanımen, tau jaylağan tibetter olarğa ırıq bere qoymadı. Bayağı Dapey bwlağındağı şayqastan soñ tabğaştar da tibettermen betpe-bet keluge jürekteri şaylığıp qaldı. Bir iıqtarın jalañaştap, añ terisinen jwrındap işik kigen tibetter wzın tülki nemese qarsaq börikterin alşita kiip, qoñır jorğa attarımen Atalaydan Täñirtauğa deyingi sarı dalanı erkin şarlap, tu batıstağı Sarımsaqtı asuına deyin at basın tireytin. Barsakelmes atanğan Takla-makan şöline qwyatın Künşe, Zerapşan, Joñqaş, Tarım özenderiniñ boyın jaylağan eginşi jwrttarmen qosa Täñirtaudıñ küngeyi men teriskeyindegi köşpeli türikter äli de Tibet otarında edi. Tabğaş ordası bwl kezde olardan sarayğa quğın körip kelgenderdi bauırına tartıp, sırttay şen-şekpen bergeni bolmasa, on ielik jwrtına bilik aytudan qalğan bolatın.
On ielik – wlı jwrt. Onıñ batısı Temir-qapıqqa, teriskeyi Meñireudiñ twñğiıq qara ormanına, tüstigi Täñirtaudıñ küngeyine, şığısı Boğda men Aratürikke, Idwqbaşqa deyin sozılıp jatatın. Altay keyde on ielik, keyde on oq atalğan tardwş türikteri men şığısta Tabğaş bodandığına tüsken tülis türikterine ortaq edi. Altay tauınıñ küngeyinde Şemirşek degen jerde türikterdiñ altındalğan ordası bar edi. Äydik orda edi. Tardwş, tülis türikteri, olardıñ aqsaqaldarı, ağamandarı sonda bas qosatın edi. Qısı-jazı ordası sonda edi.
Türikşe qoyan jılı, tabğaşşa Wlı Tañ patşalığınıñ dyaolu jılnamasınıñ birinşi jılı (679) köktemde tardwş jäne tülis türikteriniñ aqsaqaldarı, ağamandarı sol jerde bas qostı. Van Liben'nniñ alañdauı tegin emes eken. Olar sonda birigip, Tañ patşalığına qarsı köterilsek dep aqıldastı. Bwl jerge Tañ äskerleriniñ ayağı jete bermeytin. Börili taudan da, Bes-balıqtan da alıs edi. Tibetter de oñay kele almaytın. Türikke qolaylı jer edi.
Aqsaqaldar aqıldasıp:
- Köterileyik, Täñirqwt basqaq begi Ünbe kisi jiberdi. Ol bizdi qoldaydı eken! – dedi.
- Endi köterilmesek, wrpaqtarımız öz-özimizge jat bolar. Sadaq köterer kisi qalmas, dedi.
Bwl sözdi estip bäri alañdadı. Qorıqtı. Ünbege kisi jiberdi. Alıstan elşi kelgende Ünbe de astanadan Aşına Nizekti, Monşaqtı aldırıp, olarmen keñes qwrıp otır edi. Maqsatı Nizekti tülis türikterine qağan qoyu edi. Sol jerde jası otız üşke kelgen Tonıkök te otırdı. Bwl Tonıköktiñ Monşaqtı alğaş körui edi. Ol bwrınnan Tabğaş jerindegi bir äskeri bekiniste twrğauıl bolğan eken. Endi elge kelipti.
Altaydan kelgen elşi ayağında saptama etigi, bwtında taqır şalbarı, üstinde jeñil torğay köz sauıtı, jarğaq kürtesi bar jas jigit eken. Tu Altaydan qosar atpen jalğız özi ğana kelipti.
Ünbe oğan kümis qırsaulı ülken şaramen qımız berdi. Jigit onı aldı-artına qaramay sılqıta jwttı. Oğan qarap süysingen Ünbe jigit susın işip, äptigin basqan soñ kelgen bwyımtayın swradı. Jigit jan-jağına jaltaqtap, «ayta berem be!» degendey säl bögelip qalıp edi, Ünbe aldı-artına qoymadı:
-Tartınbay ayta ber, bwl kisiler böten emes, – dedi. Jigit Altaydıñ kün betinde, Şemirşek qolatında jinalğan aqsaqaldardıñ sälemin jetkizdi.
-Aqsaqaldar bwğan deyin bir emes, birneşe ret bas qostı. Olarğa sizdiñ sälemiñiz de jetti. Bwdan arı qarap otıra bersek, türki halqı tübirimen joyılmaq. Atadan qalğan eldik pen erlikti tu etip wstar wrpaqtan ayırılamız desti. Sol üşin sizden ümit kütip otır, -dedi.
Ünbe oylanıp qaldı. Ol endi şıday alar emes. Onsız da patşanı da, Van Liben'di de aldap, Täñirqwt basqaqtığına Tabğaş äskeriniñ keluiniñ aldın alıp, ereuil atqa er salar kündi oylap ay-kün, äletin tosıp jürgenine de neşe aydıñ jüzi boldı. Täñirqwt basqaqtığındağı jiırma tört duannıñ eli şala bülinip, aqsaqaldarı alañ köñil bolıp otırğanda odan äri qol qusırıp qarap otırğan jaraspas. Bwrınğıday sözbwydağa salıp, jwrttı aldausırata bergenmen Tañ patşalığı olarğa oyran bolğan qağanatın qayta qwrıp bermeydi. Tün wzasa tüs köbeyer degen. Kim biledi, erteñ äldeqaydan saytan türtip, istelgen istiñ, bükil küş-jigerdiñ bäri zaya ketpesine! Jaman aytpay jaqsı joq. Türki halqınıñ tağdır-talayı qıl üstinde twr. Jwrttıñ bärin jaqınım dep janıña tarta almaysıñ. Tabğaştardıñ aldap-arbauına tüsken tağı biraz wlıqtıñ öz işki esebi özderinde. Olardı halqınıñ qayğısınan köri qara basınıñ qamı qinaydı. Qaytsem han saraydan, patşa ağzamnıñ aldınan altın ayaqtan su işem dep armandaydı. Endigide däl sondaylardıñ orta jolda orğa jıqpasına kim kepil. Biraq solay eken dep otıra beruge tağı bolmas.
Ol bwrılıp Tonıkökke qaradı. «Bayağıda bir oratı kelip edi, onda sen basu aytqansıñ. Türki halqı etek-jeñin jinasın, esin bilsin degensiñ. Odan beri de az uaqıt ötken joq, endi bizge böget bolma!?» degendey işki aytar oyın közinen bildirdi.
Tonıkök «twra twr, mına jigit ne deydi eken?» degendey alıstan kelgen jolauşığa qaradı.
-Sen öziñ kimsiñ, qay atanıñ balasısıñ? – dedi.
-Meniñ atım Külli-çor. Näsilim Aşide. Sizderge çıqan, jien bolamın. Ruım segiz oğız, jasım on toğızda, dedi. Özi de qarpımdı, qılqanday jigit eken, jauabın aytıp bolıp endi ne swraysıñ degendey Tonıköktiñ auzına qarap bir tizesin şıntaqtay otırdı.
-Aqsaqaldar jinalğanımen, olardıñ artınan ergen qolı, qol bastaytın ağamandarı bar ma? – dedi Tonıkök.
-Bar. Olardıñ köbi bizdiñ Täñirqwt basqağınan. Hanğay basqağınan da bar. On ielikten kelgen aqsaqaldar – olar da qol dayın dep otır.
-Degenmen on ielik tügel emes bolar?
-Solayı solay. Bwdan aldın On ielikke attanğan Pey Sinczyan Tuşı qağandı ağamandarımen qosa qolğa tüsirip, Çan'-an'ğa sürginge aydap, Syao Sı-ie bastağan Tañ äskerin sonda qaldırıp ketipti. Basşısınan ayırılğan el üreylenip, tağı da tibettermen birigip ketken körinedi.
–Ne deydi!
–Iä, aqsaqaldar. Sonday jağday boluı boldı.
-Syao Sı-ie äli tiri me edi?
-Tiri eken, ağatay.
-Ol neme kezinde Su Diñfañmen birge barıp Qara qağandı qolğa tüsirip, astanağa sürginge aydağan edi. Endi Pey Sinczyanmen birigip Tuşı qağandı da wstap, onıñ da betin Çan'-an'ğa bwrğan boldı ğoy.
-Dwrıs aytasız. On oqtarğa qarsı är attanğan sayın onıñ jolı bolıp keledi.
- Qaray kör özin!
Ünbe tisin tisine basıp, wrınarğa qara tappay otır.
-Endi wrısta twrıs joq. Eldi soltüstikke köşirip, özimiz atqa qonamız! – dedi.
-Altı duandağı eldi qaytemiz? Olardı osı beti Tabğaş qolastına tastaymız ba?! – dedi bir qariya. Onıñ atı Qwlaşın edi.
-Joq, olardı äste qarausız qaldırmaymız. Biz bwl jolı Tonıkökti qatarımızğa ertpeymiz. Ol Van Liben'men birge ketsin. Altı duandağı elge bwl özi bas-köz boladı. Keyin Kök täñiri qoldap jolımız bolsa ol bauırlarımızdı üyirine qosamız.
-Apır-ay degen, solay bolsa igi edi! – dep Qwlaşın qart saqalın sipap kürsinip jiberdi, jat jwrtta ögeylik köp körip, eki közi tört bolıp öleusirep bitti ğoy ol jaqındarım.
Sol küni Ünbe Külli-çordıñ basqaruına qosar atımen, azığımen qırıq jigit berdi. Olar bes qaruın asınıp, bwlqınşağın baylanıp, bir-birimen habarlasatın jerlerin belgilep, Börili taudan Altayğa deyingi sayın dalağa siñip ketti. Tañ patşalığınıñ arnayı örteñderin paydalanbay, iendegi at arqandıq sulı, twrğılı jerlerdi taldap, eki jağınan habar kütti. Tepse temir üzetin jas şabandozdar tu alıstan tizgin wşımen jetken hattardı ilip alıp ekinşisine jetkizetin. Osılayşa Ünbeniñ Aşına Nizekti qağan saylap, tülis türikterin bir tudıñ astına biriktirmek bolğanı köp ötpey qarlı Altaydıñ künbetinde – Şemirşek qolatında otırğan aqsaqaldarğa da jetti.
Köne türki jazuında Hotannıñ saman qağazına qıtayı qılauışpen öte ıjdahattap jazılğan aqjoltay hattı körgende, aqsaqaldar quanıştarı qoyındarına sıymay jırğap qaldı.
- O, jaratqan! Bir twyaq serippey ketemiz be dep edik.
-Börili taudıñ börileri jortuılın bastağan eken. Endi auzı-basın qandamay qaytpas…
-Olarğa Kök täñirim qormal, Kökböri iem jebeu, aruaqtar arqa bolsın! – desip, alda kim ne isteytindikterin aqıldastı. Ülken aqboz bieni qwrbanğa şalıp, ata-babaları Bumın, İstemi, Toñyabğu sekildi külik qağandardıñ aruağın atap otırıp, qoldarın qızıl qanğa malıp, ant-su işti.
ÖTÜKEN JOLI— QWMKEŞU
Bwl kezde Tonıköktiñ saraydağı oquı äldeqaşan bitip, orda wlığı retindegi ömiri bastalğan-dı.
Ötken jılan jılınıñ (669) qısında ol Ünbe, Aşına Nizektermen birge Ötüken tauındağı sır-endalardıñ büligin janıştauğa qatısıp qayttı.
Ol jolı bwrınnan Tülis türikterine teriskeyden jau bolıp kelgen sır-endalardı bir twqırtıp alu türikter üşin de asa qajet boldı. Balaların kepilge bergen türiktiñ ärbir ağaman-ru basıları alda-jalda qağanattı qayta qwrudıñ qam-qareketine kirissek äueli tu sırtımızdağı beldeu jau – sır-endalardıñ qaupinen qwtılayıq dep Qwmdandağı (Çan'-an'dağı) el bedeldilerine jasırın qolqa salğan edi. Olardıñ bwl qam-qareketine Tañ memleketiniñ sır-endalarğa qarsı jaza jorığın jasau jönindegi jarlığı da säykese ketti. Qay-qay jağı da jaudı jaudıñ qolımen soğıp aludı oyladı. Kezinde tülis türikterine soltüstikten türe tiip, Tañ qolastına tüsuge itermelegen de osı sır-endalar bolatın. Endi jazasın tartsın dedi jwrt.
Sol qarlı qısta Tonıkök Ötüken qoynauına deyin barıp qayttı. Soñdarınan ertkeni kileñ türik sarbazdarı edi. Mwnday qıstıñ közi qırauda altı malta as qılıp, at jalında kirpik ayqastırıp, qarlı mañğar dalanı köktey ötip, atqan oqtay jebelep tartar tek türikter ğana edi.
Saqıldağan sarı ayazda maylı tobılğıdan salğan auızdıqtarın qars-qars şaynap, twmsığınan demderi atpaldağan toq jarau attarğa minip, mwzday temir qwrsanğan qalıñ qol Orhon qıratına jetkende sır-enda eli taylı-twyağımen kelip qılşa moyın talşa dep tize bükti.
Jası jiırma üştegi Tonıkök jas bolsa da bas bolıp qalğan edi. Aşide Ünbe, Aşına Nizek sekildi ağaları soğısqa şeber bolğanımen amal-aylağa kelgende Tonıköktiñ auzına qaraytın. Otbası, üyelmenimen, käri-jas demey aldarınan şıqqan eldi – soğıstan, qorqınış-üreyden äbden jüdep-jadağan eldi körip olardıñ aza boyı qaza boldı.
— Bwlar da öz türkimiz, bauırlarımız edi. Solay bola twra qağandarınıñ, ağamandarınıñ berekesizdiginen aralarında bereke-bitim bolmadı. Elge de tınıştıq bermedi. Endi ne isteymiz? – degende Tonıkök at üstinde qabağın tüyip, buırqanıp, şırqı kete şirığıp olarğa wzaq qarap twrdı.
— Endi ne isteymiz? – dep Aşide Ünbe qılışın jalañdatıp ekinşi qaytara swrağanda Tonıkök:
—Tek bülik bastağan adamdarınıñ basın alayıq. Bwqara jwrtqa timeyik, – dedi.
Olar Ötükende sır-endalardıñ qağan ordasında üş kün erulep, Tayzoñ zamanında olarğa qağan bolğan Tobıqçınıñ wldarı YArman men Barşwqtıñ jaq-jaq bolğan ağamandarın wstap äkelip basın kesti.
— Nege bwlay istediñiz? – degende Tonıkök:
—Bwlar bizdiñ ayağımızğa qadalğan şögir. Erteñ özimizge oralğı boladı. Bir tuğan bauır bola twra bwlardıñ bizge paydasınan ziyanı köp boldı. Tañ memleketiniñ aldında olar bizdi ılği da jarğa iterip keldi. Kezinde bwlardıñ atası İnju Bilge qağan da solay etken edi. Keyin onıñ ağasınıñ wlı Tobıqçı da solay istedi. Endi, mine, Tobıqçınıñ wldarı men olardıñ jaqtastarı şıqtı! –dedi.
İnju Bilge qağan demekşi, bir kezde onıñ balbalı da İlik (El)qağanmen birge Täñir qağannıñ (Tañ patşasıTañ Tayzoñnıñ türikşe atı) qabir keşenine qoyılğan edi. Olay bolatın da jöni bar. Kezinde İnju Bilge qağan sır-enda elinde Inan degen atpen belgili boldı. Altaydıñ künbetinen köşip, Ötüken qoynauına barğan onıñ wlısı alğaşında Sır eli atandı. Keyin Ötükendegi Enda elin özine qosıp alıp Sır-enda boldı. Olarğa Inan qağan bolıp twrğan kezde elinde qiın-qıstau künder bolıp, ol qaramağındağı jetpis mıñ tütinmen kelip İlik qağanğa kirim boldı. İlik Tañ memleketine qarsı wrıs salğanda Täñir qağan (Tañ Tayzoñ) Inanğa sırttay İnju Bilge qağan degen ataq berip, oğan dabıl men böribası bayraq tartu etti. Maqsat – İlik qağandı tu sırtınan älsiretu edi. Osığan küpine qalğan Inan İlik qağandı közge ilmey bwrındarı özine erip kelgen elin qayta bastap Ötüken tauına barıp, ordasın sonda tikti. Tañ memleketinen tağı da qoldau bolıp qala ma dep ümittengen ol inisi Toñ-tegindi sarayğa sauğa-sälemge jiberdi. Patşa oğan almas sapı men dırau qamşı tartu etip:
—Qarauıñdağı elden bağınbağandardıñ basın kes, aua jayılğandardı ayamay dürele! – deydi. İlik qolğa tüsken soñ Tayzoñ onıñ küş bermey ketuinen qorqıp, wldarına kişi qağan degen lauazım beredi. Sırt közge mwnıñ özi ülken iltipat sekildi köringenimen, is jüzinde patşa osı arqılı onıñ äl-quatın joyudı oyladı. Sırttay sıylasqanımen Inan İnju qağannıñ da Tañ patşalığına bir barmağı büguli edi. Tayzoñ patşa şığıstağı Tay-şan' tauına barıp, Kök täñirine täu etken orayında Inan eki jüz mıñ äskermen Qapıt Tegin ieligindegi Tabğaşqa qarağan tülis türikterin şaptı. Sol jolı sayıpqıran Li Czi onı toytardı. Keyin Inan qağan ölip, qılmısı İlikke teñestirilip, balbalı Czyuzoñ-şan' tauındağı Täñir qağan Tañ Tayzoñnıñ qabir keşeninen qoyıldı. Eli Tülis türikterimen birge bodan boldı.
—Iä, Inan aqıldı bolsa sol kezde İlikke süyeu boluı kerek edi. Basına kün tuğanda İlikti barıp panaladı. Tabğaş qağanı arqadan qaqqanda İlikke qarsı şıqtı. Onıñ wldarı da ne Türikke, ne Tabğaşqa qayır qılmadı, – dedi Aşına Nizek.
Top aldına şığıp qara halıqqa araşa tilegen bir qariya da osılay dedi. Kezinde sayıpqıran Li Czi Tobıqçını talqandağanda bwlardan bes mıñ adamdı bauızdap, jiırma mıñnan astam er-äyeldi qoyşa kögendep, kök süñginiñ astına alıp aydap, Wlı qorğannan kirgizgen edi.
Bwlar olay istemedi. Qanşa degenmen öz halqı, öz türigi edi. Öz qolın özi kese almadı. Tek olardan ölimge ükim etilgen bülikşi ağamandarınıñ basın alıp, Çan'-an'ğa qaytıp ketti.
—”MÄÑGİTAS” kitabınan
Pikir qaldıru